1953 جىلى 5 ناۋرىز ساعات 21:50. دارىگەرلەر ءستاليننىڭ ولگەنى تۋرالى رەسمي تۇردە راستادى. 6 ناۋرىز كۇنى تاڭعى 06:00 ديكتور يۋري لەۆيتان راديو ارقىلى مۇرتتى كوسەمنىڭ جۇرەگى توقتاعانىن حابارلادى.

ابدۋراحمان اۆتورحانوۆ (ەميگرانت جازۋشى، ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، سوۆەتولوگ) ستالين ءولىمى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان:

«ستالين، ناكونەتس، ۋمەر. پەرەستالو بيتسيا ۆولچە سەردتسە ي رابوتات دياۆولسكي ۋم.

ۋشيول چەلوۆەك، ۆ كوتوروم نە بىلو نيچەگو چەلوۆەچەسكوگو — ني دۋشي، ني ليۋبۆي، ني جالوستي. حولودنايا جەستوكوست پروفەسسيونالنوگو پالاچا ي زۆەرينىي ينستينكت ساموسوحرانەنيا رودنيلي ەگو بولشە سو زۆەرينىم پلەمەنەم، چەم س رودوم چەلوۆەچەسكيم.

ۋشەل چەلوۆەك، كوتورىي وبەسسمەرتيل سۆوە يميا ميلليونامي سمەرتەي سامىح چەلوۆەچنىح يز ليۋدەي ۆ چەكيستسكيح پودۆالاح، سيبيرسكيح تايگاح، كولىمسكيح رۋدنيكاح، سرەدنەازياتسكيح پەسكاح ي كاۆكازسكيح گوراح.

ۋشەل چەلوۆەك، كوتورىي سوزدال، ۋكرەپيل ي راسشيريل بەسپرەتسەدەنتنۋيۋ سيستەمۋ گوسۋدارستۆەننوگو رابستۆا ي چەرنوگو مراكوبەسيا.

ۋشەل چەلوۆەك، كوتورىي ۆىراستيل پو سۆوەمۋ وبرازۋ ي پودوبيۋ تسەلىي لەگيون نارودنىح پالاچەي، جادنو ۋحۆاتيۆشيحسيا زا وسيروتەلىي ترون.

ۋشەل چەلوۆەك، كوتورىي سوزدال ي ۆىراستيل پەرۆوكلاسسنۋيۋ ارميۋ مەجدۋنارودنىح ماستەروۆ ۆوسستاني، رەۆوليۋتسي ي ۆوين، گوتوۆىح ۆۆەرگنۋت چەلوۆەچەستۆو ۆ نوۆۋيۋ كاتاستروفۋ زا يدەي سيستەمى ۋسوپشەگو پولۋبوگا.

ۋشەل چەلوۆەك، كوتورىي نا پروتياجەني تريدتساتي لەت بەزناكازاننو پلاۆال ۆ مورە كروۆي ناشيح وتتسوۆ ي براتەۆ، ۆ رەكاح سلەز ناشيح ماتەرەي ي سەستەر.

ۋشەل سامىي پروكلياتىي يز ۆسەح پروكلياتىح ليۋدەي، كوتورىە كوگدا-ليبو شاگالي پو ەتوي زەملە…

وسينوۆىي كول ۆ ەگو موگيلۋ!

ۆەچنوە پروكلياتيە ەگو پامياتي!!

يسترەبيتەلنايا ۆوينا ەگو ناسلەدستۆۋ!!!

تاكوۆ پريگوۆور ناشيح نارودوۆ. تاكوۆ ون بۋدەت ي ۋ بۋدۋششيح پوكولەني».

جۋرنال «سۆوبودنىي كاۆكاز»، № 3 (18), مارت 1953 گ.

ءستاليندى جەرلەۋ كۇنى 9 ناۋرىز، دۇيسەنبى دەپ جاريالاندى. تابىتتى وداقتار ءۇيىنىڭ كولوننالى زالىنا قويدى. ءولى ءستاليندى كورۋگە شامامەن 2 ملن ادام جينالعان. ەكىنشى كۇنى ەسىكتەر جابىلىپ، تەك قانا رەسمي دەلەگاتسيالاردى كىرگىزە باستاعان. ادامدار تولقىنى ءۇستى-ۇستىنە كەلە بەرگەن. 8 ناۋرىز كۇنى كوپشىلىك ىشىندە قىسىلىپ، تاپتالىپ ولگەن ادامدار سانى وتە كوپ بولعان. دەرەكتەر ءار ءتۇرلى. شامامەن 1500-2000 ادام ولگەن. ەل اۋزىندا «قانىشەر تيران ءولىپ جاتسا دا مىڭداعان ادامدى ءولتىرىپ كەتتى» دەگەن ءسوز قالعان.

بۇل تۋرالى قايتا قۇرۋ زامانىنا دەيىن ەش جەردە ايتىلمادى، تەرگەۋ جانە زەرتتەۋ جۇمىستارىنا تىيىم سالىندى.

9 ناۋرىز كۇنى ستالين دەنەسىن ماۆزولەيگە كىرگىزىپ، لەنيننىڭ جانىنا قويدى.

31 قازان 1961 جىلى تۇندە ستالين دەنەسىن قۇپيا تۇردە اعاش تابىتقا سالىپ، كرەمل قابىرعاسى ىرگەسىنەن قازىلعان قابىرگە جەرلەدى. ۇستىنە ەسىمى جازىلعان قاراپايىم مرامور پليتا قويعان. 1970 جىلى قازىر تۇرعان ءبيۋستى ورناتقان.

بيىل قازاقستان تاۋەلسىز ەل بولعانىنا وتىز جىل. ستالين زامانىندا قۋدالانعان ادامداردىڭ قۇجاتتارى ءالى تولىق اشىلعان جوق. زامان باسقا، زاڭ باسقا بولسا دا سىرەسكەن كۇيىندە جاتىر. قازاق «سۇتپەن كىرگەن مىنەز سۇيەكپەن كەتەدى» دەپ بەكەر ايتپاعان اۋ. ساناعا تاۋەلسىزدىك جەتپەي جاتىر. حالىقتىڭ جۇرەگى ازاتتىق لۇپىلىمەن سوقسا دا، ساناسى كەڭەستەن قالعان قاندى جۇيەنىڭ تاتىنان تازارماي تۇر. مىسالى، قازىرگى قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرىنىڭ ارحيۆىندە جاتقان قۇجاتتاردا نە قۇپيا بار؟ رەپرەسسيا قۇرباندارىنا قاتىستى قۇجاتتاردى ايتامىن... ەشقانداي قۇپيا جوق! كەڭەستەن قالعان ينەرتسيامەن عانا تۇر. الدە قۇپيا بىردەڭە بار ما؟ وگپۋ - نكۆد جەندەتتەرى، ولاردىڭ قۇپيا اگەنتتەرى تۋرالى بارلىق مالىمەت ينتەرنەتتە تۇر عوي.

بيلىكتە وتىرعان ازاماتتارعا پاتريوتيزم مەن تاۋەكەل عانا جەتپەي تۇر. قاراپايىم كىسىلىك قانا كەرەك. رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى ولاردىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانىن بىلمەي ومىردەن ءوتتى. قازىر شوبەرە-شوپشەكتەرى جەر باسىپ ءجۇر. 1930-50 جىلداردا قۋعىن كورگەن ادامداردىڭ قۇجاتىن ارحيۆتەن شىعارسا، وعان كىم قارسى بولۋى مۇمكىن؟ ستالين مەن گولوششەكين بە؟ الدە بەريا مەن ەجوۆ پا؟ ايتپاقشى، 1941 جىلى سامارادا اتىلعان گولوششەكين 1961 جىلى تولىق اقتالعان. قاراڭىز: پوكازانيا ن.ي.ەجوۆا پريۆەلي ك ارەستۋ گولوششەكينا. ۆ پوستانوۆلەني و پرەدياۆلەني وبۆينەنيا گولوششەكينۋ وت 13 نويابريا 1939 گودا سودەرجالاس ۋنيكالنايا فورمۋليروۆكا: «يزوبليچاەتسيا ۆ توم، چتو ياۆليالسيا ۋچاستنيكوم انتيسوۆەتسكوي ورگانيزاتسي، پروۆوديل بوربۋ پروتيۆ تسك ۆكپ(ب), ا تاكجە زانيمالسيا پەدەراستيەي». ۆ رەزۋلتاتە وبۆينەنيە بىلو پرەدياۆلەنو پو دۆۋم ستاتيام ۋگولوۆنوگو كودەكسا: ست. 58 پ. 7 («پودرىۆ گوسۋدارستۆەننوي پرومىشلەننوستي، ترانسپورتا، تورگوۆلي، دەنەجنوگو وبراششەنيا يلي كرەديتنوي سيستەمى») ي 154-ا («پولوۆوە سنوشەنيە مۋجچينى س مۋجچينوي (مۋجەلوجستۆو)»). 1961 جىلى وسى ەكى باپ بويىنشا دا قۋجاق اقتالعان. تاپ-تازا رەابيلەتاتسيا! قۇجات بويىنشا مەملەكەت پەن زاڭ الدىندا تۇك كىناسى جوق. ونىڭ قازاقستاندا جاساعان لاڭى، اشتان قىرىلعان حالىق تۋرالى مۇلدە ءسوز جوق.

ال قازاقستاندا رەپرەسسيا قۇرباندارى ءالى تولىق اقتالماق تۇگەل، قۇجاتتارى دا وقىلماي، ارحيۆتە قامالىپ جاتىر! قۇداي اۋ، نە دەگەن ادىلەت، نە دەگەن قىراعىلىق! ستاليندىك جۇيەگە دەگەن ادالدىق!

ستاليندىك ارحيۆتەردى اشپاي، جاسىرىپ وتىرعان قوعام ءستالينيزمنىڭ مۇراگەرى ەكەنىن ءۇنسىز مويىنداۋى. جالپى كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتى ءوز حالقىنا قارسى قىلمىستار جۇيەسىنەن تۇرادى.

ايشۋاق دارمەنۇلى، تاريحشى

Abai.kz