اڭگiمەمiزدiڭ باسىندا كەلمەسكە كەتتi دەپ جۇرگەن كەڭەس وكiمەتi تۇسىنداعى ەكونوميكالىق جاعدايىمىزدى بiر ءسات ەسكە ءتۇسiرiپ كورەيiكشi. وسى كەزدە قازاقستان مال شارۋاشىلىعى دامىعان ميلليونداعان، مىڭداعان قويى قىستاۋلارى مەن جايلاۋلارىنا سيماي جاتاتىن، سونىمەن قاتار 32 ملن. تونناعا دەيiن استىق وندiرگەن الىپ رەسپۋبليكا بولاتىن. وداقتى قالا بەردi تۋىستاس شەت ەلدەردi دە اسىراعان ەل ەدiك.
بازاردى ايتپاعاندا، كەز-كەلگەن دۇكەندەردە ازىق-تۇلiك ونiمدەرiنiڭ بارلىق ءتۇرi, اسiرەسە جاس وتباسىلار كوبiرەك پايدالاناتىن تۇزدالعان قيار، قىزاناق، كاپۋستا نەشە ءتۇرلi جەمiس-جيدەك توراپتارى شىنى ىدىستاردا سiرەسiپ تۇراتىن.

اڭگiمەمiزدiڭ باسىندا كەلمەسكە كەتتi دەپ جۇرگەن كەڭەس وكiمەتi تۇسىنداعى ەكونوميكالىق جاعدايىمىزدى بiر ءسات ەسكە ءتۇسiرiپ كورەيiكشi. وسى كەزدە قازاقستان مال شارۋاشىلىعى دامىعان ميلليونداعان، مىڭداعان قويى قىستاۋلارى مەن جايلاۋلارىنا سيماي جاتاتىن، سونىمەن قاتار 32 ملن. تونناعا دەيiن استىق وندiرگەن الىپ رەسپۋبليكا بولاتىن. وداقتى قالا بەردi تۋىستاس شەت ەلدەردi دە اسىراعان ەل ەدiك.
بازاردى ايتپاعاندا، كەز-كەلگەن دۇكەندەردە ازىق-تۇلiك ونiمدەرiنiڭ بارلىق ءتۇرi, اسiرەسە جاس وتباسىلار كوبiرەك پايدالاناتىن تۇزدالعان قيار، قىزاناق، كاپۋستا نەشە ءتۇرلi جەمiس-جيدەك توراپتارى شىنى ىدىستاردا سiرەسiپ تۇراتىن.
ءوزi ارزان، ءوزi ساپالى، جەسەڭ بارماعىڭدى جالايتىنسىڭ. ءاربiر iرi شارۋاشىلىقتاردا مال بورداقىلاۋ كەشەندەرi, iرi تاۋارلى ءسۇت فەرمالارى تەك اۋىلدى عانا ەمەس، قالا تۇرعىندارىن دا ەتپەن، سۇتپەن قامتاماسىز ەتكەنiنە ءوزiمiز دە كەزiندە كۋا بولدىق. تiپتەن كەيبiر مەيرامحانالار مەن اسحانالاردا كەلۋشiلەرگە نان، شەكەر، شاي تاعامدارى تەگiن بەرiلەتiن. ونىڭ راحاتىن بiز ستۋدەنت كەزiمiزدە باستان كەشiردiك. “اۋىل ەڭبەككەرلەرi وسىندايدا استا-توك مولشىلىقتان نەگە قول ءۇزiپ قالدى؟” دەگەن ساۋال كiمنiڭ بولسا دا ويىنا ورالارى ءسوزسiز. وعان باستى سەبەپ – جەردiڭ جەكە قولدارعا ءوتiپ كەتۋi, ونىمەن تۇرماي يەلiگiندەگi شۇرايلى جەرلەردەن الاتىن ءونiمدi الىپ بولعان سوڭ قاراۋسىز، توزدىرىپ جiبەرەدi. بۇگiنگi تاڭدا رەسپۋبليكا كولەمiندە 200 مىڭ گەكتارعا جۋىق جەر سورتاڭ تارتىپ جارامسىز بولىپ قالعان. اۋىل تۇرعىندارى كوكتەم باستالىسىمەن كانال، ارىقتاردى تازارتىپ، ونىڭ جاعالاۋلارىنا ۇجىم-ۇجىم بولىپ سايالى اعاشتار وتىرعىزىپ، ونى كۇتiمگە الاتىن ەدi. وسى جاقسى ۇردiسiمiزدەن دە ايىرىلىپ قالدىق. كەيiنگi جىلدارى، اۋىل كوكتەم-جاز ايلارىندا اۋىز-سۋ تۇگiلi, اياق سۋعا دا جارىماي قالاتىن بولدى. وسىدان بارىپ، ەسiك الدىنداعى ناپاقا كورiپ وتىرعان جەمiس اعاشتارى، كوكونiستەرi ەندi پiسiپ جەتiلiپ كەلە جاتقاندا كانالدار مەن ارىقتارداعى اعىن سۋ تارتىلىپ قالۋى جيi بولىپ تۇرادى. سۋارمالى جەرلەردiڭ گيدرومەليوراتيۆتiك جۇيەسiن جوندەۋ، قايتا قۇرۋ جۇمىستارى دا ۇمىت قالعان. وسىنىڭ سالدارىنان ەسiك الدىنداعى جەر تەلiمدەرiنەن ەگiن الاتىن قاۋىن، قاربىز، كارتوپ، پياز، ءسابiز داقىلدارىنان كەرەكتi ءونiمiن الا الماي قينالىپ قالادى. ال ەندi سۋ تاپشىلىعى بولماعان جىلدارى ەگiپ العان ونiمدەرiن وڭدەۋ، ساقتاۋ، اراداعى الىپساتار دەلدالدارسىز كەرەكتi جەرiنە جەتكiزۋ ماسەلەسi دە شەشiمiن تاپپاي وتىر. بۇل تۋرالى اۋدان، وبلىس اكiمدەرiنە قانشا رەت ايتقانىمىزبەن ەسكەرiپ، شارا قولدانۋ جاعى جەتكiلiكسiز. باسەكەگە قابiلەتتi ەلۋ ەلدiڭ قاتارىنا كiرۋ ءۇشiن ءاربiر مەملەكەت كەم دەگەندە 30-40 پايىز ءونiمدi وزiنەن شىعارۋ كەرەك دەگەن قاعيداعا جوعارى بيلiك قۇلاق اسار ەمەس.
اۋىل قازاقتىڭ ءتۇپ قازىعى، تiرشiلiك كوزi. اۋىل وڭالماي، قالاداعىلار دا ازىق-تۇلiك ونiمدەرiنە جارىمايتىنىن ەلباسى ن.نازارباەۆ ءوز سوزiندە “قازiر جۇمىستى قالادان ەمەس، اۋىلدان iزدەۋ كەرەك، قازiرگi داعدارىس جاعدايىندا بiزدi اسىرايتىن – اۋىل”، – دەپ اشىق ايتقان بولاتىن. راسىندا اۋىلدى قولداۋ تەك اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋ ەمەس، مەملەكەتiمiزدiڭ 90 پايىزدان استام تەرريتورياسىن قامتىپ جاتقان، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 47 پايىزىن قۇرايتىن ەڭبەك ادامدارىنا جاقسى ءومiر ءسۇرۋ ءۇشiن بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋ كەرەك ەكەندiگiن ەسكەرگەن ءجون. شىندىعىندا ەلدi كيiندiرiپ، iشiندiرiپ ەل شەتiندە، جەر وتiندە ايانباي ەڭبەك ەتiپ جۇرگەن شارۋالارعا، ورتا شاعىن كاسiپكەرلەرگە ۇكiمەت سىلتاۋ ايتا المايتىنداي جاعداي تۋعىزۋى تيiس. بۇگiنگi بازارعا نەمەسە iرi ساۋدا ورىندارىنا بارا قالساڭ، سورەدە تۇرعان تاۋارلاردىڭ كوبi شەتەلدiكi, ياعني 60-70 – پايىزى وزگە جۇرتتىڭ ءونiمi. بۇل بiزدiڭ ابدەن دايىن ونiمگە بەيiمدەلiپ العاندىعىمىزدى كورسەتەدi. جەڭiل ونەركاسiبiمiز توقىراۋدا، شيكiزات وڭدەيتiن ءوندiرiسiمiز جوقتىڭ قاسى. ال، ازىن-اۋلاق جۇمىس iستەپ تۇرعاندارىنىڭ قوجايىنى، تۇگەلگە جۋىق شەتەل كومپانيالارى. ولاردىڭ تۇپكi ماقساتتارى – تەزدەتiپ پايدا تابۋ، ال قازاقستاندا جاڭادان كاسiپورىن اشۋ ولاردىڭ ويلارىنا كiرiپ تە شىقپايدى. ال، ولارعا قوزعاۋ سالىپ، تالاپ ەتiپ وتىرعان ۇكiمەت جوق. قىسقاسى بۇل – “جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسى اۋىرماستىڭ” كەيپi مە دەگەن ويعا قالاسىڭ.
ەلiمiزدەگi اۋىل شارۋاشىلىعىن تىعىرىقتان شىعارۋدىڭ امالى، كاسiبي مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا تومەندەگi پiكiرگە توعىسادى. بiرiنشiدەن – اۋىلداعى شارۋالاردىڭ مۇددەسiن قورعايتىن ارنايى زاڭ كەرەك. ەكiنشiدەن، اۋىل ەڭبەككەرلەرiنە جەڭiلدەتiلگەن ۇزاق مەرزiمدi نەسيە بەرۋدi iسكە اسىرۋ، ۇشiنشiدەن – ۇساق شارۋا قوجالىقتارىن شوعىرلانعان iرi شارۋاشىلىقتارعا بiرiكتiرۋ، تورتiنشiدەن – اۋىلدىق ەلدi مەكەندەردە قالا تيپتەس ينفراقۇرىلىمى دامىعان پوسەلكالار سالۋدى تەزدەتۋ كەرەك. بەسiنشiدەن – ءار جەردە جىلىجايدى (تەپليتسا) كوبەيتiپ، وعان مەملەكەتتiك قولداۋدى كۇشەيتiپ، جەمiس-جيدەك، ءجۇزiم، كوكونiس ەگەتiن پلانتاتسيالاردى قالپىنا كەلتiرۋ قاجەت، التىنشىدان – مەملەكەتتiك جانە جەكەمەنشiك ماشينا-تراكتور ستانتسيالارىن (متس) اشۋ، تەحنيكانى شاراۋالارعا ليزينگ ارقىلى ساتۋدى ۇيىمداستىرۋ، جەتiنشiدەن – iرi قالالار ماڭىندا كوكونiس بەلدەۋلەرiن قۇرۋدى ءسوز جۇزiندە ەمەس ناقتى iسكە اسىرۋ، سەگiزiنشiدەن – نەگiزگi ەنەرگيا كوزدەرiن ۋاقىت الدىرتپاي مەملەكەت مەنشiگiنە قايتارۋ، شەشۋشi شارۋالاردىڭ ەڭ ماڭىزدىسى دەپ قاراستىرۋ، توعىزىنشى – جەرگiلiكتi وندiرiستiك كومبيناتتاردىڭ جۇمىسىن قايتا قالپىنا كەلتiرۋ، ونىنشى – اۋىل شارۋاشىلىق ونiمدەرiن تۇراقتى ساتىپ الاتىن ساۋدا-دايىنداۋ كووپەراتيۆتەرiن قايتا قۇرۋ كەرەك. سوندا ەلiمiزدi ارزان ءارi ساپالى، ەكولوگيالىق تازا ازىق-تۇلiكپەن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكiندiگi تۋارى ءسوزسiز.
اتالعان iس-شارالار تۇگەل iسكە اسىرىلسا، “دۇنيەجۇزiندەگi ازىق-تۇلiك تاۋارلارىنا دەگەن سۇرانىستىڭ ءوسۋiن باعانىڭ ارتۋىن ەسكەرە وتىرىپ، ەلiمiزدiڭ اگرارلىق سەكتورىن كەڭ اۋقىمدى دامىتۋ ءۇشiن تەحنولوگيالىق جاعىنان قايتادان جاساقتاۋعا باعدارلانۋ قاجەت، بۇل ءۇشiن بiزدە بارلىق جاعداي بار”، – دەپ اتاپ كورسەتكەن ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ءسوزi ورىندالاتىنىنا سەنiم مول.

كارiم جۇمابايۇلى
«تۇركىستان» گازەتى» 2 شىلدە 2009 جىل