اشارشىلىق تاعىلىمى

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن 2020ج. مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتتى. ەلورداداعى  باسقوسۋدا ۇلكەن پىكىر الماسۋ بارىسىندا وزەكتى ماسەلەلەر قوزعالدى، كەيىن دە پىكىر الماسۋ جالعاسۋدا. وسىعان وراي كەيبىر ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋدى ءجون كوردىك.

بىرىنشىدەن، ەلورداداعى عالىمدارمەن كەزدەسۋدە اشارشىلىق توتاريتارلىق جۇيەنىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىنەن بولدى دەگەن پىكىر قايتا-قايتا ايتىلدى. بۇل وتكەن تاريحقا بايلانىستى رەسەيلىك تاريحشىلاردىڭ بۇگىن ءجيى ايتاتىن پىكىرى. ولار كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىن توتاليتارلىق ءسوتسياليزىمنىڭ ۇلتتاردى قۇرساۋدا ۇستاۋ ساياساتىنان تۋعان ەمەس، جوعارى باسشىلاردىڭ قاتەلىكتەرىنەن كورىپ، بۇرىنعىنى اڭساۋدا. شىندىعىندا توتاليتارلىق جۇيە قاتەلىكتەرگە ۇرىنعان جوق. ەگەر بيلىك جۇيەسى جەرگىلىكتى جەردىڭ ءداستۇرلى تۇرمىستىق ەرەكشەلىگىن، شارۋاشىلىعىن ەسەپكە السا، ول توتاليتارلىق ەمەس دەموكراتيالىق بيلىك بولعانى.

ال قاتىگەزدىك، كۇشكە سالىپ زابىرلەۋ، شىندىقتى بۇرمالاۋ، جاسىرۋ، ۇلتتى جىككە، تاپقا ءبولىپ ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، اسىرا سىلتەۋ ءتوتاليتارزمنىڭ ءمانى، ونىڭ تابيعي بولمىسى. جاپپاي اشارشىلىق ۇردا-جىق ساياساتتىڭ ءبىر كورىنىسى. ۇلتتىق مۇددەنى سىيلامايتىن بيلىك حالىقتى تىعىرىققا تىرەدى، ول قاتەلىك ەمەس، ءتوتاليتاريزمنىڭ زاڭدى لوگيكالىق ءادىس-امالى.

تاپتىق كونتسەپتسيانى باسشىلىققا العان يدەولوگيا تاريحشىلاردى ءوز ۋىسىنان شىعارمادى. حح ع. 50-60 جىلدارىنداعى ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاقستاندا  سوتسياليستىك اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى كوللەكتيۆتەندىرۋدىڭ وڭدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەمىسى، قاناۋشى تاپتاردى، بايلار مەن قۇلاقتاردىڭ جويىلۋىنىڭ سالدارى دەلىندى. كەيىن سوتسياليزم ىدىرىعاننان سوڭ 20-30-ىنشى جىلدارى بولشەۆيكتەردىڭ ساياساتى ەلدى ازدىردى، توزدىردى، حالىق اشتان قىرىلدى، بوسقىندارعا اينالدى دەدى. وسىلاي ءتىپتى ءبىر اۆتور وزىنە ءوزى قارسى بولدى. بۇل تەك اۋىلشارۋاشىلىق تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە عانا ەمەس، باسقا دا كەڭەس زامانىنىڭ  زەرتتەۋشىلەرىنە ءتان. كوممۋنيستىك تاپتىق يدەولوگيا عا سەنگەن عالىمدار شىن نيەتىمەن كەڭەس ۇكىمەتىنە سەندى، بايلار مەن قۇلاقتاردى قۋدالاۋدى اقتادى، ءتىپتى سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان ءوزىنىڭ اتا-بابالارىنا دا جانى جىبىمەدى. كەيىن بىرتە-بىرتە كوممۋنيستىك يدەولوگيادان ءتۇڭىلدى، كوپتەگەن قۇندىلىقتارعا باسقاشا قارادى، وتكەننىڭ بەينەسى ايانىشتى دا قاسىرەتتى سيپات الدى. دەگەنمەن، ءالى دە سانامىزدا بۇرىنعى يدەولوگيانىڭ ىزدەرى اشارشىلىقتى توتاليتاريزمنەن كورمەي تەك، عانا قاتەلىكتەر جىبەرىلدى دەپ جۇرگەن دەيمىز. وسىلاي بولشەۆيزمنىڭ بارلىق قىلمىسىن قاتەلىكتەر دەپ اقتاۋعا دا بولادى.

ەكىنشىدەن، قازاق تاريحشىلارى «قازاق نەگە شىبىنداي قىرىلدى»؟ دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدە. عىلىمي ادەبيەتتە شىنايى تاريحي پليۋراليزم داستۇرىندە اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارىن انىقتاۋعا بايلانىستى ءارتۇرلى پىكىرلەر ۇسىنادى: كليماتقا بايلانىستى قۇرعاقشىلىق، قولدان جاسالعان اشتىق نەمەسە، جان-جاقتى ويلاستىرماعان قاتە ساياساتىنان تۋعان دەپ تۇيەدى. عالىمداردىڭ ەرەكشە ءبىر توبى اشارشىلىقتى كەڭەستىك بيلىكتىڭ ارنايى ۇيىمداستىرعان ساياساتى دەي كەلىپ، بۇل گەنوتسيد دەگەن پىكىرگە كەلەدى. بۇل تەرەڭ ويلاندىراتىن ۇستانىم.

اشارشىلىققا بايلانىستى ۋكراينا مەن رەسەي عالىمدارىنىڭ اراسىندا ىمىراعا كەلمەيتىن قاراما-قارسى پىكىرلەر ايتىلۋدا. رەسەيلىك عالىمدار ءارتۇرلى تۇجىرىمدار مەن نەگىزدەمەلەرىن ۇسىنادى. رەسەيدىڭ كورنەكتى «وبششەستۆەننىە ناۋكي ي سوۆرەمەننوست» عىلىمي جۋرنالىندا بيولوگيالىق ۆەرسيا ۇسىندى. 1931-33 جىلدارى ۋكرايناعا شەگىرتكەلەر شابۋىل جاساپ، ءوسىپ كەلە جاتقان بيداي ءونىم بەرمەدى، ال كەيىنگى جىلدارى استىق تىشقاندار شابۋىلىنا ۇشىرادى دەلىندى. بۇل اشارشىلىق توڭىرەگىندەگى ايتىستىڭ قانشالىقتى وتكىرلىگىن كورسەتسە كەرەك.

قازاقستانمەن قوسا اشارشىلىق ۋكراينا، بەلارۋس، مولدوۆا، ەدىل بويىندا، سولتۇستىك كاۆكاز ايماعىندا بولدى. ءار ايماقتىڭ وزىندىك الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، باسقا دا ءارتۇرلى سەبەپتەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى بولعانى انىق. ءبىزدىڭ ءوز جاعدايىمىزدان تۋعان ءوز پوزيتسيامىز بولۋى قاجەت.

قازاقتار ءۇشىن ەڭ وزەكتى ماسەلە – گەنوتسيد تۋرالى. ەگەر عالىمدار: «قازاق نەگە شىبىنداي قىرىلدى»، دەسە، قاراپايىم حالىقتىڭ وزەگىن ورتەيتىن ماسەلە: «نەگە شىبىنداي قازاق قىرىلدى»، دەگەن ساۋال. پروبلەمانىڭ ءتۇيىنى دە وسىندا. بۇل ءار قازاقتى، تۇتاس قازاق ۇلتىن ويلاندىراتىن جاعداي. شىندىعىندا جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ قازاقستاندا بارلىق ۇلتتارعا بىردەي جۇرگىزىلدى. ۇلتىنا قاراماي باي مەن كۇلاقتاردىڭ مۇلكىن تاركىلەدى. بىراق قازاقتاردىڭ مالىن، نانىن اياماي كۇشپەن تارتىپ الدى، نەگە قازاققا الا بولە وزبىرلىق جاسالدى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ جوق. حالىق سول كەزدە وزدەرىن سلاۆياندارمەن، پراۆوسلاۆ، باسقا دا ءدىن وكىلدەرىمەن سالىستىرىپ، كوللەكتيۆتەندىرۋدى قازاق مۇسىلماندارىنا جاسالعان ادەيى زۇلىمدىق دەپ قابىلداعان. گەنوتسيد ماسەلەسى وزىنەن ءوزى وسىلاي سانادا ءوربيدى. اكادەميالىق عىلىم مەن قوعامدىق پىكىر بۇل تۇستا ۇيلەسپەي جاتىر عانى انىق.

ماسەلە گەنوتسيدتى مويىنداتىپ، ۇلتىمىزدىڭ قاسىرەتىن ساۋداعا سالىپ، وتەماقى تالاپ ەتۋ ەمەس. ماسەلە تاريحي ادىلدىكتە، قۇربان بولعانداردىڭ ارۋاعىن سىيلاۋدا. گەنوتسيد قازاقستاندا بولدى، ال حالىقارالىق شارتتار، كونۆەنتسيالار الەم حالىقتارىنىڭ ءارتۇرلى ۇلتتىق، تاريحي ايىرماشىلىقتارىن ەسكەرە بەرمەيدى. سوندىقتان يزرايل، رەسەي، باسقا دا ەلدەر ءوز تۇجىرىمدارىن بارىنەن جوعارى قويادى.

ۇشىنشىدەن، اشارشىلىق تاريحىن سارالاۋ بارىسىندا ونى ساياساتتاندىرماۋ جونىندە، اسىرەسە، بيلىك تاراپىنان ساقتاندىراتىن ەسكەرتپەلەر سياقتى ويلار ايتىلادى.

ماسەلەنى ساياساتتاندىرماۋدىڭ ءوزى دە ساياساتتاندىرۋ. بىراق ساياساتتاندىرماۋدىڭ ءمانى تاراتىلمادى.

اشارشىلىقتىڭ سەبەپ-سالدارىن سارالاعاندا ماسكەۋلىك، كەڭەس بيلىگى، ونىڭ قاپتاعان قازاقستاندى بيلەپ توستەگەن، ۇلت مۇددەسىن اياققا باسقان ورىس، باسقا دا ۇلتتاردان شىققان شەنەۋنىكتەرى، جازالاۋشى ورگانداردىڭ قىزمەتكەرلەرى بولعانى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ قول قويعان قۇجاتتارىنىڭ ءوزى ونى دالەلدەيدى. سوندىقتان ءاردايىم ءبىز ماسكەۋلىك قوجايىندار مەن ورىس حالقى اراجىگىن  اجىراتۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە ساياسي شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ، اق پەن قارانى انىقتاۋ مەملەكەتارالىق تا ماسەلە. تۇتاس ءبىر حالىقتى ايىپتاۋ ادامگەرشىلىكتەن اتتاۋ بولار ەدى. اقيقات بارىنەن دە جوعارى.

جازالاۋشىلاردىڭ قاتارىندا قازاقتار دا از بولمادى. ءوزىمىزدىڭ دە كىنامىزدى مويىنداپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز سىناۋدىڭ، جاستاردى تاربيەلەۋدە ءمانى زور.

تورتىنشىدەن، اشارشىلىق ماسەلەسى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قادىرىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق سانا قالىپتاستىرۋ، تاريحتان تاعىلىم الۋ ءۇشىن وتە وزەكتى. بىراق ءبىز قازاقتىڭ مىڭ ولگەنىن باسا ايتىپ، مىڭ تىرىلگەنىمىزگە ءمان بەرە بەرمەيمىز. بارلىق قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ءالسىز، دارمەنسىز ادامدار ەتىپ كورسەتۋ ءۇردىسى بەلەڭ العان. ال ولاردىڭ ءبارى دورەكى ساياساتتىڭ تەك قۇربانى، وبەكتىسى عانا بولعان جوق، ولار سول تاريحتىڭ سۋبەكتىسى دە، توتاليتاريزمگە قارسى تۇردى، كۇرەسشۋلەر بولدى. جايسىز ساياسي، ەكونوميكالىق جاعدايلار  باسىنان وتسە دە، قازاق ۇلتى ەسىن جيىپ، جاۋىزدىققا قارسى  ىشتەي كۇش جينادى. قازاق ءوزىن ساقتاي بىلەتىن ۇلت. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان بۇل قاسيەت تالاي قاسىرەتتەن امان الىپ قالعان. تاريحتىڭ وسى ساباقتارىنا ءبىز بۇگىن جاستار اۋديتورياسىندا اسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.

بەسىنشىدەن، كورنەكتى اعىلشىن جازۋشىسى، ايگىلى «1984 جىل» رومانىنىڭ اۆتورى دجوردج ورۋەلل (1903-1950) «وتكەندى بيلەگەن بولاشاقتى دا بيلەيدى» دەگەن. اۆتور قوعام ومىرىنە تاريح عىلىمىنىڭ ىقپالىن ايتقان.    بيلىك «تاريحتى قالاي بولدى سولاي جازىڭدار» دەگەنمەن، ونى ءوز زاماننىنا قاراي بەيىمدەيدى، تاريحشىلىردى دا بيلىكتىڭ سويىلىن سوعۋعا يكەمدەيدى. اشارشىلىق تاريحىن قايتا-قايتا جازۋ وسىدان.

تاۋەلسىزدىك زامانى تاريحىن جازعاندا، قاسىم-جومارت كەمەلۇلى جازعانداي، جەتىستىكتەرىمىز بەن كەمشىلىكتەرىمىزدى وي ەلەگىنەن وتكىزۋ ماڭىزدى. بىرجاقتى ەتنوتسەنتريزمگە دە ۇرىنباي، جەكە باسقا دا تابىنباي مۇمكىندىگىنشە اقيقاتقا جاقىن بولعانىمىز ءجون. تاريحشى عالىمدار  بيلىكتەن تۇگەلدەي تاۋەلسىز بولا المايدى، دەگەنمەن كەيىنگى ۇرپاق سوڭعى تاريحىمىزدى قايتا جازىپ جۇرمەسىن.

امانگەلدى ايتالى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz