كەڭەس اسكەرىندە بولعاندار 23 اقپاندى وزدەرىنشە قىزىل ارمياسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى رەتىندە تويلاپ جاتادى. قىزىل ارميا 1918-1922 جىلداردا قازاق جەرىندەگى تولقۋلاردى، 1928-1932 جىلدارداعى كوتەرىلىستەردى قارۋمەن اياۋسىز قىرىپ-جويعانى، جانشىعانى راس. سوندا تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى ءۇشىن 23 اقپاندى اتاپ ءوتۋ قانشالىقتى قاجەت؟

ءيا، كەڭەستىك كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن بۋىنعا، اسىرەسە، كەڭەس ارمياسى قاتارىندا اسكەري بورىشىن وتەگەندەرگە 23 اقپان وزىنشە ىستىق بولىپ كورىنەر. الايدا سول سسسر-ءدىڭ ءوزى جوق قوي بۇگىندە. قازىر بۇل داتانى رەسەي ارمياسى «وتان قورعاۋشىلار كۇنى» رەتىندە اتاپ وتەدى. ال قازاقستاندىق وتان قورعاۋشىلار كۇنى 7 مامىرعا بەلگىلەنىلگەن. سوندا قازاقتار 100 گرامم قۇلقىن ءۇشىن 23 اقپاندى اتاپ وتە مە؟ قۇلدىق پسيحولوگيا دەگەن تاپ وسى!

شىنتۋايتىندا تاريحتى بۇرمالاۋ سول كەزدەن-اق باستالعان. «1918 جىلى 23 اقپاندا قىزىل ارميانىڭ بولىمشەلەرى پسكوۆ پەن نارۆا تۇبىندە نەمىس اسكەرلەرىن تالقانداپتى-مىس» دەگەن داقپىرت ويدان شىعارىلعان نارسە بولىپ شىقتى. ءىس جۇزىندە بۇل كۇنى ماتروس پاۆەل دىبەنكو باستاعان قىزىلگۆاردياشىلار پسكوۆ پەن نارۆا تۇبىندە جەڭبەك تۇگىلى نەمىس اسكەرىنەن تىرقىراي قاشقان. وسىعان بايلانىستى 25 اقپاندا «پراۆدا» گازەتىندە ۆ.لەنين قىزىل ارميانىڭ قاشۋىن «ماسقارا» وقيعا دەپ اتاعان.

ۆ.ي.لەنين جۇمىسشى-شارۋا قىزىل ارمياسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەتكە 1918 جىلى 15 قاڭتاردا قول قويعان. شىن مانىندە مەرەكەلەنەتىن كۇن وسى ەدى. بىراق قىزىق بولعاندا بۇل داتاعا اق گۆاردياشىلار تۇزەتۋ ەنگىزىپ جىبەردى. 1918 جىلعى تۋرا سول 23 اقپاندا گەنەرال كورنيلوۆ باستاعان ەرىكتىلەر (اقتار) ارمياسىنىڭ ايگىلى «مۇزدى جورىعى» باستالعان. الگى داتانى اقگۆاردياشىل گەنەرالدار مەن وفيتسەرلەر شەتەلدەردە ەكى-ءۇش جىل كادىمگىدەي اتاپ ءوتىپ جۇرگەن. بۇل ءىس جۇزىندە اقتار ارمياسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى! وسى ماسقارانى ەل جادىنان ءوشىرۋ ءۇشىن 1922 جىلى 23 اقپاندى قىزىلاسكەر كۇنى رەتىندە مەرەكەلەۋ تارتىپكە ەنگىزىلگەن.

قىزىل ارميانى قىزىل ارميا قىلعان رەۆوليۋتسيا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى – لەۆ داۆيدوۆيچ تروتسكي. ارميا قۇرىلىسى سياقتى كۇردەلى سالاعا وقىستان كەلگەن مۇلدە توسىن شەشىمدەر جاسادى. اسكەر ىسىنە پاتشا ارمياسىنىڭ بىلىكتى گەنەرالدارى مەن وفيتسەرلەرىن تارتتى. وسىلارىمەن ۇتتى. پاتشا ارمياسىندا 270 مىڭ وفيتسەر بولعان ەكەن. سونىڭ 70 مىڭى بولشەۆيكتەر جاعىندا، 90 مىڭى اقگۆاردياشىلار جاعىندا، قالعاندارى ەكى ورتادا ساندالىپ قالىپ، بىرقاتارى شەتەل اسقان. تروتسكي ءوزىنىڭ پوەزىمەن ءتۇرلى اسكەري بولىمشەلەرگە كۇتپەگەن جەردەن جەتىپ كەلىپ قاتال مىنەزىمەن قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىپ ءجۇردى. اسكەردەن قاشقاندارعا ارناپ كونتسلاگەرلەر اشتى. سوۆەتتىك كونتسلاگەرلەردىڭ باستاۋى دا سول.

تروتسكي قىزىل اسكەرلەردىڭ فورماسىنا بەسجۇلدىز قاداپ جاڭا اسكەري سيمۆول تۋعىزدى. وسى كەزەڭدە قىزىل ارمياعا بۇرىن ەشبىر ەلدە بولماعان اسكەري كوميسسار ينستيتۋتى ەنگىزىلدى. سوۆەت وكىمەتى تولىقتاي ورناعان سوڭ دۇنيەجۇزىلىك كوممۋنيستىك رەۆوليۋتسيا جاساۋ يدەياسىمەن قىزىل ارميا ءىس جۇزىندە باسقىنشىلىق دوكتريناعا كوشتى. كەڭەستىك تاريحتا قىزىل ارميانىڭ بەس جىل قاتارىنان بەيبىتشىلىكتە، تىنىشتىقتا بولعان كەزى جوق.

قىزىل ارميا ەلدەگى كوتەرىلىستەردى، ونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى 1918-1922 جىلدارداعى تولقۋلاردى، 1928-1932 جىلدارداعى نارازىلىقتاردى قارۋمەن جانشىدى. 1929 جىلى قىتايمەن قاقتىعىستى. 1936 جىلى يسپان سوعىسىنا قاتىستى. 1939 جىلى باتىس ۋكراينا مەن باتىس بەلورۋسسيانى، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن باسىپ الدى. فينلياندياعا شابۋىل جاساپ جەڭىلدى. 1939 جىلى گيتلەرشىل گەرمانيامەن (1 قىركۇيەكتە) بىرگە پولشاعا شابۋىل جاساپ (17 قىركۇيەكتە) ەكىنشى جاھان سوعىسىن باستادى. ۇلى وتان سوعىسى ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ.

سوۆەت ارمياسى بۇدان سوڭ قىتاي، كورەيا، ۆەتنام، الجير، مىسىر، سومالي، ۆەنگريا، چەحوسلوۆاكيا، اۋعانستان، موزامبيك، سيريا، يەمەن، لاوس، كامبودجا، بانگادەش، پاكىستان-ءۇندى، چاد-ليبيا، يۋگوسلاۆيا ەلدەرىندەگى سوعىس قيمىلدارىنا كيلىكتى. سوۆەت اسكەرى 1986 جىلى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن دە اياۋسىز باسىپ جانشىدى. كەڭەس اسكەرىنىڭ مۇراگەرى – رەسەي ارمياسى قازىر سيريادا سوعىس جۇرگىزىپ جاتىر.

وسىنداي باسقىنشى كەڭەس ارمياسىنىڭ، قازىر بىزگە بوتەن رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ مەرەكەسىن تويلاۋ بىزگە سونشالىقتى كەرەك پە؟ قۇلدىق پسيحولوگيادان قۇتىلايىق تا؟!!

مارات ءبايدىلداۇلى توقاشباەۆ

Abai.kz