«ساتيرا - كۇشتىلەر قارۋى» دەگەن ەكەن كەزىندە ۇلاعاتتى ۇستاز، قازاق ساتيراسىنىڭ بەلگىلى تەورەتيگى تەمىربەك قوجاكەەۆ. ول كىسى بۇلاي دەگەندە استارىندا اقىل-وي مەن تەرەڭ پايىم-پاراسات جاتاتىن جاۋىنگەر جانرعا ەكىنىڭ ءبىرى بۇعالىق سالا المايتىنىن، ونى تەك اقىلى مەن ايلاسى، باتىلدىعى مەن باتىرلىعى تەڭ تۇسكەن تاڭداۋلى ساردارلاردىڭ عانا باعىندىرا الاتىنىن مەڭزەگەن بولار. ءبىر انىعى، اتا-بابالارىمىز قاي زاماندا دا ورالىمدى ويىن كوركەم تىلمەن كەستەلەي بىلگەن. ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن كەسىپ، قولمەن تارقاتىلماس ءتۇيىندى تىلمەن شەشكەن. قالجىڭىنىڭ ءوزى كىسىنى ماقتامەن باۋىزدارلىقتاي سونشاما وتكىر جانە مەيلىنشە جاراسىمدى بولعان. قاراپ تۇرساق، سونىڭ ءبارى - ساتيرا، سونىڭ ءبارى - يۋمور. ال ساتيرانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى حال، قادىرى، قوعامعا اسەرى قانداي بولىپ وتىر؟ ءسوز سۇيىلىپ، كۇلكى داراقىلانىپ كەتكەن جوق پا؟ قايتسەك سالماعىن ارتتىرامىز؟..

«ساتيرا - كۇشتىلەر قارۋى» دەگەن ەكەن كەزىندە ۇلاعاتتى ۇستاز، قازاق ساتيراسىنىڭ بەلگىلى تەورەتيگى تەمىربەك قوجاكەەۆ. ول كىسى بۇلاي دەگەندە استارىندا اقىل-وي مەن تەرەڭ پايىم-پاراسات جاتاتىن جاۋىنگەر جانرعا ەكىنىڭ ءبىرى بۇعالىق سالا المايتىنىن، ونى تەك اقىلى مەن ايلاسى، باتىلدىعى مەن باتىرلىعى تەڭ تۇسكەن تاڭداۋلى ساردارلاردىڭ عانا باعىندىرا الاتىنىن مەڭزەگەن بولار. ءبىر انىعى، اتا-بابالارىمىز قاي زاماندا دا ورالىمدى ويىن كوركەم تىلمەن كەستەلەي بىلگەن. ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن كەسىپ، قولمەن تارقاتىلماس ءتۇيىندى تىلمەن شەشكەن. قالجىڭىنىڭ ءوزى كىسىنى ماقتامەن باۋىزدارلىقتاي سونشاما وتكىر جانە مەيلىنشە جاراسىمدى بولعان. قاراپ تۇرساق، سونىڭ ءبارى - ساتيرا، سونىڭ ءبارى - يۋمور. ال ساتيرانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى حال، قادىرى، قوعامعا اسەرى قانداي بولىپ وتىر؟ ءسوز سۇيىلىپ، كۇلكى داراقىلانىپ كەتكەن جوق پا؟ قايتسەك سالماعىن ارتتىرامىز؟..
ساتيرانىڭ قاي زاماندا دا قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى، يممۋنيتەتى بولعانى انىق. قانداي دا ءبىر كەسەلدى جاعداي، كەلەڭسىز كو­رىنىستىڭ ءوزىن ۋىتتى سوزبەن تۇيرەپ، سونىڭ ءتۇيى­نىن تارقاتۋعا، شيپاسىن تابۋعا جۇرت­شىلىقتى جۇمىلدىرۋ، وي سالۋ ارعى-بەرگى زامان ساتيريكتەرىنىڭ باستى نازارىندا بولدى. بۇل رەتتە، ءازيز نەسين، يلف پەن پەتروۆ، ن.گو­گول شىعارمالارى ءوز كەزەڭىنىڭ اششى شىن­دىعىن وتكىر سيپاتتاپ قانا قويعان جوق، ونداعى ءاربىر تىركەس پەن وي ورامدارى قاناتتى سوزگە اينالدى. قازاق ساتيراسىنىڭ ش.سما­حانۇلى، و.اۋباكىروۆ، س.كەنجەاحمەتوۆ سىندى كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ تۋىندىلارىن ايت­پاعاندا، بۇگىنگى ك.امىربەك، ت.الىمبەكۇلى شىعارمالارى دا اتالمىش سالاعا ۇلكەن ولجا سالىپ ءجۇر. سول سياقتى، د.يسابەكوۆتىڭ «ەس­كەرت­كىشىنىڭ» ءوزى نە تۇرادى! نەمەسە ع.ءمۇ­سىرەپوۆ، ب.مايلين، ت.نۇرماعامبەتوۆ اڭگى­مەلەرىندەگى قازاقى يۋمور قانداي! بىلايشا ايتقاندا، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتەتىندەي جاعداي جوق، جازىلاتىن دۇنيەلەر جازىلىپ جاتىر. دەگەنمەن سولاردى حالىققا جەتكىزۋ، وي ورنەگىن، ءمان-مازمۇنىن ساقتاي وتىرىپ كور­سەتۋ جاعى كەمشىن. مىسالى، «مەن ساحناعا ارتىستىگىم ۇستاپ، كەرەمەت شەبەرلىگىم تاسىپ بارا جاتقاندىقتان شىقپايمىن، تەك ءوزىمنىڭ جازعان دۇنيەمدى سول قالپىندا وقىپ بەرەمىن. ال ونى ءبىر ارتىسكە بەرەر بولسام، ول الگى شىعارما سوزدەرىنىڭ جارتىسىن دالادا قال­دىرادى دا، قالعانىنىڭ بارلىعىن وسپادار قىلىقتارىمەن تولتىرىپ، سولايشا جۇرتتى قىران-توپان قىلعىسى كەلەدى.
ونى كورگەندە ءسوزىمنىڭ دالادا قالىپ كەتكەنىنە جۇرەگىم اۋىرادى» دەيدى بەلگىلى ساتيريك تولىمبەك ءالىم­بەكۇلى. ايتسا ايتقانداي، قازىرگى ءازىل-سىقاق تەاترلارى ارتىستەرىنىڭ كوپشىلىگى بوس كۇلكى شاقىراتىن بۇرالقى ءسوز بەن جەڭىل-جەلپى كورىنىستەردى قايتالاۋدان ارىگە اسا الماي ءجۇر. ءاجۋالايتىندارى - باياعى سول ەرلى-زايىپتىلاردىڭ سالعىلاسى مەن شال-كەمپىردىڭ تەكە-تىرەسى، ارى كەتسە، بازار، نەسيە، ساۋنا توڭىرەگىندەگى وسەك-اياڭ­دار. وكىنىشكە قاراي، ساتيرانىڭ باعا­سىن تۇسىرەتىن وسىنداي جايتتار ازايماي وتىر.
ءبىر انىعى، سوڭعى ۋاقىتتا ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ قاراسى كوبەيدى. باياعىداعى ءبىر عانا «تاماشادان» «باۋىرجان-شوۋ»، «تەرىسقاقپاي»، «كۇلكى كەرۋەنى»، «شانشار» بالالاپ، ونىڭ سوڭى «اققۋ-گاككۋ»، «الدا­راس­پان»، «ەكى ەزۋلەرگە» ۇلاستى. مۇمكىن، وسى­نىڭ ناتيجەسىندە ءوزارا باسەكە ۇلعايىپ، ساتيرا ايدىنىنا ەڭ تاڭداۋلىلار مەن ناعىز لايىقتىلار عانا سۇرىپتالىپ شىعار دەگەن ءۇمىت باسىم. تەك ارتىستەرىمىز دە، ولارعا ماتەريال ۇسىناتىن قالامگەرلەر قاۋىمى دا ورىسقا، باسقاعا ەلىكتەگەندى قويىپ، ساتيرا ونەرىن ءوز تابيعاتىمىزعا، قازاقى قالپىمىزعا مەيلىنشە جاقىنداتا تۇسسە، ءجون بولار ەدى.
ءومىر كۇن سايىن وزگەرىپ جاتىر. اينالا­مىزدا قانشاما جاعدايلار ورىن الۋدا. بۇل ورايدا، ساتيرا تەك قانا ءازىل-وسپاق، جە­ڭىل كۇلكى ەمەس، ول - زامانعا، قوعامعا اشۋ-ايبات، ءاجۋا-مىسقىل، قوجاكەەۆشە ايت­­ساق، قۇدىرەتتى قارۋ! ياعني ورنىمەن جۇم­ساپ، پاراساتتى تۇردە پايدالانا بىلسەك، كوپ نارسەنى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بار.
ساتيرانىڭ سالماعىن قايتكەندە ارتتى­رۋعا بولادى دەگەننەن تۋىندايتىن ءبىر ماسەلە - وسى سالادا ىزدەنىپ، ازدى-كوپتى ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن جانداردى، ياعني ساتي­را ساربازدارىن ماراپاتتاۋ جاعىنا كوڭىل بولىنبەي جۇرگەندىگى. مىسالى، بىزدە قالام­گەرلەر قاۋىمىنا تاپسىرىلاتىن «الاش»، «تارلان» سىيلىقتارى بار. بىراق نەگە ەكەنىن، ساتيريك جازۋشىلار مەن ساتيريك اقىنداردىڭ وسى جۇلدەلەردى ەنشىلەگەنى كەمدە-كەم. ساتيرانىڭ دەڭگەيىن كوتەرىپ، شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ قىزىعۋشىلى­عىن، ىزدەنىسىن ارتتىرامىز دەسەك، مۇمكىن، وسى سالا بويىنشا ارنايى سىيلىق تاعا­يىن­داعان ءجون بولار؟! ايتا كەتەر تاعى ءبىر جايت، بۇرىندارى «اۋىلدىڭ ايتقىشتارى»، «قۇرداستار قالجىڭى»، «ءسوز تاپقانعا قول­قا جوق» دەگەن سياقتى ارنايى جيناقتار شى­عىپ تۇرۋشى ەدى. بۇگىندە ولاردىڭ دا ق­ا­راسى ازايدى. نەگىزى، سونداي ارنايى جي­ناق­تار شىعارۋ، ولاردى باسقا تىلدەرگە اۋ­دا­رۋ جاعى دا ەسكەرىلسە، ارتىقتىق ەتپەس ەدى.

• ءوز پىكىرىم

ۋاليبەك ابدىرايىموۆ، «شانشار» ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ ديرەكتورى:
- بۇرىنعىداي ەمەس، سوڭعى ۋاقىتتا ساتيرا جانرىنا جاقسى كوڭىل بولىنە باستادى. قاي تەلەارنانى قاراساڭىز دا، ارنايى ءازىل-سىقاق باعدارلامالارى نەمەسە سونداي جوبالار كورسەتىلىپ تۇرادى. كومەديالىق فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ جاتىر، ءازىل-سىقاق تەاتر­لا­رى اشىلۋدا. بۇل، ارينە، جەكەلەگەن كىسىلەردىڭ باستاما­سىمەن اتقارىلىپ جاتقان شارۋالار. ال جالپى، مەملەكەتتىك تۇرعى­دا العاندا، مەنىڭ ويىمشا، ساتيريكتەردى قاتتى كوتەرۋگە، ىن­تالاندىرۋعا سونشالىقتى ىقىلاس جوق سياقتى. ويتكەنى «ءازىل­كەشتەر، قوعامدى سىنايتىندار كوبەيىپ كەتەدى» دەپ قاۋىپتەنەدى. مەن مىسالى، اتاقتى ساتيريكتەرىمىزدىڭ مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ءۇل­كەن سىيلىققا ۇسىنىلعانىن، العانىن كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن.
جالپى العاندا، «ساتيرانىڭ ءتىلى نە بولىپ جاتىر؟ ءبىز قانشا­لىق­تى كۇلدىرە الىپ ءجۇرمىز؟» دەگەن ماسەلە مەنىڭ جانىمدى اۋىر­تا­دى. سەبەبى ساتيرا، ءازىل ءتىلدىڭ دامىعان جەرىندە جۇرەدى. ءتىل قان­­شالىقتى دامىسا، ساتيرا دا سونشالىقتى داميدى، سونشا­لىقتى تۇسىنىلەدى، قابىلدانادى. بىزدە ءازىل تۇگىل، ءسوزدىڭ استارىن تۇسىنبەيتىندەر كوپ. كورەرمەندى كۇلدىرۋ دارەجەمىزدىڭ تومەندەۋ بولىپ جاتاتىنى سودان. استارلى كۇلكى قالىپ بارا جاتىر. ونىڭ ورنىنا «اناۋ تۇرىپتى، باسىنان ءبىر ۇرىپتى، باسى جالپايىپ كە­تىپتى» دەسەڭ، جۇرت كۇلە سالادى. ياعني ءمان-ماعىناسىز كۇلكى كوبەيىپ كەتتى. سوندىقتان ءتىلدى دامىتساق، ساتيرامىزدىڭ دا سالماعى، كور­كەمدىك جاعى ارتار ەدى.
قاناعات ابىلقايىر، ساتيريك جازۋشى:
- كۇلكى قاشان دا كەرەك. تەك قازىرگى كۇلكىنىڭ سالماعى قانداي؟ مەنىڭشە، كۇلكى تەاترلارىنىڭ كوپشىلىككە ۇسىنىپ جۇرگەن قازىرگى كۇلكىسى تىم ارزان. كوبىنە وتباسى-وشاق قاسىنداعى اڭگىمەنى ءسوز ەتەدى. بۇعان، مۇمكىن، ارتىستەر مەن ساتيريكتەردى عانا كىنالاۋعا بولماس. ساياساتتى ءسوز ەتۋگە، قوعامداعى وزگە دە دەرتتى تاقىرىپتار­دى كوتەرۋگە ولاردىڭ ءبىلىمى جەتەدى. تەك ءبىزدىڭ كورەرمەندەر ونى قابىلداۋعا دايىن ەمەس. مىسالى، ايتارى تاۋسىلعان «تاماشا» ويىن-ساۋىق وتاۋىنا دا، ءبىر ءوزى ءبىر تەاترعا اينالعان تۇرسىنبەك قا­ب­اتوۆقا دا جۇرت جاپپاي بارادى. بايىپپەن قاراساڭىز، ەكەۋى­نىڭ دە ايتارى بەلگىلى. بىراق العاشقىسى كەۋدەڭنەن كەرى يتەرەدى، قابىلداي المايسىڭ. ەكىنشىسىنە ەرىكسىز ەزۋ تارتاسىڭ. الدە كۇلكىنى بەرۋ ءتاسىلى وزگەشە مە؟
جالپى، بىزدە قازىر كۇلكى تەاترلارى جەتەرلىك. بىراق بەت-بەي­نەسى وزگەشە، جولى دارا ءبىرى جوق. ءبارى ءبىرىن-ءبىرى قايتالايدى. ويتكەنى ولار ىزدەنبەيدى. ءازىل-سىقاقتى وزدەرى جازادى. ەل ىشىندە بايقاۋ جاريالاپ، ۇزدىك قويىلىمدارعا جاقسى قالاماقى قويسا، تىڭ دۇنيە تابۋعا بولار ەدى...
«الاش ايناسى» گازەتى