سەمەيگە اباي كەلسە، بىزگە دۋمان،
ءان سالىپ، بوسامايمىز ايعاي-شۋدان.
باس قوسۋ، باقاستاسۋ، ءماجىلىس قۇرۋ،
سەكىلدى ءبىر عىلىمنىڭ جولىن قۋعان.

كوكباي جاناتايۇلى

قازاق دالاسى ءوزىنىڭ دامۋ تاريحىندا كوپتەگەن كەزەڭدەردى باسىنان وتكەردى. ءار ورىن العان تاريحي وقيعالار ۇلتتىڭ بولمىسىنا، تاريحى مەن وركەنيەتىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. اسىرەسە قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان ساياسي وقيعالار حالقىمىزعا كوپ وزگەرىس اكەلدى. سونداي قيىن-قىستاۋ زاماندا، ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق جەرىندە ۇلكەن اقىل-وي يەسى، دانىشپان، حالقىنا نۇرىن شاشقان – اباي قۇنانبايۇلى دۇنيەگە كەلدى. اباي قۇنانبايۇلى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ وي-ءورىسى، دامۋ ساتىسى، ولەڭگە دەگەن تالعامى ءوستى. 

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءوز زامانىنا دەيىنگى اقىنداردان ەرەكشەلىگى ولەڭگە دەگەن، پالساپالىق ويلارعا دەگەن ەستەتيكالىق كوزقاراسىنىڭ ەرەكشەلىگىندە. ولەڭ قانداي بولۋ كەرەك، قالاي جازۋ كەرەك دەگەن ويدى وقىرمانعا ءتۇسىندىرىپ، پوەزيانىڭ قۇدىرەتتىلىگىن پاش ەتەدى. سونىمەن قاتار، ماحاببات، تابيعات، ونەر تۋرالى جازىلعان شىعارمالارىنىڭ بارلىعىنا ءمان بەرىپ قارايتىن بولساق، ۇلكەن تالعام، اسەمدىك ايقىن كورىنەدى. دانىشپان ابايدىڭ «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە اقىن، پوەزيا تۋرالى ەستەتيكالىق كوزقاراسى كورىنەدى. مىسالى:

ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،

قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.

تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،

تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى (1.86-ب)

بەرىلگەن ولەڭ جولدارىنان اقىننىڭ ولەڭگە قويعان سىنى ايقىن كورىنەدى. ولەڭ دەگەن ءسوزدىڭ پاتشاسى دەپ سارالاپ، پوەزيا  جۇرەكتەن شىعىپ، جۇرەككە جەتۋ ءۇشىن تۇسىنىكتى، كەلىستى بولۋ قاجەت ەكەنىن ۇعىندىرادى. ولەڭنىڭ كەلەسى بولىكتەرىندە «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەپ وقۋشىعا ۇندەۋ جولدايدى. مىنە، وسىنداي جوعارى تالعامپازدىقپەن بولاشاققا ويىن، تىلەگىن جەتكىزەدى.

اباي قۇنانبايۇلى عۇمىرىن ەلدىڭ كەلەشەگى، ءومىرى ءۇشىن الاڭداۋمەن، ىزگى جول ىزدەۋمەن وتكىزدى. ءار ولەڭى مەن قاراسوزدەرىن مۇقيات وقىپ وتىرساق، سوعان  كوزىمىز ابدەن جەتەدى. ەلدىڭ مۇڭى مەن قاتار، سول زامانداعى حالىق تىرشىلىگى، ءومىر اعىسى جان-جاقتى سۋرەتتەلەدى. سول ارقىلى حح عاسىر كەزەڭىندەگى قازاق ەلىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كورە الۋىمىزعا بولادى.

اقىننىڭ اعارتۋشىلىق يدەيانى ناسيحاتتايتىن ولەڭدەرى جايىن قوزعاساق، ولاردىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى الاتىن ورنى ەرەكشە. اباي ءوز زامانىندا قازاق ەلىنىڭ دامۋى ءۇشىن، باسقا ەلدەرمەن تەڭ دارەجەدە بولۋىمىز ءۇشىن ءبىلىم-عىلىم كەرەكتىگىن ناقتى ايتقان. جاستاردى بوس، پايداسىز ىستەن اۋلاق بولۋعا، ءبىلىم، عىلىم ىزدەۋگە شاقىرعان ولەڭدەرىنە نازار اۋدارساق، ادامعا ەرەكشە كۇش بەرەدى. ونى ءبىز «قۋانباڭدار جاستىققا»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ» جانە ت.ب. ولەڭدەرىنەن بايقايمىز. اتالعان تۋىندىلارىندا ەلىن جارقىن بولاشاققا شاقىرىپ، وزىڭە سەنىپ ەڭبەك ەتۋگە ۇندەپ، سول جولدا ادام بالاسىنىڭ بويىندا تابىلۋى كەرەك قاسيەتتەردى سانامالاپ كورسەتىپ، جەتىلگەن، تولىق ادام بولۋعا شاقىرادى. الەمنىڭ نەبىر قولباسشىلارى جاۋلاي الماعان الەمگە شىڭعىستاۋدا ءومىر كەشكەن ۇلى اباي اپلاتونداي اقىلىنىڭ ارقاسىندا تانىلدى. 

ادامزاتتىڭ ابايى اتانىپ، تەرەڭ تانىم مەن ءبىلىمدى جيناعان ۇلى اباي تاعىلىمى ەلىنە تارالدى. ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا ەشقاشان بولماعان اقىندىق مەكتەپتىڭ نەگىزى قالانىپ، جوعارعى دەڭگەيگە جەتتى. سەمەي شاھارىنان العىزىپ تۇرعان ءار ءتۇرلى جانرداعى شىعارمالاردى وقىپ تالداپ، شاكىرتتەرىنە، اينالاسىنا ءتۇسىندىرىپ وتىرعان. مىسالى ءبىز ابايدىڭ سپەنسەردىڭ، سپينوزانىڭ فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىمەن تانىس بولعاندىعىن م.اۋەزوۆ زەرتتەۋلەرىنەن بىلەمىز. سول ارقىلى قازاق اۋىلىندا الەمدىك ادەبيەتتە، تاريحتا بولىپ جاتقان ماڭىزدى وقيعالار جونىندە اباي ءوز ويىن، ونەگەسىن ءبىلدىرىپ وتىردى. الەمدىك پوەزيا مەن پروزاداعى اعىمدار تۋراسىندا اقىن مەن شاكىرتتەرى وي الماستىرىپ، دامي ءتۇستى. سونىڭ ارقاسىندا شىڭعىستاۋ مەكەنى قازاق ەليتالىق ءومىرىنىڭ تۇراعى بولدى. 

ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنەن ءتالىم العان شاكىرتتەرىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ۇڭىلەتىن بولساق، الەمدىك دەڭگەيدەگى تاقىرىپتاردى بايقايمىز. تەك قازاق ورتاسىنا عانا ەمەس، الەمدىك ادەبيەتتەگى، تاريحىنداعى تاقىرىپتاردى نىسانعا الۋعا ەڭ الدىمەن اباي قۇنانبايۇلى سەبەپشى بولدى. اقىن ءوز شاكىرتتەرىنە ءار ءتۇرلى تاقىرىپتار ۇسىنۋ ارقىلى قامتىلاتىن نارسەلەر اياسىن كەڭەيتتى. مىسالى اقىننىڭ سۇيىكتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى – ماعاۋيا ابايۇلى شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە جاتىپ افريكا ەلىندەگى ورىن العان «مەدعات-قاسىم» تۋرالى پوەما جازسا، اقىلباي ابايۇلى كاۆكاز جەرىندە بولعان تاريحي وقيعا جونىندە «داعىستان» اتتى قيسسا جازدى. سونىمەن قاتار اقىلباي افريكا جەرىن مەكەندەگەن زۇلىستار جايىندا «زۇلىس» پوەماسىن جارىققا شىعارىپ، اقىندىق قۋاتىن دامىتا ءتۇستى. اقىن ۇلدارىنان بولەك شاكارىم، كوكباي، ءارىپ سەكىلدى اقىندىق مەكتەپتىڭ كورنەكتى وكىلدەرى اباي ناسيحاتىن تىڭداپ، ۇلگى-ونەگە الىپ، شىعارماشىلىقتارىن دامىتتى.

اقىن شاكىرتتەرىنىڭ اتالعان شىعارمالارى ولاردىڭ قوعامدىق- ەستەتيكالىق كوزقاراستارىن تانىتىپ، قازاق ادەبيەتى قازىناسىنىڭ تولىعۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.

اقىننىڭ توڭىرەگىندە مۇقا باستاتقان انشىلەر، ونەرپاز، سپورت شەبەرلەرى بولدى. ول ادامدار قاي جەرلەردە بولماسىن اقىن شىعارمالارىن ناسيحاتتاپ، قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تاراۋعا مۇرىندىق بولدى. اباي اۋىلىندا كەي كۇندەرى ويىن-ساۋىق ۇيىمداستىرىلىپ، مادەني شارالار بولىپ وتىرعانى تۋرالى زاڭعار جازۋشىمىز م.اۋەزوۆ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا كەلتىرەدى. «بۇل كەش – ءتۇن ورتاسىنا شەيىن سوزىلعان ءان مەن ولەڭ، اسەم ونەر جارىسىنىڭ قىزۋ ەركىن ساۋىعى بولدى. تۇڭگى استان سوڭ كورشىلەردەن كەلگەن قوناقتار، جاتار مەزگىلىن ويلاپ، تاراسقان ەدى. ەندى قالا قوناقتارى مەن ابايدىڭ ەڭ جاقىن اينالاسى عانا، ۇلكەن ۇيدە، كەڭىرەك تىنىش جايعاسىپ وتىرىستى». (2.583-ب) بۇل ۇزىندىدەن بايقايتىنىمىز اباي توڭىرەگىنە اۋىلدىڭ كارى-جاسى تۇگەل جينالىپ، ونەر اتتى تىلسىم دۇنيەنىڭ سىرىنا ءۇڭىلۋدى ماقسات ەتەدى. وسىنداي كەشتەردە ەۋرازيا كىڭدىگى اتانعان جيدەباي مەكەنى شاتتىقتىڭ، ىزگىلىكتىڭ نۇرىن شاشىپ تۇردى. سونداي كەشتەردە ويشىل اباي الەمدىك ادەبيەتتىڭ نەبىر جاۋھار شىعارمالارىن وقىپ، توقىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قاسىنداعى جاقىن جاندارىمەن ءبولىسىپ وتىراتىن. بۇل تۋراسىندا ابايمەن 25 جىلعا جۋىق ۋاقىت دوس بولعان، ءارى شاكىرتى اتانعان كوكباي جاناتايۇلى ەستەلىگىندە بىلاي كەلتىرەدى: «اباي ەۆروپا عالىمدارىنىڭ ءىرى پالساپامەن جازىلعان كىتاپتارىن وقىعاندا، ءوزىنىڭ باسىنداعى وي-پىكىرلەرىنىڭ ىرگە نەگىزىن انالارعا وڭاي بەرىپ جىبەرىپ وتىرعان جوق. جۇرتقا وسيەت قىلىپ، وزگە ءسوزىن مىسال قىلىپ سويلەگەندە، ارقاشان ءوز اقىلىنىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ الىپ ايتۋشى ەدى. سونداعى كوپ ناسيحاتتىڭ ءتۇپ قازىعى ادامشىلىق، اقتىق، ادىلەت بولسا، وسىنىڭ بارلىعى دا مۇسىلمان ءدىنىڭ دوڭگەلەگىنە اكەلىپ، ءبىر شالىپ كەلىپ وتىراتىن». (2.166-ب) كوكباي جاناتايۇلىنىڭ ۇستازىنا ارناعان ولەڭدەرىندە ابايدىڭ اسقان بىلىمدارلىعى مەن كورەگەندىگىن «جارىق دۇنيەگە» تەڭەپ، دانالىقتان باستاۋ العان ءمولدىر، تاۋسىلماس بۇلاقتىڭ قۇندىلىعىن جوعارى باعالاي كەلە، ەندىگى تاڭدا ءوزىنىڭ اۋىل ىشىندە داۋ-دامايمەن جۇرگەن بۇرىڭعى قۇربىلارىمەن ەمەس، اباي جولى ارقىلى باعىت الاتىندىعىن ماقتانىشپەن ايتادى.

قورىتىندىلاي كەلسەك، حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق دالاسىنداعى ادەبي-مادەني كەزەڭ ۇلكەن جاڭالىقتارعا، وڭ سەرپىلىستەرگە تولى بولدى. سول كەزەڭدەردىڭ قارىشتاپ وسۋىنە اباي قۇنانبايۇلى جانە ونىڭ اقىندىق مەكتەبى وكىلدەرىنىڭ مۇراسى اسەر ەتتى. وسى جالعاسقان كوركەمدىك، شىعارماشىلىق ءداستۇر الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارىندا جالعاسىن تاپتى. اباي ءداستۇرىن ۇستانعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءداۋىرى ر.نۇرعالي جازعانداي «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى» اتاندى. 

1. اباي. شىعارمالارىنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعى. ءۇش تومدىق. 1-توم. – الماتى: «جازۋشى» باسپاسى، 2020. – 604 بەت.
2. اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. 2-باسىلىم. – سەمەي. – ابايدىڭ مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايى، 2015. – 244 بەت.

دانات جاناتاەۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى

نۇر ماعازبەكوۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ماگيسترانتى

Abai.kz