ايگىلى «ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» ولەڭىندە اباي: «ماحاببات پەن عاداۋات مايدانداسقان» (1898) دەپ ءوز جۇرەگىنىڭ سىرىن اشقان. وسى ايتقان جۇرەك مايدانى سوڭعى التى جىلدا قايتىپ وزگەردى؟ ءشۇباسىز، اباي رۋحاني شىڭعا ورلەدى. حاكىمدىك دەڭگەيگە شىقتى. بۇل جان قۇمارى (ماحاببات) جەڭىسى ەدى. ءسويتىپ، ءومىرى سوڭىندا اباي اللاعا جاقىنداپ، ءوزىن باقىتتى سەزىندى. حاكىمدىك (ياكي تولىق ادامدىق) دەڭگەيدە باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. وعان ابايدىڭ كەمەلدىك ساتىلارى دالەل.

كەمەلدىكتىڭ ساتى-ساتىلارىنا شولۋ

رۋحاني كەمەلدەنۋ كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە ايتۋعا رۇقسات جوق، جابىق تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولدى. ابايدىڭ ويشىلدىق ەۆوليۋتسياسىن ساتى-ساتىلاپ انىقتاۋ ىسىنە قارا قۇلىپ سالىندى (ونى زەرتتەۋدىڭ اياعى نەمەن تىنارى ايتپاساق تا ايان). ءوستىپ، ەشبىر وزگەرىسى جوق، «بىرقالىپتى» اباي بەينەسى قالىپتاستى. وسىناۋ قاساڭ ستەرەوتيپتى بۇزىپ، شايقالتۋ قاجەتتىلىك قازىر. ءسوزىمىزدىڭ  «ابايدىڭ كەمەلدىك ساتىلارى» دەگەن تاقىرىپتان باستالۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

ادامنىڭ ءبىلىم جيناۋى، اقىل قۋاتى ءوسۋى، ءسوز جوق، كوپ ساتىلى قۇبىلىس. اباي: «دۇنيە بىرقالىپتى تۇرمايدى، ادامنىڭ قۋاتى، عۇمىرى بىرقالىپتى تۇرمايدى. ءاربىر ماقۇلىققا قۇداي تاعالا بىرقالىپتى تۇرماقتى بەرگەن جوق» (20-ءسوز), – دەگەن تۇجىرىمىن «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭىندە: «اللا وزگەرمەس، ادامزات كۇندە وزگەرەر» دەپ تياناقتاي تۇسەدى. ءسويتىپ، بىرقالىپتى تۇرماق بەرىلمەگەن، ادام بالاسىنىڭ ەس-اقىلى يا جوعارى قاراي ساتىلايدى، يا تومەنگە  قۇلدىرايدى. بۇل – قۇداي زاڭدىلىعى.

جاسى وتىز بەسكە ىلىنگەن جىگىت اعاسى اباي عىلىم ساراسىن، اقىل-ويدىڭ كەنىشىن تاۋىپ الىپ، ونى يگەرۋگە بار ىنتا-جىگەرىن سالدى. وسىناۋ بەس جىل (1880-1884) ونى، اللانىڭ قالاۋىمەن، ويشىل-وقىمىستى بيىگىنە كوتەردى. قازاق حالقى تىرەلگەن تىعىرىقتى الاقانعا سالعانداي تانىپ-بىلۋگە مۇمكىندىك بەرگەن دە وسى بيىكتىك. جاسى قىرىققا تاقاعان ويشىل اقىندىق قىزمەتكە بەل شەشە كىرىستى. تۇڭعىش جيناقتا «حالىق تۋرالى» دەلىنگەن ولەڭدەردە (8-9 ولەڭ) اتقامىنەر ورتا، ەلدىڭ سيقىن كەتىرگەن قۋ مەن سۇمدار قاتتى سىنالعان.  اقىندىق ميسسياسىن سىنشىلدىقتان باستاۋى تۇسىنىكتى، ابايعا جالعان جالا جاۋىپ، تەرگەلۋدىڭ ازابىن جەتى جىل تارتقىزعان جاڭاعى بۇزىق توپتۇعىن.

اقىندىق ەۆوليۋتسياسىنىڭ كەلەسى ساتىسى قايسى؟ 1887-1890 جىلداردا ۇلگى-ونەگە كورسەتۋ، ياكي اعارتۋشىلىق باعىت الدىعا قويىلدى. بۇل كەزەڭ پوەزياسى باستاپقى پىسىقايدى اياۋسىز شەنەگەن قالپىن جەڭىلەيتىپ، جاستارعا اعالىق اقىلىن ايتۋىمەن ايشىقتى.  اباي، ءوز سوزىنشە، «زاماندى تۇزەتپەككە» تالپىندى. بىراق «مىڭمەن جالعىز الىسقان» كۇرەسى ناتيجەلى بولماي، اقىن-اعارتۋشى قاجىدى، قايعى ويلادى. «قۇلاعىن سالماس، ءتىلىڭدى الماس، كوپ ناداننان ءتۇڭىلدىم» دەگەنى – اعارتۋشىلىق باعىتتان كوڭىلى قالعانى. نەگىزى، «ابايدىڭ تراگەدياسى» ۇعىمى وسى كەزەڭ سۋرەتى دەپ قابىلداساق قاتەلەسە قويماسپىز.

ءسويتىپ، شىعارماشىلىعىنىڭ الدىڭعى ون جىلدىق كەزەڭىندە (1880-1890) اباي وقىمىستى، حالىق سىنشىسى ءھام اعارتۋشى بولىپ قالىپتاستى. كەمەلدەنۋ جولىندا اباي شىققان اۋەلگى بەل-بەلەستەر، ورلەۋىنىڭ العاشقى ساتى-ساتىلارى وسىلار دەۋگە بەيىلمىز.

ەندى 1891-1897 جىلدارعا كەلەيىك. بۇل كەزەڭدەگى كوزقاراس ەۆوليۋتسياسى نەسىمەن ەرەكشە؟ اتالمىش جەتى جىل – ابايدى اعارتۋشىلىقتان حاكىمدىككە اپاراتىن التىن كوپىر ەسەپتى. «زاماندى تۇزەتپەك» رايىنان قايتقان اباي جاڭا پاراديگماعا تابان تىرەدى. «شەشۋشى ادامنىڭ ىشكى الەمى – ويلاۋ جۇيەسى، دەمەك، سونى وزگەرتۋ كەرەك» دەگەن. ويشىل ەندى ادامنىڭ ىشكى الەمىن، مىنەزىن تانىپ-بىلۋگە بەيىلدى. بۇل پايىمعا العاشقى قولجازبا كىتابى – «عاقليا»-نى جازۋعا كىرىسكەنى بۇلتارتپاس دالەل.  وسى جىلداردا  «تولىق ادام» تانىمى دا العاش بوي كورسەتەدى.

«كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى» دەپ كىرىسكەن «عاقليا» كىتابىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتى – قازاققا قاتەلىكتەن ارىلۋ جولىن كورسەتۋ بولدى. حالقىنا تۋرا جول سالعانى وزىنە دە ءمالىم، ولەڭىنىڭ بىرىندە: «اداسىپ الاڭداما، جول تابا الماي» دەيدى.

ايتا كەتەرلىگى، جان ءلاززاتىن اكەلگەن وي تەرەڭدىگى، ويشىلدىق ءورىستىڭ قۇدىرەتى – جالعىزدىق تراگەدياسىن جەڭۋگە مۇمكىندىك بەردى. تۇراعۇل: «جاسى ۇلعايعان سايىن اكەمنىڭ اشۋى ازايىپ، جۇمساق تارتا بەردى، بۇل جۇمسارتۋدى ءوزى ەڭبەك قىلىپ تاپتى» دەيدى.

ءسويتىپ، «عاقليا» كىتابىنىڭ قۇندىلىعى – «جول» دەگەن كيەلى ۇعىمعا تىرەلمەك. عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ سانامىزعا سىڭىرگەن «اباي جولى» ۇعىمىندا كەمشىلىكتى مويىنداي كەلە، ولاردان ارىلۋ، تازارۋ دەگەن استار بارى انىق.

حالىقتى قاتەلىكتەن ارىلتۋ ءىسىن – جول سالۋ دەدىك. بىراق دانالىقتىڭ بۇدان جوعارى ساتىسى بار، ول –  قاتەلىكتىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋ. دۇرىس تۇسىنىك بەرۋ – تەك تەولوگيا ءىلىمىنىڭ ەنشىسى. مىنە، اباي ەندى وسى حاكىمدىك ساتىعا شىقتى (1898 جىل). ءوز ءسوزىن وزىنە قاراتىپ ايتقاندا: «ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەن ءلاززاتتاندى».

سونىڭ كەرەمەت جەمىسى – «تاسديق» تراكتاتى (قازىرگىشە 38-ءسوز). بۇل تەولوگيا بيىگىنەن بۇكىل الەمدىك وركەنيەتكە باعىت بەرگەن تۋىندى. «تولىق ادام» ءىلىمى تياناقتالعان ەڭبەك. ونىڭ ءىزىن الا عاجاپ تۋىندىسى – «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭى، ياعني «ءۇش ءسۇيۋ» ءىلىمى دۇنيەگە كەلدى. سوپى عۇلامالارى جۇرەگى اق قاعازداي تازارعان ادام عىلىم-ءبىلىمدى سىرتتان ەمەس، جۇرەك ارقىلى عايىپتان الادى دەيدى. انىعى، اتالعان ەكى تۋىندى – اداستىرماس تەمىرقازىق، جەكە ادام ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دۇرىس جانە تۇراقتى دامۋدىڭ كەپىلى.

ابايدىڭ كەمەلدىك ساتىلارىنا شولۋىمىز وسىمەن ءتامام.

ءجا، اباي نەلىكتەن الەمدىك دەڭگەيدەگى كەمەڭگەر؟ ويتكەنى: «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى» دەپ ءوزى ەسكەرتكەندەي،     دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن ۇقتىرىپ، بولۋى مۇمكىن اداسۋ مەن قاتەلەسۋدىڭ الدىن الدى.  كىم دە كىم حاكىمدىك دەڭگەيگە جەتسە، سول ادامنىڭ ءومىرى شۇعىلالى دا ساۋلەلى! بۇل دا – دالەل وتىنبەيتىن اقيقات.

اقتىق كۇندەردە

ۇلى ءومىردىڭ اقىرعى كۇندەرى جايلى ەستەلىكتەر بارشىلىق. دەي تۇرساق تا، اڭىز بەن اقيقات اراجىگىن اجىراتىپ وتىرۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن ابايدىڭ ءوزى ايتقان سوزدەرگە يجديھاتپەن نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.

سونىڭ ءبىرى – اباي ولەر شاعىندا ايتقان، بىراق تاسادا قالىپ، كوپشىلىككە بەيمالىم بولىپ كەلگەن التى جول ولەڭ مىناۋ:

                                        كۇنايىم كوپ يللاھي،

                                        كەشىرە گور مۇنىمدى.

                                        بارار باسقا جەرىم جوق،

                                        ۇسىندىم حاققا موينىمدى.

                                        اتا-انام ەدىڭ قارا جەر،

                                        اشا گور ەندى قوينىڭدى.

كامىل مۇسىلمان دۇنيەدەن باز كەشەر الدىندا تاۋبەگە كەلمەك. بۇل – جۇرەگى تازارعانىنىڭ بەلگىسى. ءبىر اللا الدىندا ءوزىن كۇنالى ساناپ، ماحاببات قىلا المادىم دەپ وكىنۋ، سول ءۇشىن حاقتان كەشىرىم سۇراۋ – البەتتە، سوپىلىق قاعيدا. ءوزىڭدى تانىعانىڭ، قۇدايدى دا تانىعانىڭ. ولەڭنەن، سونداي-اق، اقىن جۇرەگىندە الاڭ باسىلىپ، جانى جاي تاپقانىن دا اڭداۋعا بولادى.

ماعاۋيا ابايۇلى 1904 جىلدىڭ  مامىر ايىندا 34 جاسىندا دۇنيە سالدى. سوزىلمالى كوكىرەك اۋرۋىنان. ماعاۋيا قايتقان كۇندەرى باستالعان بەيمالىم دەرت ابايدى قىرىق كۇن بويى مازالاعان. جونداعى جايلاۋدا ماعاۋيانىڭ قىرقى بەرىلگەن سوڭ، «اباي ءۇش كۇن ەشكىممەن تىلدەسپەي، جاتپاي وتىرىپ، ەسكىشە 23 يۋن كۇنى 59 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى» دەيدى ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ (ول كۇندە ون توعىز جاستا).

بەيسەحان ساعىندىقۇلى دەگەن اقساقال دا تاپ وسى كۇندەردىڭ كۋاگەرى بولىپتى. ول بايقوشقار جايلاۋىندا وتىرعان اباي اۋىلىنا  وزبەحان دەگەن ەل اعاسىنا اتقوسشى جىگىت بولىپ ەرىپ بارىپتى. «اباي اعانىڭ ۇيىنە باردىق، – دەيدى اقساقال. – سالەم بەرىپ وتىرعاننان كەيىن وزبەحان كوڭىل ايتتى. اباي اعا توسەك ۇستىندە جاتىر ەكەن، باسىن كوتەرىپ، جاستىققا شىنتاقتاپ وتىرىپ «ءامين» دەدى. وزبەحان: «ابە، قالىڭىز قالاي؟» دەگەندە، اباي: «باسىم اۋىرىپ، تىنىسىم تارىلا بەرەدى»، – دەدى. ءبىراز وتىرعاننان كەيىن قايتا جولعا شىقتىق» («اباي» جۋرنالى. – 2001. №4. –77-82 بب.).

ابايدى ولىمىنەن ەكى كۇن بۇرىن كورگەن ادامنىڭ ەستەلىگى بۇل. وتكەندە ابايدى سوڭعى كۇندەرى ينسۋلت دەرتى (مي تامىرىنىڭ زاقىمدانۋى) مازالاعان دەگەنبىز. بويدى كوتەرتپەي قيناعان وسى كەسەل. فانيدەن باقيعا وتەتىن كۇنى جايىندا: «سول كۇنى كەشكە اباي اۋىرىپ شىقتى، – دەپ جازادى ءارحام. – توسەكتىڭ ۇستىندە باسىن كوتەرىپ وتىرىپ الدى. تاماق ىشپەدى، نە جاتىپ ۇيىقتامادى. ءوزى سويلەمەدى، بىراق جاعدايىن سۇراسا باسىن شايقادى. مۇنداي اۋرۋدى بۇرىن كورمەگەن ەل اڭ-تاڭ بولدى، نە شارا ىستەرىن بىلمەدى».

ۇلى اباي دۇنيەدەن وسىلاي باز كەشتى. مۇنى مۇحاڭ قالامى بىلايشا تەبىرەنتە ەستىرتەدى: «ۇلى كەۋدەنىڭ ىستىق دەمى توقتالدى. ءشول دالانى جارىپ اققان دارياداي، يگىلىك ءومىر ءۇزىلدى. سوناۋ ءبىر شاقتا تاستى تاقىر، جالتىر بيىك باسىنا جالعىز شىققان ءزاۋلىم الىپ شىنار قۇلادى. ومىردەن اباي ءوتتى».

تاعى ءبىر ايتايىق، كەڭەستىك داۋىردە اباي تراگەديالىق تۇلعا سانالدى. قازىر زامان باسقا.  «ءولدى دەۋگە سيا ما، ايتىڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان». مۇنى اباي وزىنە دە قاراتا ايتقان. جۇكتەلگەن ميسسياسىن تولىقتاي اتقارىپ، ءولىمدى جەڭگەنىن جاقسى بىلگەن. ءتاڭىرىنى تانىعان تولىق ادامعا ولەر كەزىندە «اتتەگەن-اي» دەگىزىپ، الاڭ قىلاتىن ەشتەڭە دە قالماسى  انىق. «اباي ءوز حالقىنىڭ بولاشاعىنا تۋرا جول سالىپ بەردى» (اۋەزوۆ). تاعدىردىڭ بۇدان اسقان باقىتى، سىيى بولۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، جوق.

ەل-جۇرتى دانىشپان ابايدىڭ سۇيەگىن ءوز قىستاۋى اقشوقىعا جەتكىزىپ، ۇلكەن زيراتقا جەرلەمەككە نيەتتەنگەن. بىراق اقبايتال اسۋىنان اسقاندا كىشكەنە مولدا ء(وز اتى – مۇحامەتكارىم، ۇلتى تاتار، اقشوقى اۋىلىنىڭ مولداسى) ەلدى توقتاتىپ: «بۇل سۇيەكتى اقشوقىعا اپارۋعا شىدايتىن ەمەس، كۇن ىستىق. سوندىقتان تاياۋ جەردىڭ بىرىنە جەرلەۋ كەرەك» دەپتى. وسىمەن ءجۇز قارالى ەرگەن جۇرت جيدەبايعا، وسپان زيراتى قاسىنا جەرلەۋ كەرەك دەگەن توقتامعا كەلەدى. تۇندەلەتىپ، ءجۇرىپ وتىرىپ، قارالى كوش تاڭ اتا جيدەبايعا جەتەدى. اتالمىش مەكەندە ۇلى تۇلعانىڭ جانازاسى شىعارىلىپ، تۇسكە تامان جەرلەۋ ءراسىمى وتەدى.

جەرلەۋ ءراسىمىن باستان-اياق ءىنىسى شاكارىم باسقارعانىن ايتا وتىرايىق.  ابايدىڭ باس شاكىرتى دانالىق ەستافەتاسىن 20-عاسىردا دامىتا جالعاستىردى.    قازىرگى تاڭدا 1995 جىلى ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتالعان، 1200 ءۇي تىگىلىپ، 20 مىڭ ادام قاتىسقان ءدۇبىرلى كۇندەردە اشىلعان جيدەبايداعى اباي-شاكەرىم كەسەنەسى مۇحيتتا جۇزگەن كەمە سياقتى الىستان قول بۇلعاپ تۇرادى. بۇل دا جاراتقان يەمىزدىڭ سۇيىكتى قۇلدارىنا كورسەتكەن قۇرمەتى بولار.

قورىتىندى ءسوز: ابايدا نەنى تىلەسەڭ، سونىڭ ءبارى بار. ءسوز تۇزەلگەن، سالعان جول مەنمۇندالاپ تۇر. بىراق وعان قاراي قادام باسىپ، دۇنيەگە حاكىمنىڭ كوزىمەن قاراۋدى ۇيرەندىك پە؟ «اقىلىن ال، ايتقانىن ىستە!» دەسەمىز، اسىل مۇرانى تەگىس بىلدىك پە، ونان پايدا الدىق پا؟ مەكتەپكە ماڭايلاعانى كانە؟ سۇراق كوپ. اششى دا بولسا شىندىق، اباي جولى (اتا-بابالار جولى دەپ ءبىلىڭىز) قيىر قالدى. اينالامىز ءشىلي بەلگىسىزدىك پەن دارمەنسىزدىك. اپىراي، قازاقتى اداستىرعان كوك تۇمان قاشان سەيىلەر ەكەن؟..

اسان وماروۆ

Abai.kz