قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
«قالىڭ مال» ساحناعا قويىلىپ بولعان سوڭ مەكتەپكە تاعى قامالدىق. جىلدىق سىناۋدىڭ ۋاقىتى تاياپ قالىپ ەدى. سوعان دايىندىقتىڭ قامى قامالعانىمىزدى ەسىمىزدەن شىعارىپ تا جىبەرىپتى. مۇنىڭ ۇستىنە ۇيىمنەن وسى كەزدە كەلگەن ءبىر حات قامعا عانا ەمەس، قايعىعا باتىراتىن ءبىر ءجايىتتى جەتكىزدى.
ەكى جىلدان بەرى مەنى كورە الماي ساعىنعان اكە-شەشە وزدەرىنىڭ كۇشى جەتپەيتىن مىڭ دوللار اقشا جىبەرىپتى ماعان. بۇل قازىر ورتا قولدى ءبىر اتتىڭ قۇنى. «وسى جازدىق دەمالىسىڭدا قايتسەڭ دە قايت، قارتايىپ قالدىق قوي، بىزگە ءبىر كورىن» دەپ جازدىرىپتى. بولەك ءبىر جاپىراق قاعاز تاعى دا باعدارقاننىڭ قولىمەن جازىلعان بيعازىنىڭ سالەمى ەكەن. ول ءوزىنىڭ كاسىپسىز قالىپ، بيگەلدىنىڭ جالشىلىعىنان باسقا «ساۋىن» تابىلماعاندىعىن، اكە-شەشەمىزدىڭ ماعان جىبەرەتىن جول راسحوت تابا الماي قينالعاندىعىن، ءسويتىپ جۇرگەندە «ەلدەس، بۇرىننان قۇداندالى» بىرەۋدىڭ بيعايشاعا قۇدا ءتۇسۋدى قولقالاعاندىعىن جازىپتى. «مىنا اقشانى جىبەرگەن سول قۇدا - ءوزىڭ بىلەتىن وسپان موللا، ساعان سالەم ايتىپ وتىر» دەپتى بيعازى...
دەنەم تۇرشىگىپ، بەت-اۋزىم جىبىرلاپ كەتتى مۇنى وقىعاندا. «ون تورتتەن ون بەسكە ەندى شىعاتىن جالعىز قارىنداسىمدى مەنىڭ بۇل راسحوتىم ءۇشىن ساتىپتى-اۋ!- دەگەن اشىنىش قينادى. - جوق، وبالىنا قالا المايمىن ونىڭ!... الدىمەن وقىپ، ساۋاتىن اشۋى كەرەك. سونان كەيىن، بارعىسى كەلسە ءوز ىقتيارىمەن بارسىن!... سول!... مەن ءوزىمدى ساتقىزسام دا ونى ساتقىزا الماسپىن!...»
VI
«قالىڭ مال» ساحناعا قويىلىپ بولعان سوڭ مەكتەپكە تاعى قامالدىق. جىلدىق سىناۋدىڭ ۋاقىتى تاياپ قالىپ ەدى. سوعان دايىندىقتىڭ قامى قامالعانىمىزدى ەسىمىزدەن شىعارىپ تا جىبەرىپتى. مۇنىڭ ۇستىنە ۇيىمنەن وسى كەزدە كەلگەن ءبىر حات قامعا عانا ەمەس، قايعىعا باتىراتىن ءبىر ءجايىتتى جەتكىزدى.
ەكى جىلدان بەرى مەنى كورە الماي ساعىنعان اكە-شەشە وزدەرىنىڭ كۇشى جەتپەيتىن مىڭ دوللار اقشا جىبەرىپتى ماعان. بۇل قازىر ورتا قولدى ءبىر اتتىڭ قۇنى. «وسى جازدىق دەمالىسىڭدا قايتسەڭ دە قايت، قارتايىپ قالدىق قوي، بىزگە ءبىر كورىن» دەپ جازدىرىپتى. بولەك ءبىر جاپىراق قاعاز تاعى دا باعدارقاننىڭ قولىمەن جازىلعان بيعازىنىڭ سالەمى ەكەن. ول ءوزىنىڭ كاسىپسىز قالىپ، بيگەلدىنىڭ جالشىلىعىنان باسقا «ساۋىن» تابىلماعاندىعىن، اكە-شەشەمىزدىڭ ماعان جىبەرەتىن جول راسحوت تابا الماي قينالعاندىعىن، ءسويتىپ جۇرگەندە «ەلدەس، بۇرىننان قۇداندالى» بىرەۋدىڭ بيعايشاعا قۇدا ءتۇسۋدى قولقالاعاندىعىن جازىپتى. «مىنا اقشانى جىبەرگەن سول قۇدا - ءوزىڭ بىلەتىن وسپان موللا، ساعان سالەم ايتىپ وتىر» دەپتى بيعازى...
دەنەم تۇرشىگىپ، بەت-اۋزىم جىبىرلاپ كەتتى مۇنى وقىعاندا. «ون تورتتەن ون بەسكە ەندى شىعاتىن جالعىز قارىنداسىمدى مەنىڭ بۇل راسحوتىم ءۇشىن ساتىپتى-اۋ!- دەگەن اشىنىش قينادى. - جوق، وبالىنا قالا المايمىن ونىڭ!... الدىمەن وقىپ، ساۋاتىن اشۋى كەرەك. سونان كەيىن، بارعىسى كەلسە ءوز ىقتيارىمەن بارسىن!... سول!... مەن ءوزىمدى ساتقىزسام دا ونى ساتقىزا الماسپىن!...»
جىلدىق سىناۋ الىنىپ بىتكەن سوڭ دوربىلجىنگە قايتۋعا دايىندالدىم. دايىندىقتىڭ ەڭ الدى جاسىرىن كىتاپ دۇكەنىنەن بيعايشاعا وقۋ قۇرالدار الۋ بولدى. دەمالىسقا قايتاتىندىعىمنىڭ تۇڭعىش حابارى ارينە نۇرياشقا جەتكەن عوي. ايتىلعان ۋاقىت بويىنشا، كۇن باتا مەكتەبىنىڭ الدىنا شىعىپ كۇتىپ تۇر ەكەن. اۋاسى ءتۇتىن بولسا دا بال تاتىعان ۇشىراسۋىمىزدىڭ اسپانى سۇستى، اياسى تار بولىپ شىقتى، ايمالاسار دال دا، اڭگىمەلەسەر پانا جوق. جاتاقحانالارىندا ساباقتاس قىزدار بار، اناۋ كۇلان ماڭىندا اڭدۋشى پايدا بولعان. كوشەدە ورگەن شارلاۋشى ەندى ءبىر ساعاتتان سوڭ-اق ساقىلداماق. تۇنا قاراسىپ تامسانىسىپ قانا قويدىق تا، سول ماڭداعى ءبىر قالتارىس قىسقا كوشەگە تارتتىق.
نۇرياشتان جاسىرعان سىر ارام بولماي ما، ۇيىمدە بولىپ جاتقان «قالىڭ مال» مەن ماعان كەلگەن «قارعىباۋدىڭ» سىرىن قالدىرماي ايتتىم. كۇرسىنە تىڭداپ كەلە جاتقان نۇريا قول ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتتى.
مۇنىم نۇرياعا قازىرشە ايتىلماۋعا ءتيىستى سىر ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم.
- بولمايدى، جاستاي شىرماماسىن،- دەپ كوزىن قولجاۋلىعىمەن تاعى ءبىر سيپاي سالدى دا، ماعان تۋرا قاراپ اشىلا سويلەپ كەتتى. - كىمگە بارعىسى كەلسە دە، كەيىن ءوز ەركىمەن بارسىنشى.... سەنىڭ راسحوتىڭ قازىر-اق دايىن، ونىكىن بارعان سوڭ قايتارىپ بەر، مال بيلەپ كەتپەسىن!
- سەن ءوزىڭ دە جول جۇرەسىڭ، اكەڭ تۇرمەدە. راسحود اسىرەسە وعان كوپ كەرەك. بۇل ىسكە كىرىسپە، جانىم، بارعان سوڭ مەن ءوزىم-اق شەشەمىن!
- ۇيىڭدەگى ىسىڭە مەنى كىرىستىرۋدى قالاماساڭ، ول ءوز الدىنا. بىراق ۇلدىڭ وقۋى نەمەسە باي بولۋى ءۇشىن قىزدىڭ ساتىلۋىنا قارسىمىن. اپەكەلەرىم ءۇشىن دە تالاي قۇسالانعان جايىم بار. ولار ءالى جىلاپ ءجۇر، مەن ءالى وكىنەمىن. «بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر»، بيعايشا مەنىڭ دە ءسىڭلىم. سول ءۇشىن...
- «كىرىستىرۋدى قالاماساڭ» دەگەنىڭ نە، نەگە قالامايدى ەكەنمىن، بىراق، مالى جوق بولعان سوڭ-اق مالعا ساتىلادى دەپ مەنى قورلاعانىڭ بولماي ما بۇل؟
- نەگە قورلايدى ەكەنمىن، بىراق، «جوققا جۇيرىك جەتە مە؟»
- انە،- دەپ قالعانىمدا نۇريا قۇشاقتاي الدى مەنى:
- بولدى، ايتپايىن ەندى!...
- جوققا جەتپەسە دە مىنا ءىستىڭ جونىنە جەتۋگە بولادى نۇرياشىم!... تۇڭعىش ءوتىنىشىم بولسىن، ءدال وسى ىسكە سەن اۋرەلەنبە!
- قازىر ماعان ەشقانداي اۋرە ەمەس... «تۇڭعىش ءوتىنىشىم بولسىن» دەيسىڭ عوي ءوزىڭ، وسىنداي «تۇڭعىش ءوتىنىش» بولا ما ەكەن؟- دەپ نۇريا سىڭعىرلاي كۇلدى. - جاقسى سەرىك بول دەسەڭشى ونان دا... «جاقسى ادام بول» دەپ ءوتىنشى، نامىسى ءبىر ءسىڭىلىڭنىڭ مۇڭىنا ورتاقتاسپا دەپ وتىنە مە ەكەن؟
- جەڭدىڭ عوي نۇرياش، بىراق بۇل ماسەلەنى سەنىڭ تىلەگىڭدەي ەتىپ ءوزىم-اق شەشە الامىن، مەنىڭ ار-نامىسىمدى اياشى!
- ونى اياماي نەنى ايايدى ەكەنمىن؟ سونى وزىڭمەن تەڭ تۇرىپ اياۋىما رۇقسات ەتەرسىڭ!...
- كىم سەندەر؟ - دەگەن حانزۋشا زەيىل ءۇن ەستىلدى ارتىمىزدان. جالت قاراساق، ءبىر جابىق قاقپانىڭ الدىندا كەلىپ سويلەسىپ تۇرىپپىز، «تەرگەۋشىمىز» ىشىندە ەكەن. قولتىقتاسىپ جۇرە بەردىك. ياڭحاڭنىڭ1 ءار تۇسىنان كوشە قاراۋىلدارى شاقىلداي باستادى. شىن ايانىشتىڭ ايتىلماي، ىشتەن كەرنەپ تۇرعان كۇشتى سەزىمى بىلەكتەرىمىزدەن قىسا ءتۇستى. اسپان تۇكسيىپ، ءۇرىمجى زەكىرىپ، زور قۇدىرەتپەن ەكەۋمىزدى ەكى جاققا تارتىپ بارا جاتقانداي، ءبىر-بىرىمىزگە بار كۇشپەن جابىسىپ كەلەمىز. ءۇرىمجى - سارسۇمبە اۋا جولىنىڭ دا بەكىپ قالۋ ءحاۋپى بار ەدى جانە التاي پارتيزاندارى قوستولاعايدان باتىس وڭتۇستىككە قاراي ءبىر جىلجىسا، تارباعاتايدىڭ اربا جولى دا بەكيدى.
ەكەۋمىزدىڭ وسى سەبەپتەن قايتا كەزدەسە الماي قالۋ ءحاۋپىمىز ىشىمىزدەن قاقساتىپ بارادى. ونى ايتۋدان قينالامىز. ەرىندەرىمىز ەكى ادىم سايىن ءبىر تۇيىسەدى.
- ءساتى كەلسە، اكەممەن ءتىل قاتىسىپ، اسىقپاي قايتايىن دەپ ءجۇر ەدىم. ەندى ەرتەڭ-اق بيلەت الۋىم كەرەك بولدى. مەنى اياساڭ توعىزىنشى اي تۋىسىمەن وسى جەردە بول،- دەگەندە نۇريانىڭ سىبىرى دىرىلدەي شىقتى.
- جەتەمىن، الاڭ بولما... جۇرۋگە نەگە سونشالىق اسىقتىڭ؟
- تەز قايتىپ كەلۋىم كەرەك، شاۋەشەك - دوربىلجىنگە التايدىڭ پوچتاسى توقتاپ قالسا... ايتپاقتايىن، جاڭاعى حاتىڭنىڭ كونۆەرتىن بەرشى!... ادرەسى تولىق شىعار؟
- ءيا، ال!... ماعان سەنىمىڭ از عوي دەيمىن...
- ولاي ەمەس...
نۇريا سولق-سولق ەتە ءتۇستى، قۇشاقتاي الدىم.
- جۇرەگىم توقتاپ قالماسا، اياعىم جەتەدى نۇرياشىم! ۇيگە جەتىسىممەن حات جازامىن، قابەننىڭ ادرەسى عوي؟
- سول. تەز-تەز جازىپ تۇر... بىراق، ون نەشە كۇندە ارەڭ جەتەسىڭ-اۋ!... سەن دە ماعان تولىق سەن!... كوپ الاڭ بولما، ءيا!... ماڭگى الالىڭمىن، مىنە!... مىنە!... تاڭەرتەڭ ەرتە جۇرەسىڭ عوي، ەرتەرەك قايتا عوي!... كوشە قاراۋىلدارى توسىپ اۋرەلەمەسىن!...
مەكتەبىنە تاياپ كەلىپ توقتاعان ەكەنبىز. ول قۇشاعىن جازدى دا تەز باسىپ جونەلە بەردى. قاقپانىڭ كىشى ەسىگىنەن كىرە قايرىلىپ، قولىن ءبىر كوتەردى دە، عايىپ بولدى.
مەڭ-زەڭ تۇرىپ قالعان مەن دە بۇرىلىپ جۇرە بەرىپ ەدىم. جان قالتاما تۇسكەن قولىما جىبەككە ورالعان بىردەمە ىلىنە كەتتى. قول جاۋلىققا ورالعان اقشا ەكەن. قاقپادان كىرگەنشە ءبىر قايرىلماي زىتا جونەلۋى سونسىن سەزدىرمەي وتكىزۋ ءۇشىن ەكەنىن ءتۇسىندىم. بەتىم دۋ ەتە ءتۇستى. قايتا قايرىلا قاراپ تۇرىپ قالدىم، ەندى ول كورىنسىن بە؟ جىگىتتىك نامىسىم قالىڭدىقپەن بىرگە كەتكەندەي قادالدىم: «سول قۇدالىق سىرىن ايتىپ، ءوزىمدى سونشالىق مۇساپىرسىتكەنىم نە ءالى! اتتاناردا جول راسحوتى جونىنەن تىم ايانىشتى بولىپ كورىنۋىم نەتكەن تۇيسىكسىزدىك ەدى، ءتىپتى اقشا سۇراعانداي بولىپپىن عوي!» دەگەن قينالىستى سەزىممەن اقشا تيگەن قولدى سىلكىپ تاستاپ جۇرە بەردىم. «قالىڭدىقتان قالىڭ مال سۇراعان قايىرشى قايدا بار مەندەي... الدە ول سىرىمدى ايتۋدان بۇرىن دايىنداپ قويعان جولدىعى ما ەكەن؟!» دەگەن ويمەن قايتا سۋىرىپ الىپ، اشىپ قارادىم. جاڭا قول جاۋلىقتىڭ ىشىندە اق قاعازعا تاپتىشتەپ ورالعان ءوزىنىڭ سۋرەتى دە بار ەكەن. راسىندا دا بۇرىن دايىنداپ قويعان جولدىق بولدى. «بىراق، ول نەگە اقشالاي جولدىق بەرەدى؟... وي دۇنيە-اي، الداۋشى بولمايىن دەپ العاش تانىسقاننان-اق قايىرشىلىعىمدى تانىستىرىپ بولعان ەكەم عوي!...»
شوشىنىپ قالعان جىلقىداي سەكەمشىل ويلاردان شاق ەتە تۇسكەن زەيىل كۇزەتشىنىڭ داۋىسى ايىردى. وسىدان باستاپ بۇقارالىق كنيشكامەن جول حاتىمدى جايا ءجۇرىپ مەكتەپكە جەتتىم.
شاۋەشەك كىرەكەش اربالارىن تاۋىپ قويعان ساباقتاستارىممەن بىرگە تاڭ بوزارىسىمەن جولعا شىعىپ ەدىم. كۋالىكتەرىم مەن تانىستىرۋلارىم بەكەت سايىن جايىلدى، وعان ومىراۋداعى مەكتەپ زناشوگى قوسىلا كورسەتىلدى. كەي بەكەت ساقشىلارىن سوندا دا الال ازامات ەكەندىگىمىزگە سەندىرە الماي كوپ «اۋرەلەيتىن» بولدىق. بەكەت ساقشىلارى ءبىز باتىسقا جول باسقان سايىن قينالىپ، تىجىرىنا تۇسەدى. كۋالىكتەرىمىزگە عانا ەمەس، ءتىپتى ءجۇز-شىرايىمىزعا دا ۇڭىرەيە قاراپ، ماڭدايلارىن ۋقالاسادى. ودان قايتا ۇڭىرەيە قاراپ كەلىپ، بەت سۇيەكتەرىمىزدى تۇرتكىلەيدى. «ءبارى قازاق، ۇيعىر.... ارباكەشى دە قازاق!» دەپ كۇڭكىلدەيدى بىرىنە-ءبىرى. - «بۇلارعا نەگە جولحات بەرە بەرگەن» دەپ سىرت بەرىپ، تىلدەي تەڭسەلەدى.
ۇزاق جول بويىنا وسى ءتىلدى ەستىپ، نەرۆىمىز شيراپ قالىپ ەدى. ءجايىردىڭ جولىنداعى ۇتى بەكەتىنە جەتكەنىمىزدە وسى سۋىق ءتىلدى تاعى ەستىپ، ايتىسا كەتتىك:
- ءوزىڭ تامادى1! - دەپ قالدى ءبىر ۇيعىر ساباقتاس.
- شىمى، شىمى؟!2 - دەپ تىكىرەيدى ساقشى.
- جولحاتىمىزدى كورىپ تۇرىپ نەگە بوقتايسىڭ سەن؟!- دەدى قۋات، جۋانتۇعىر قىسقا بىلەگىن بۇيىرىنە تىرەپ العانىن سەزبەي دە قالدى ءوزى. «شىراق» دەپ قانا سويلەسەتىن سونشالىق سابىرلى قۋاتتىڭ اشۋعا توسىن كەلگەنىن كورگەنىم وسى. مىقىنىنا قاتتى تىرەلگەن بىلەكتەرى ءدىر-ءدىر ەتە ءتۇستى، - ءبىز گوميندان مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىمىز، بەلگى-بيلەتتەرىمىز ايقىن كورىنىپ تۇر، ءبىر تىزبەك اربامەن كەلە جاتىرمىز. بىزگە وسىنشالىق جيرەنىشتى كوزبەن قاراپ، وسىنشا تەرگەسەڭ، جاي-قاراپايىم جولاۋشىلارعا نە قىلمايسىڭدار!
- حانزۋشا، ادامشا سويلە!- دەپ اقىردى ساقشى. - نە دەيسىڭ؟!
- ادامشا سويلەمەي، اڭشا سويلەپ تۇرمىز با؟ - دەدىم مەن حانزۋ تىلىندە. سەنەن باسقا كىسى ادام ەمەس پە ەكەن؟
- سەندەر باندىسىڭدار،- دەپ ىزبارلانا كۇلىمسىرەدى ساقشى. قانشا تەرگەسەك تە قۇقىق بىزدە، ۇقتىڭ با، جوق پا؟
- ءبىر ۇقپاعان جەرىمدى سۇرايىن سەنەن،- دەپ الدىعا تامان شىقتىم. ءبىز ءۇرىمجى جىڭسا ءجۇيىنىڭ3 جولحاتىمەن كەلە جاتىرمىز، تاڭباسىن اقتارا كورىپ تۇرىپ سەنبەي ءبىزدىڭ بەت سۇيەگىمىزدى تۇرتكىلەدىڭ! ساقشى تاڭباسىن سۇيەگىمىزگە ەمەس، وسى جولحاتقا باسقان. ۇقتىڭ با، جوق پا؟!... ءوزىڭنىڭ باس مەكەمەڭە سەنبەيتىن سەن ساقشى بولىپ قايدان كەلدىڭ؟!
- مەن سەندەردىڭ باندىلىقتارىڭدى تيۋعا كەلدىم، تانىپ قوي! شەشەڭدى...!
- ەي، تارت اۋىزىڭدى! - دەپ ۇيعىر ساباقتاس سۇق ساۋساعىن كەزەپ قالعاندا، جولحات تەكسەرۋشى شاق ەتە ءتۇستى. ارت جاعىندا ءتورت-بەس «سارى اياق» تۇر ەدى، سولارعا بۇيىرا شاقىلدادى:
- قاما! .... ءبارىن قاما!...
مىلتىق شاقپاقتارى تۇس-تۇسىمىزدان شاق-شۇق قايرىلعاندا ءبىر-اق بىلدىك: جولدىڭ ەكى جاق جيەگىندەگى تاس قورالار تۇگەلىمەن اسكەر ۇياسى ەكەن. قاتقىل ءۇنىمىز شىققاندا-اق قورشاپ بولىپتى.
ولار ءبىزدى مىلتىقتىڭ نايزاسىمەن تۇرتكىلەپ، بيىك داۋالعا قاراي ايدادى. الگى ساقشى ارباكەشتەرگە اقىردى ەندى:
- بارلىق ارباداعى جۇكتى تۇسىرىڭدەر!... تاس تاسيسىڭدار!
ارباكەشتەر شۋ كوتەردى:
- تاسىمايمىز!
- كولىگىمىز بولدىرىپ كەلەدى، تاقسىر!
- تاسىمايمىز!... تۇسىرمەڭدەر جۇكتى!
- ەي، جىگىتتەر، وسىلاردىڭ باستىعىنا سويلەسەيىكشى، سوعان ايتىڭدارشى! ءوزى ءتىل بىلەتىن كورىنگەن.
- سوعان بارايىقشى ءبارىمىز، سوعان!...
ءبىز ايدالىپ قاقپا الدىنا جەتكەندە ىشتەن قىزىل شىرايلى بىرەۋ شىعا كەلدى. ارباكەشتەردىڭ ايتقانى سول ەكەن. جولحاتىمىزدى تۇگەل كورىپ شىقتى دا، بىزگە جاعالاتا قاراپ، تۇيىلە زەكىردى:
- جولحات تەكسەرۋشىگە نەگە قارسى تۇراسىڭدار! قايدان كەلگەن مىقتىسىڭدار؟...
ەندى مۇنى ەرەگەستىرىپ الساق، جولحاتىمىزدىڭ قولحاتتىق كۇشى دە قالماي سورلاناتىنىمىزدى ءبىلىپ، شاعىم جاۋابىمىزدى جۋاسي قايىردىق.
- كورەشەكتەرىڭدى ءدوربىلجىننىڭ قىزىل كوپىرىنە بارعاندا كورەسىڭدەر... ساقشى قىزمەتكەرلەرىمەن ويناماڭدار!... ماقۇل ما؟
«پايزىسو سوجاڭى»1 وسىنى ايتىپ، تاعى ءبىر زەكىپ تاستادى دا، جولحات تەكسەرۋشىسىنە كۇلە كەلىپ كۇبىرلەسىپ، ءبىزدىڭ ءجۇرىپ كەتۋىمىزگە رۇقسات ەتتى.
اربالارىمىزبەن تىم بولماعاندا ەكى ساعات تاس تاسىپ الماعانىنا تىجىرىنىپ، جاعى مەن مۇرنى قيسايىپ كەتكەن قارا سۇر تەكسەرۋشى سىرت اينالعاندا، بولدىرعان اتتارىمىزعا ءبارىمىز جابىلا سىبىرلاپ «شۋ-شۋ» ايتىستىق تا جاياۋ شۇبىرا جونەلدىك.
- ياپىر-اي، پيعىلدارى قاتتى بۇزىلعان ەكەن، ءبىزدى جاركەمدەپ تاستاي جازدادى-اۋ مىنالارىڭ!- دەپ كۇرسىندى قۋات.
- الگى باستىعى ءتاۋىر ەكەن، «ءتۇسى جىلىدان تۇڭىلمە» دەگەن عوي.
مەنىڭ كوز الدىما نۇريا جايناي قاراپ جارق ەتە ءتۇستى دە، عايىپ بولدى. بار ءجانناتىم سونىمەن بىرگە كەتكەندەي ەلەڭ ەتە قالدىم. «ءبىز ۇرىمجىگە قايتا المايتىن جاعداي بولسا، كوتەرىلىستىڭ ورتالىعى بولعان التايدان ونى قايتارار ما؟... وسى بويى كەزدەسە الماي كەتەر مە ەكەنبىز؟... جوق، نۇرياشتى كورمەي تۇرا الماسپىن... ونداي جاعداي بولسا، التايعا ءوزىم كەتەمىن! وسى سۇمىرايلارعا قارسى سوعىسقا قابەنمەن بىرگە اتتانامىن!... جاقسى ات تاۋىپ، جول بىلەتىن بىرەۋگە ەرسەم بولعان!...»
ۇتى سوجاڭىنىڭ «قىزىل كوپىر» جايىنداعى جۇمباقتى ءسوزىن جول-جونەكەي سۇراپ ۇعىستىق تا، سودان بەس كۇن وتكەندە جەتىپ، كوزبەن كوردىك.
ساسكە ءتۇس، كۇن شىجعىرىپ تۇرعان ىستىق ەدى. ءدوربىلجىن قالاشىعى سارى اينەك بوتەلكە ىشىندە قۋسىرىلىپ، تۇنشىعىپ جاتقانداي تىم-تىرىس. شاۋەشەك كىرەكەشتەرى ات تىنىقتىرۋ ءۇشىن ەمىلدىڭ بەر جاق جاساڭىنا توقتاعاندا ءبىز كوپىرگە قاراي جۇگىردىك. ءبىر عاجابى، ارى-بەرى وتكەندەر كوپىرمەن جۇرمەي، ەمىلدىڭ سۋىن كەشىپ ءوتىپ جاتىر. قولدارىمەن ءيا ورامالىمەن تۇمشالانىپ، اۋىز-مۇرىندارىن باسا وتەدى. كوپىردىڭ ارجاق اۋزىندا كۇزەت ۇيشىگى، ونىڭ ارجاق سىرتىندا بۇكىل قالاشىققا قاقشيا ءتونىپ تۇرعان بيىك پوتاي. تۇس-تۇسقا قاراتىلعان اتىس تەسىكتەرىنەن ۇزىندى-قىسقالى مىلتىقتار ۇڭىلەدى. ۇشار باسىنا سيراقتى پليموتتان ۇشەۋى قۇرىلىپ، ءۇش جاققا قاراتىلىپتى. ءايت دەسەڭ-اق اجال توگەمىن دەپ تۇرعانداي. وزدەرىنىڭ قورقپاۋى ءۇشىن ءتۇن بويى تارسىلداپ شىعاتىنىن جولدا ەستىگەنبىز.
كوپىردىڭ ورتا شەنىندە قاداعا شانشىلعان ادام باسى قاراۋىتادى. ءبىزدىڭ جولاي ەستىپ، كورۋگە اسىققانىمىز وسى ەدى. بۇل - تۇسىپبەك اتتى مەرگەن اڭشىنىڭ باسى.
مىلتىعى بار دەگەن كورسەتىندى بويىنشا مويىنتالداعى ۇيىنەن ۇستاۋ ءۇشىن سەپ جايا جەتكەن «سارى اياقتاردان» تۇسىپبەك جالعىز اتىمەن عانا قاشىپ قۇتىلعان ەكەن. بەساتار مىلتىقتى تۇتىگى مەن ءدۇمىن كەسىپ ىقشامداپ، «جەڭىلمىلتىققا» اينالدىرىپتى دا، ەكى-ءۇش اي دالا بەزىپتى. «قاشىپ بارا جاتىپ، جەڭىن قايرىلا ءبىر كوتەرگەنى ءبىر سارى اياق» دەپ، باتىرلىق اڭىزعا اينالعان. ءبىر رەتكى قورشاۋدا وعى تاۋسىلىپ، قولعا ءتۇسىپتى....
«سارى اياقتار» ءوز مىقتىلىقتارىن ايگىلەپ، حالىقتىڭ ۇرەيىن الۋ ءۇشىن، «تۇسىپبەك باندىنىڭ» باسىن اتاقتى قىزىل كوپىرگە اكەلىپ شانىشقانىنا ءبىر اپتا بولعان ەكەن. ۇكىمەت جۇرەگى دە، ولگەن اڭشىنىڭ باسى دا سونشالىق ساسىپ-شىرىگەندىكتەن ادامزات جولامايتىن بولعان سول كوپىردى ساسىق كانىك «سارى اياقتار» عانا مەكەندەپ تۇرىپتى. ءولى ساسىقتان ءتىرى ساسىق قورىقسىن با، وسىنداي باتىرلىقتارىمەن دە ايقۇلاقتانىپ، ماقتانا ءتۇسۋ قاجەت بولعانى عوي!...
قالا حالقى قايشىلىسا بازارلايتىن سول كوپىرىمىز تۇسىپبەك باسى شانشىلۋدىڭ الدىندا دا تالاي اسىل دەنەنى ءشىرىتۋ كورمەسى بولعانىن سىبىرلاردان ەستي شەگىندىك.
قالادا تۋىس-قيىستارىمىزدان ەشكىم قالماي، ءار قىستاق، ءار تۇكپىرگە كوشىپ شىعىپ كەتكەنىن حاتتاردان ۇققانمىن. باعدارقان ءوزى سول ۇيىمنىڭ حاتشىلىق قىزمەتىنە ورنالاسقانىن جازعان عوي.
بۇرىن ويدان-قىردان توعىسىپ، تويداي ساپىرىلىپ جاتاتىن ۇلتتىق قىزمەت اۋلاسى يەن قالعان ءتارىزدى، الابوتا مەن وشاعان قاۋلاپ تۇر. ەسىكتەردىڭ تۇتقالارى مەن سالىنعان قۇلپىن تات باسىپتى. اشىق تۇرعان ءبىر ەسىك الدىنا بارسام، باعدارقان سوندا جالعىز وتىر ەكەن. ۇشىپ تۇرىپ قۇشاقتاي الدى. دەنساۋلىق-اماندىق بىلىسكەن سوڭ-اق ۇيىم قىزمەتكەرلەرىن سۇرادىم. «حاتشى ءبولىمى» اتالعان باعدارقاننىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم قالماپتى، ۇيىم قىزمەتى جابىلىپ، ات-اتاعى بار قىزمەتكەرلەر تەگىس حالىق اراسىنداعى ۇگىت قىزمەتشىسى اتىمەن ءار جاققا تاراپ كەتكەنىن ايتتى.
- سولارعا ۇگىت قولدانبالارىن جىبەرىپ تۇراتىن كوشىرمەشىلىككە مەن عانا قالىپ وتىرمىن،- دەدى باعدارقان.
- ۇگىتتەرىڭ نە جايىندا؟
- ەڭ نەگىزگى تاقىرىپ - گومينداننىڭ «زور قامقورلىعى»،- دەپ كۇلىمسىرەي كۇرسىندى. «شىڭ شىسايدان قامالعان ازاماتتاردى تۇگەل بوساتامىز، تۇرمەنى ازايتامىز، باندىلار تازالانىپ بولعان سوڭ ءتىپتى تۇگەل دەرلىك شاعىپ تاستايمىز» دەيدى. بىراق، وزدەرى تۇرمەنى بۇرىنعىدان ءۇش ەسە كوبەيتىپ، ىرگەسىن بەتون-سەمەنتپەن قاتىرىپ جاتىر.
- ودان باسقا قانداي ۇگىتى بار؟
- باسقاسى «ۇگىتشىلەردىڭ قوسىمشا مىندەتى» دەپ اتالادى. كۋالىك - جولحاتسىز قوناقتاردى، كوبىرەك قىدىراتىن «سۋىق ءجۇرىستى» ادامداردى بايقاي ءجۇرىپ، پايزىسولارعا ۇستاسىپ بەرۋ كەرەك.
- تىڭشىلىق دەشى!
- جوق، تىڭشىلىقتان «ابرويلىراق»،- دەپ كۇلدى باعدارقان. تۇرمەنى بوساتامىز دەپ سويلەي ءجۇرىپ تۇرمە تولتىرۋ، قىلىشتى شاعامىز دەپ ادام شابۋ - مۇنىڭ اتى. ءجا، بيعا، كوشەدەن تاماقتانىپ كەلىپ سويلەسەلىك! العا قاراعانسي تۇرىپ، ارتقا شاپتىرۋ سياقتى تالاي «زور قىزمەتتەر» بار عوي!
- وراز ساقاۋ بار ما؟.... سونىڭ ۇيىنەن ىشەرمىز... و، سەنىڭ قىزمەتىڭە بولايىن،- دەپ تۇرەگەلە قۇشاقتاپ ءسۇيدىم باعدارقاندى.
ونىڭ ەتتى، سوپاقشا قارا كوزى قىزعىلت تارتىپ، جاساۋراي قالدى.
- اشىنىشتى-اق، بيعا!... قىزمەت ەمەس، ميىڭا ينە شانىشقانداي ەڭ اشتى ازاپ!...
باعدارقاننىڭ بۇيرەكتەي تومپاق قىزعىلت ءجۇزى سۇرلانىپ، اشاڭ تارتقان ەكەن. قامشىل، ويلى بولىپ وسكەندەي، ەكى قاسىنىڭ اراسىنا الدەن قوس سىزىقشا ءاجىم ءتۇسىپتى. ودان جول-جونەكەي سۇراعانىم، نۇراسىل اعاسىنىڭ جايى بولدى.
كاكىم مىرزانىڭ ەڭ الدىمەن نۇراسىلدى كورسەتۋ ارقىلى مانساپقا شىققانىن ايتتى ول.
ساقشى مەكەمەسى «جىڭسا ءجۇي» اتالىپ گوميندانعا وتىسىمەن، «نۇراسىل مەنىڭ اتىمدى ۇرلاپ بەرىپ، سوۆەتكە ادام قاشىردى» دەگەن شاعىممەن ءبىر قاماتقان ەكەن. ناقاقتىعىنا كۋالىك ءۇشىن ءدوربىلجىننىڭ كوپ ادامىن ەرتىپ اپارعان قۇرىشبەك قۇتقارىپتى. كاكىم ەكىنشى رەت «نۇراسىل باندىلارمەن استاس، التايعا قوبىق ارقىلى ادام جىبەردى» دەپ شاققان ەكەن. جىبەردى دەگەن ساۋداگەر دوسى قوبىقتان قايتىپ كەلىپ، اقتالعانشا تاعى ءبىر جاتىپ شىعىپتى.
ءسويتىپ، ناقاق بولسا دا ناق قاماتقان سوڭ-اق كاكىمدى گوميندان باۋىرىنا تارتا جونەلىپتى. مۇنداي قىران جالاقوردىڭ مىڭداپ قىرۋعا دا سىلتاۋ تاۋىپ بەرە الاتىنىن قوجايىنى بىلمەسىن بە؟ «ىزدەگەنگە سۇراعان» سولاي تابىسا كەتىپتى.
«قانقۇيلى كاكىم - شاڭزۇڭ كاكىم بولعالى شاقىلداۋى كۇشەيىپ كەتتى، ءۇشىنشى رەت قامالسا قايتىپ شىعا الماسپىن، كاسىپتى قالادان الىسىراق كەتىپ ىستەي تۇرايىن» دەپتى نۇراسىل ءبىر كۇنى. ءسويتىپ، بالا-شاعاسىن قىستاقتاعى قايىن جۇرتىنىڭ قاسىنان جەر ءۇي قازىپ ورنالاستىرا كەتكەن ەكەن.
- مىنە، ەكى اي ءوتتى، نۇراسىل اعانىڭ قايدا جۇرگەنىنەن حابار جوق،- دەپ كۇرسىندى باعدارقان.
جەر ءدوربىلجىننىڭ تەرىسكەي جاق ەتەگىندەگى وراز ءۇيىنىڭ جەلكەسىنەن ءبىر پوتاي ورناپ، توبەلەرىنەن قىديا قالىپتى. ەسىك الدىنان شەشەسى امانداسىپ كىرگىزدى ءبىزدى. وراز ساقاۋ ۇيلەنىپ العان ەكەن، ۇلكەن ءۇيىنىڭ قارسىسىنداعى قىزىل شىمىلدىقتى وتاۋىندا قارسى الدى. قۇشاقتاي امانداسقان سوڭ-اق قولتىقتاپ اپارىپ جاس كەلىنشەگىنە جابىستىرا قويدى:
- ءسۇيشى ءبىر-ر-ر، قانە!... ءوي، كەمپىر-ر قۇشاقتاساڭشى، الىستان شار-رشاپ كەلدى عوي، سەن ءسۇي...
ءسويتىپ، ءبىراز كۇلىسىپ العان سوڭ كۇرسىنە كەلىپ وتىردى قاسىما.
- پو ءشىر-ركىن، امان كور-ر-رىسكەنىمە قۋانعانىم-اي!... مىنا پوتايدىڭ استىندا وتىر-ر-رىپ، ءتىر-ءرى كور-ر-رىسۋدەن ءۇمىتىم از ەدى. ءىر-رگەسىنە ءبىر-ر گرانات تۇسسە-اق مەنى باسا قۇلاعالى تۇر-رماي ما؟
- قازىرشە باسقا كەسىرى جوق پا؟
- كەسىر-ءرى بولعانىمەن كەت دەيتىن كۇش بار-رما بىزدە، ءوزىمىز كەتكەلى وتىر-رمىز. بىزدەن قايناعان سۋ الىپ تۇر-رعاندىقتان قازىر-ر شاقىلداعان جوق، قاتىنىمنىڭ توبەسىنەن قار-رقىلداسىپ قانا قويادى. مىناۋ قىزىل جەلەكتى ەمەس پە، قىزىل كور-ر-رگەن قار-رعا سياقتى، جاپىر-رلاي تونەدى بەر-رگى تەسىگىنەن.
- قويشى-ەي! - دەپ كۇڭك ەتە تۇسكەن كەلىنشەگى سىقىلىقتاپ كۇلە جونەلدى ەسىككە.
- مىنەكي، سولارمەن قۇپيالىعى بار-ر وسىنىڭ!...
- قازىر نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟
- قازىر قاتىنىما قار-راپ وتىر-رامىن، ءىشىم قۋ. مۇنى باعامىن دەپ شىعىپ كەتسەم-اق سول باعاتىنىمدى قاعىپ كەتپەي مە اناۋ قۇزعىندار-ر. ەسىكتىڭ الدىنا وتىر-رىپ اپ بالتامدى قايرايمىن، «ۇيىمە باسىنىپ كىرسەڭدەر-ر-اق باستارىڭدى كەسەمىن» دەگەنىم عوي!... تۇندە توبەمىزدەن پليموت تاقىلداتىپ تۇر-رادى. قاتىنىما ەڭ بولماعاندا بالا تاستاتادى-اۋ دەپ قور-رقامىن.
- گازەت-جۋرنال وقىپ تۇرمىسىڭ؟
- بۇلار-ردىڭ گازەتى قازىر شىلعي وتىرىك، سوندا دا وقيمىز ونى. ال مىنا جاقتىكىن اكەم اندا-ساندا شىعىپ تاۋىپ اكەپ تۇر-رادى. «قازاق ەلى»، «شار-رىق اقيقاتى» دەگەن جۋرنالدارىنىڭ دا ءبىر-ر سانىن كور-ءردىم. وتە تاماشا!... وقىپ بولعان سوڭ قايتار-رىپ بەر-رەمىز...ەي، مىنا جاق كۇشەيىپ كەتتى، نەمىستى قۋسىر-رىپ، قۋىپ بار-رادى، قازىر-ر كۇن سايىن جەڭىس!...
وراز ءشاي جاساۋعا كىرگەن شەشەسىنە قاراي كىدىرىپ، قالپاعىن تاستاي سالىپ ەدى. قىرىلعان باسى جارق ەتە ءتۇستى.
- ءوي، ايدارىڭ قايدا كەتكەن؟ - دەدىم مەن.
- قاتىن اپەر-ءردى عوي، ايدار-رىن اپام ەندى نەمەر-رەسىنە قويار-ر،- دەگەندە شەشەسى قارقىلداپ راحاتتانا كۇلدى. ەندى شىنىمدى ايتايىن،- دەدى شەشەسى شىعىپ كەتكەن سوڭ، - ايدار-رلى بالانىڭ قاتىنىن اركىم اينالدىرماي ما. مىنا توبەدەگى قۇزعىندار-ر قۇر-رقىلداي بەر-رگەن سوڭ، مەنى بالاسىنىپ، باسىناتىن شىعار-ر دەگەن ويمەن الدىرىپ تاستادىم...
باعدارقان مەنىڭ كەلگەنىمدى ۇيگە حابارلاۋ ءۇشىن كوشەگە شىعاتىنىن ايتقاندا، بىرگە قوزعالعان مەنىڭ تىزەمدى قولىمەن باسا سويلەدى وراز:
- شىراعىم، سەن كوشەگە شىقپاي-اق قوي، قازىرشە ەشكىمدى ىزدەمە!
- يە، وجا، جاعدايدى ءوزىڭ تولىق تۇسىندىرەرسىڭ، - دەپ باعدارقان جونەلدى.
- سوڭدارىنا ەندى گوميندان تۇسكەندىكتەن ساباقتاستارىڭنىڭ كوبى سوۆەتكە قاشىپ كەتكەن، - دەپ سىبىرلادى وراز. ۇرىمجىدەن كەلە سالىپ بەكساپاڭ دا جوعالدى. ءۇيدىڭ جالعىزى بولعاندىقتان قور-ر بولىپ مەن وتىر-رمىن. ومىربەك تە مەن سياقتى جالعىز عوي، ول دا وتىر-ر. الدىڭعى كۇنى عانا قىر-رعا شىعىپ كەتتى. قالاڭ بۇر-رىنعىنداي ەمەس، قاتال تۇسكە ەندى. گوميندان اسىرەسە مۇسىلماندارعا حانزۋلار-ردى قاير-راپ سالدى. بايلار-رى تۇگەل دەرلىك قان ىشەر-ر ساندۋاعا ۇقساپ كەتتى، قازاق كور-رسە-اق «زيۋازى»، «تۋفي» دەسىپ، كوزدەر-ءرى قانتالاپ كەتەدى. ەكى ادام باس قوسىپ سويلەسكەنىن كورسە، بالالارىن جىبەرىپ يتشە تالاتادى. قالا تۇر-رعىندارى دالاعا، تاۋعا كەتىپ جاتىر-ر.
- سونشالىق قاشپاي-اق، ىرگەسىن بەكىتىپ وتىرىپ السا قايتپەك؟
- بالە... بيعابىل، ءوزىڭ ءالى بالا ەكەنسىڭ-اۋ! - دەگەندە ورازدىڭ ۇلكەن قوڭىر كوزى جۇمىلا جىميدى. تىنىش وتىرۋدىڭ پايداسى قالدى ما قازىر!... سار-راياقتاردىڭ قىزىقپايتىن نارسەسى جوق، قىز-كەلىنشەك ءيا ەشكى، سيىرلارىمىزعا عانا ەمەس، ءتىپتى ىدىس-اياقتارىمىزعا دەيىن كوزى تۇنىپ تۇرادى، ار-را ءتۇسۋشىنىڭ مىلتىق دۇمىنەن اياعى ءيا قولى شاعىلادى. قايىر-رشىلاردى ءتىنتىپ، التىن-كۇمىس ىزدەيدى... ءزابىر-ر-زۇلىمعا ادام شىداعىسىز، قايتىپ تىنىش وتىر-رار-رسىڭ؟... ءوزىڭنىڭ وقىپ شىققان التىن بەسىك - انا مەكتەبىڭدى كور-ءردىڭ بە؟... يە، كور-رە المايسىڭ جىگىتىم، ماڭايىنا باستىرمايدى، سار-راياقتار-ر قۇجىناپ، كوبى سوندا جاتىر. مەكتەپتەر تۇگەل جابىلىپ، اسكەر-ري كازار-رماعا اينالعان!...
- ايتپاقتايىن ءبىزدىڭ مۇعالىمدەر قايدا؟... بار ما؟
- بار-ر. بىرنەشەۋى جالا تۇر-رمەسىن كورىپ، قىزمەتتەن قۋىلعان. قالعاندارىندا دا تۇر-راقتى قىزمەت جوق، اۋىل-قىستاق، ساي-سالادا تىشقانشىلاپ كۇن كور-ءرىپ ءجۇر ايتەۋىر-ر. اتتارى - «ۇگىتشى». ولار-ردى بور-رداي توزدىر-رعان «ءسار-رسەن ساياسات» بولدى عوي... گيتلەر-ءردى «عازىرەيىل» دەگەنىم ءۇشىن بەكساپا ۇشەۋىمىزدى تەر-رگەيتىن ءسار-رسەن مۇعالىم الگى؟... سوندا-اق شپيون ەكەن عوي. گوميندان باپتاعان سوڭ ەڭ قىر-ران تازى سول بولىپ شىقتى. قازىر گومينداننىڭ اۋداندىق بولىمشەسىندە. وسى اۋداندا داۋىرلەپ تۇر-رعان كاكىم باي مەن سول ءسار-رسەن ساياسات قانا. ساعان كوشەگە شىقپا دەپ وتىرعانىم سول، ساباقتاستار-رى سوۆەتكە قاشقان سەنى سارسەن جازباي تانيدى. ول تانىعان سوڭ-اق قۇير-رىعىما «قالجۋر-ر بايلاندى» دەپ ءبىل. سوۆەتكە ءيا باندىعا تاڭىپ، باۋجاڭ-جياجاڭدار سوعادى سونسوڭ... ءۇي، ءتىلىمدى كولدەنەڭ تىستەپ الىپ، مەن ساقاۋ ءسوز بەر-رمەپپىن عوي ساعان.. ءجا... ا... ۇرىمجىدە نە بوپ جاتىر-ر، سونى سويلەشى!
- ول قالادان «باۋجاڭ-جاۋجاڭ» دەگەندەرىڭ عانا كورىنبەيدى. باسقا، شپيون-تىڭشىلارىمىز جەتەرلىك، ءبارىبىر وسى عوي. جالعىز-اق ول جەردە ادام باسىن كوشەگە ءالى شانىشقان جوق. تۇزاق-قاقپاندارى مەكتەپ پەن مەكەمەلەردە، قاساپتارى جاسىرىن، تۇرمەدە. دەگەنمەن، ورتالىق قالا عوي، بۇل جەرگە قاراعاندا سىپايىگەرشىلىگى ءالى بار ەكەن.
- بۇل جەر-ردە شەگىنەن اسىپ كەتتى، بيعا تۇندە ءجۇر-رگەن ادامدى قالا ىشىندە سار-راياقتار-ر اتا سالادى دا، قىستاقتار-ردا جاڭگۇدەيلەر-ر اتا سالادى. مال ەكەش مالدىڭ ءولىمى دە ىزدەلۋشى ەدى عوي، بۇل جەردە ولگەن ادامىڭدى ىزدەپ بار-را المايسىڭ. وسى كىشكەنە قالانىڭ وزىنەن-اق ون شاقتى قازاق بالاسىن ۇر-رىپ ءولتىردى. ونى تەر-رگەيتىن ۇكىمەت جوق. ءتىپتى وزدەر-ءرى قۇر-رال بەرىپ قويعان سياقتى، ايتپەسە كىشكەنە بالالار-ر ىڭعاي يكەمدى تەمىر-ر شوقپار-ردى قايدان تابادى!... ءسويتىپ، حالىقتىڭ جۇرەگىن توتەنشە قار-رايتتى!... «مىڭ اسقانعا ءبىر-ر توسقان» دەيدى عوي، وسىلار-رعا ءبىر-ر زاۋال! حالىق بۇلار-ردىڭ جازاسىن ءبىر-ر بەرمەي قويمايدى، مەن ءبىلىپ وتىرمىن. تاۋلى، دالدالى جەرلەردە حالىق ىڭعايلانىپ قالدى. سونى بىلگەن ساراياقتار-ر قالادان شىعا الماي، قور-رجالارداعى كەيبىر حانزۋلار-ردى قۇرالداندىر-رىپ جاتىر-ر.... ءبار-ءرىن ەستىپ، كورىپ وتىر-رعان مەنىڭ قانىم ءتىپتى قار-رايىپ بار-رادى. ءبىر-ر شۇر-رقان شىعا قالسا، جالعىزدىعىما قار-راي المايتىن سياقتىمىن، بيعابىل!...
ورازدىڭ وسىنشالىق اشۋلى سويلەۋىنەن زۇلىمدىققا قانى قايناپ العانىن بايقادىم. «ءيا، ءومىر ءبارىن ۇيرەتەدى. جان بىتكەنگە جازىق-ءجابىرسىز ءوسۋدى بەسىگىنەن باستاپ ۇيرەنگەن وسى جالعىزدىڭ ەندى قانعا شولدەگەندەي كۇيگە ءتۇسۋى، ارينە، سول ءومىر موللانىڭ ساباعى عوي!» دەگەن ويمەن كۇرسىندىم. جول-جونەكەي كورگەندەرىمنەن ءوزىمنىڭ دە وسىنداي ىزالى ويعا كەلگەنىم ەسىمە تۇسە قالدى.
- جالعىزسىڭ عوي، سەنىڭ ساقتانۋىڭ كەرەك، - دەي سالدىم.
- جالعىزسىڭ دەپ ساقشىنىڭ ساقتامايتىنى بەلگىلى بولعان سوڭ، ساقتانۋىمنان «ساقتانباۋىم» جاقسىر-راق ساقتاپ قالاتىنداي كورىنەدى.
ەكەۋمىز قاتار كۇلگەندە باعدارقان تاۋىپ كەلگەن بيعازى كىرىپ قۇشاقتاي الدى مەنى...
- كەلەتىنىڭدى ءبىلىپ ات اكەلگەنمىن، ارجاق شەتتەگى ءبىر قوراعا بايلاپ قويىپ كەلدىم. ءجۇر، كۇن باتپاي شىعىپ كەتەلىك...
جۇرۋگە دايىندالا تۇرىپ، وراز بەن باعدارقانعا ءبىر پىكىرىمدى ايتا كەتكىم كەلدى:
- ەكەۋىڭنىڭ دە جۇرەكتەرىڭ قارايعان ەكەن. قارايعاندا دا گومينداننىڭ قارا نيەتىنە عانا ەمەس، بۇكىل حانزۋ حالقىنا قارايعان سياقتى. ەستەرىڭدە بولسىن، بارلىق حانزۋ اتاۋلى جاۋ دەسەك، قاتەرى بار قاتە جولعا تۇسەمىز. زور ۇلتشىل گوميندانعا شىن وشىككەن ادام سول گومينداننىڭ وزىنە تيتتەي دە ۇقساماۋعا تىرىسادى. حانزۋ حالقى تۇگەل جاۋ ەمەس، جەرگىلىكتى كورشىلەرىنە ارا تۇسەتىندەرى دە بار شىعار....
- بارى بار،- دەپ جىميعان باعدارقان ءبولدى ءسوزىمدى، بىراق، وندايلاردىڭ وزدەرى تۇنشىعۋلى، ارا تۇسە المايدى!
- ار-را تۇسكىسى كەلەتىن حانزۋلار-ر بار-ر عوي، ولار-ر سىبىر-رلاپ قانا جاناشىر-رلىق بىلدىرەدى. مەن وندايلار-رعا تيتتەي دە بوتەن كوزبەن قار-رامايمىن، - دەپ وراز كۇلگەندە، ءبارىمىز كۇلىپ ەدىك، مەنىڭ قولىمنان بيعازى تارتا جونەلدى:
- ال، تەز شىعىپ كەتەلىك...
ەكەۋمىز ءبىر اتقا مىنگەسىپ، ەمىلدىڭ شىعىس جاعىنداعى اقسۋ، مارالسۋ وزەنشەلەرىنىڭ قان جولدى، كۇزەتى بار قىستاقتارىنان الىستاپ، وتكەلدەردەن وتتىك تە، تۇندەلەتىپ «بۇرقاندى قاراسۋ» شالعىنىنا سۇڭگىدىك. ءۇيىمىز سونىڭ ورتاسىندا، ءبىر تەپسەڭگە سالىنعان ەسكى تامدا ەكەن. شالعايىراقتان موڭعولدىڭ مۇڭلى ءان سارىندارى عانا ەستىلگەنى بولماسا، جالعىز تام تاس قاراڭعىدا جىم-جىرت مۇلگيدى.
ەسىك الدىنان بيعادىلدىڭ ءۇنى ساڭق ەتە ءتۇستى:
- قىراۋ كەلدى، قىراۋ!... قىراۋ!
تۇگەلىمەن ءشۇبىرىپ شىعا كەلگەن ءۇي ءىشى جەتكەنشە اتتان ۇشىپ ءتۇستىم دە، بيعادىلمەن قۇلاقتاسا كەتتىم. قۇشاقتاسۋىمىز ەدى بۇل. بالا كەزدەگى قىلىعىمىزدى ساعىنعان سياقتىمىز.
- ءبا...لە، باياعىلارىنشا قۇلاقتاسىپ تۇر عوي مىنا ەكەۋى،- دەپ اكەم جەتىپ كەلدى دە، كىشكەنە سابيىندەي باسىنان اسىرا كوتەرىپ كەتتى مەنى. - و-و-و، كۇشىگىم، كۇشىگىم!... قانە، مۇرىنىڭدى اكەلشى، مۇرىنىڭدى!... قانە، كوزىڭدى!... ماڭدايىڭدى اش، ماڭدايىڭدى!.... و، كۇنىم-اۋ، كۇنىم-اۋ، ايتەۋىر امان كەلدىڭ بە، قۇلىنىم؟!...
سوڭعى ءسوزى كەمسەڭدەپ جىلاي شىقتى دا، شەشەمنىڭ الدىنا مەنى قويا سالىپ جونەلدى. قۇشاقتاپ سۇيۋگە كەزەك كۇتىپ تۇرعان بيگەلدى كۇلدى ونىسىنا:
- ەندى قىراۋ ءۇشىن ناماز وقىعالى كەتتى، قۇداي بىلەدى!
- قۋانىشتى كەزدە كورىسۋ ۇستىندە جىلاعانى نەسى الباستى باسقىردىڭ؟- دەپ ەكى شىقشىتىمنان قۇشقان شەشەم، بويىن سوزىپ ەكى قاسىمنىڭ اراسىنان عانا ءبىر ءسۇيدى دە، مەنى بيگەلدىگە ىسىردى...
سول كەڭ پەيىلدى قۇشاقتاردان كۇلە شىعىپ قۇشىپ ەدىم بيعايشانىڭ باسىن. ماڭدايىنان يىسكەپ، سۇيە تۇرىپ جىلاپ جىبەرىپپىن.
- نەگە جىلايسىڭ اعا، امانبىز عوي ءبارىمىز!... ءبا...لە!- دەپ جايناڭداي كۇلدى قارىنداسىم. مەن وكسي جونەلدىم ۇيگە قاراي...
اكەمنىڭ ناماز وقۋعا كەتكەنى راس ەكەن. ءتۇن ورتاسىندا وقىلعان ۋاقىتسىز نامازعا اتا-انادان باسقا ءبارىمىز كۇلدىك.
- ءيا، دۇرىس، ءبارىڭ دە كۇلىڭدەر،- دەپ تۇردى اكەم جاينامازىنان، باستارىڭا كەلسىن!... يلاھي سەندەر دە وقۋداعى بالالارىڭدى مەنشە امان كورىپ، ءومىرلى بولۋىن وسىلاي تىلەڭدەر!... ال، كەلشى قۇراۋىم، مەنىڭ الدىما وتىرشى، ساعىندىم عوي!
ەكى جىلدان بەرى ۇمىتىپ قالعان ەركەلىگىم ۇستاي قالدى سول كەزدە.
- الدىڭا ەندى وتىرمايمىن، كەنجەڭ عوي، بيعايشا وتىرسىن. ەندى ونى جىلسىز سول ورىننان تۇرعىزساڭ رازى ەمەسپىن!
- مەن جاڭا عانا تۇردىم اكەمنىڭ الدىنان،- دەپ كۇلىمسىرەدى بيعايشا، ەندى سەن وتىر، اعا!
ءۇنسىز قىزىقتاعانداي قاراي قالعان اكەمنىڭ ورنىنا شەشەم ءتىل قاتتى:
- قاراعىم-اۋ، ەندى ون جىل دا كىم بار، كىم جوق، ولمەيتىن سايتان دەيمىسىڭ ونى!
- ولسە دە سول مەيىرىمدى اكە كۇيىندە وتكەنى ءجون. كىم ولمەيدى، تەك جاقسى قالپىندا ءوتۋ عانا بار ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن جۇمىس!
- و-و-و... قۇلىنىم،- دەپ تىنىستادى اكەم، - باسە، ءتىلىڭ دە ەرجەتكەن ەكەن!
- ءتىلىم كوسەۋدەي بولدى، ەرتەڭ-اق كوسەگەنىمدى كورەرسىڭ!
- كوسەپ ورتەپ جىبەرسەڭ دە ەندى ءوز بيلىگىڭدەمىن قۇلىنىم، كەلە عوي،- دەپ اكەم ەمىرەنە جايدى ەكى قولىن. مەن بارىپ تىزەسىن جاستانا قۇلادىم. ول باسىمدى الاقانىنا سالا ايمالادى، - ەندى سەنىڭ اقىلىڭنان شىعاتىن ەشقايسىنىمىز جوق... الدىڭعى كۇنى تۇسىمدە دە وسىنى ايتقامىن ساعان... جاساعان جار بولا كور وسىنى ما! - دەگەندە اكەمنىڭ جاساۋراپ تۇرعان ۇشقىندى كوزىنەن قوس تامشى ىرشىپ ءتۇستى مەنىڭ كوكىرەگىمە. ەكى شەكەسى قاسقالانىپ، قىلاۋسىز شاشى سيرەي ءتۇسىپتى دە، سيرەك قارا ساقالىنا ونشاقتى تال اق كىرىپتى. جاپ-جارىق ونىنشى شام جارىعىندا مەن ادەيىلەپ تاراي ساناپ شىقتىم سول اعارعاندارىن. دەنە ءبىتىمى تىم بەرىك، قايعى مەن قامعا شىدامدى ادامنىڭ تالاي قيىن جىلدار قىسپاعىنان قۋرىلعان ەكى قاسىنىڭ اراسىنداعى ءۇش ءالىپ سىزىق، قاتار ءۇش شاتقالداي، تىم تەرەڭدەپ كولەڭكەلەنە كورىندى.
الگى جىلاۋى مەن ءمىناجاتىنا قاراعاندا، مەن تۋرالى قورقىنىشتى ءتۇس كورگەن سياقتى ءوزى. ونىسىن ايتپاي، بيعايشاعا ءبىر قاراپ قويىپ، جاڭاعى ماعان قايتارعان جاۋابىنا جابا توقي ۇستەمە قوستى.
- بيىل سەنى دەمالىسقا كەلتىرۋدىڭ راسحودىن تابا الماي، قاتتى قينالىپ ەدىم. ايتەۋىر قايىرىمەن... كورىپ وتىرمىن. ەندىگى ءىستىڭ ءبارى دە سەنىڭ ىقتيارىڭدا بولادى!
- مەنىڭ جول راسحوتىمنان قينالۋلارىڭ بەكەر بولعان. ساقتاعان جول راسحوتىم تولىق ەدى. ءالى دە جەتەرلىك، - دەدىم مەن. بيعايشانىڭ الدىندا وسپاننان قانشا مال العاندىقتارىن سۇراي الماي بۋىلدىم دا، ءۇي مۇلكىنە قاراي ءتۇستىم. جولدا بيعازىنىڭ ايتۋىنشا، قازىرشە العانى ءبىر ات، ءبىر بۇزاۋلى سيىر جانە ماعان جىبەرگەن مىڭ دوللار اقشا ەكەن. ءۇي ىشىندەگى مۇلىك جاڭالىعىنان مەنىڭ كوزىمە الدىمەن تۇسكەنى بۇرىنعى بىلتە شام ورنىندا تۇرعان جارىق شام بولدى دا، ونان باسقا ءۇش-ءتورت جاڭا كورپە، ەكى كەسەك جاڭا كيىز، تولىقتانىڭقىراپ قالعان ىدىس-اياق كورىندى. «بۇل ۇساق-تۇيەك مۇلىكتەر - ءوز قولدارىنىڭ كىرى بولار» دەپ تىنىشتالىپ ەدىم. ماعان ونان-مۇنان قۇراپ ساقتاعان ءتاتتى-ءدامدى تاماقتارىن جەپ ۇيقىعا قيسايعان سوڭ ەكى جاعىمداعى اكە-شەشەنى تەرگەۋ ارقىلى وسپاننان جانە ءتورت-بەس قوي-ەشكى العانى ەستىلدى.
اكەمنىڭ ارجاعىندا جاتقان بيگەلدى بار ءسوزىمىزدى ەستىپ جاتىپتى.
- استىلارىڭداعى ەكى كەسەك كيىز ەستەرىڭدە جوق قوي!- دەپ كۇلىپ جىبەرگەندە اكەم ونى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالدى.
- تىنىش جات قۋ شۇبار!... اقىرىن سويلەۋدى بىلمەيتىنىڭ-اي وسى سەنىڭ!
«ەكى كەسەك كيىزدى ادام تورلاۋ جولىمەن ەسەپتەگەندە تاعى دا ەكى قارا عوي! - دەگەن ويدان ماڭدايىم بۋساندى. دەرەۋ قايتارۋعا اكە-شەشەنى تاعى دا تاقىر جەرگە وتىرعىزىپ ازاپتايمىن-اۋ!... بۇزاۋىمەن جەتى-سەگىز قارا بولادى. جان قالتامداعى اقشا تورتتەن بىرىنە جەتەر. بىراق، ۇرىمجىگە قايتۋىما جانە كەرەك!...»
وسپان موللادان ەندى ەشنارسە الماي قويا تۇرۋدى قينالا ءوتىندىم.
- بيعايشا جيىرما جاسقا دەيىن وقيدى، مەكتەپ جوعالسا، ۇيدە وقيدى. كۇيەۋدى سەندەر جاقتىرعاندارىڭمەن ءوزى جاقتىرماسا، ءبارىبىر، جامان. ولاي بولعاندا، مىنا العاندارىڭنىڭ ينە-ساباق جىبىنە دەيىن قايتارامىز. تاعى بىردەمە الامىن دەپ ازاپقا ءتۇسىپ قالماڭدار!...
كۇن ساسكە كوتەرىلە ويانىپپىن. مەنىمەن امانداسىپ قايتۋعا كەلگەن بيگەلدى تاڭ اتىسىمەن قوجاسىنىڭ ەگىندىگىنە كەتىپتى دە ءۇي ءىشى ابىر-سابىر بىردەمەنىڭ دايىندىعىنا كىرىسىپتى.
مەنىڭ امان كەلۋىمە توي، ءحاۋىپ-قاتەردەن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تىلەۋ ىرىمىن جاساماق سياقتى; ەسىكتەن شىعا كەلگەنىمدە، قوساقتالىپ بايلانعان اق سارى باس قوي مەن قارا سەركە ەلەڭ قاعىپ، ۇركە قارادى ماعان. «قالىڭ مالعا مۇلدە شىرمالىپ، تىپىر ەتە الماي قالارمىز!» دەگەن قاتەر مەنى دە ەلەڭ ەتكىزدى. قويا بەرمەك نيەتپەن بايلاۋىن شەشە باستاعانىمدا اكەم كوتەرىپ الا جونەلدى مەنى.
- بۇل وسپاننان العان مال ەمەس، قۇلىنىم!- دەدى ۇيدەن اۋاشا كوك جاساڭعا تىكەمنەن تىك تۇرعىزا قويىپ. قويدى سەنىڭ تىلەۋىڭە شالۋعا ەرسۇلتان اتاڭ بەرگەن، سەركەنى قۇرىشبەك اعاڭ جىبەرىپتى.
- قۇرىشبەك ەرسۇلتاننىڭ ەشكىسىنە قوسقان سەركە....
تويىن دا، تىلەۋ-تيازىن دا تويتارۋىما اكەم تويتارىلماي قويدى. ماڭايداعى الىس-جاقىن، تۋىس-جۇراعات، قۇداندالار ءتۇس كەزىندە جينالىپ بولدى دا، بيعازى ساقالدىلاردان اق سارباسقا باتا تىلەپ الىپ ۇردى....
قوناقتار اتتانىپ تاراسىمەن اكەم ماعان ىم قاعىپ، وسپاندى كوك مايساعا اپارىپ وتىرعىزدى. مەن ارتتارىنان ەرە بارىپ، قيىستاپ وتىرا بەرگەنىمدە باستادى ءسوزىن:
- ال موللا، سەن جاقىننان بەرى جاقسى تىلەكپەن «سۇيەك جاڭعىرتۋدى» سۇراعانسىڭ. بالاڭدى دا، ءوزىڭدى دە كەمسىتپەيتىندىگىمدى، بىراق انت ەتىپ سايلاپ قويعان ءبيىم بار ەكەنىن ايتقانمىن، سولاي ەدى عوي؟... سول ءبيدى الىستان ءوزىڭ ارقالاپ اكەلدىڭ، راحمەت، مىنە وتىر، ەندى ءوزىڭ سويلەس!
وسپان موللا كوپ دارەتپەن بۇيرالانعان دىمقىل سارى ساقالىن سىلاي تىڭداپ وتىر ەدى. سوڭعى سوزگە كەلگەندە شۇلعىپ-شۇلعىپ جىبەردى. قاراشىعى تومپاقتاۋ سوپاقشا كوزى جۇمىلا كۇلىمدەپ، تۇلكىشە جىلتىڭداي قالدى:
- ءيا، ايتقانسىز جاكە، قابىكەن مەنىڭ دە بالام عوي. ءسىز «ءبيىم بىلەدى» دەگەندە، مەن دە وسىعان جۇگىنۋدى قۇپتاعانمىن. اللا تاعالا عۇمىرلى ەتسىن. كىشكەنە كەزىنەن-اق اقىلى كامىل ەكەنىن سەزەتىنمىن. مەنىڭ دۇيسەنىمدى ءوزى دە ءبىلۋى ىقتيمال، زامانداسى عوي. «تەڭىن تاپ تا تەگىن بەر» دەيدى، بىراق مەن تەگىنشى ەمەس، وسى بالالاردىڭ جولىنا قولدا بارىمدى توگۋشىمىن عوي... ءوزى ايتسىن قانە، جۇگىندىك اقىلىنا!
- اكەلەردىڭ الدىنا ءتۇسىپ اقىل ايتۋ بالا ءۇشىن ۇيات شىعار،- دەدىم مەن. سويتسە دە كەلەشەكتە بولۋى مۇمكىن، ۇلكەن ۇياتتىڭ الدىندا كىشكەنە ۇياتتى قۇرباندىققا شالۋعا تۋرا كەلەدى، سويلەيىن. ماسەلەن، سىزدەر جاسى تولماعان بالاعا مال الىسىپ، مال بەرىسىپ وتىرسىزدار. بۇل ونىڭ كوزىن قارا شۇپەرەكپەن كىشكەنە كەزىنەن تاڭىپ، مال قۇيرىعىنا بايلاپ، مالشا ساتۋدىڭ قۇدالىعى بولادى. مۇنداي قۇدالىقتارىڭىز قارىنداسىم ءۇشىن وبال دا، مەن ءۇشىن نامىس. بيعايشانىڭ ادامدىعى قاشان جاسى تولىپ، كامەلەتكە كەلگەنشە وقۋدى، اقىل تولعان سوڭ ءوز ەركىمەن، ءوزى ۇناتقان جەرىنە بارۋدى شارت ەتەدى. سول كەزگە جەتكەندە بالالارىڭىز ءبىرىن ءبىرى ۇناتپاي قالسا، سىزدەردى ۇيات قانا ەمەس، ۇلكەن ماسقارالىق باسادى. «تەڭىن تابۋ» دەگەن وزدەرى ءبىرىن-ءبىرى شىن تەڭىم دەپ تانىعان شاقتا عانا دۇرىس ءسوز. «تەڭى» دەپ سىرتتارىنان تەلي سالۋ زورلىقپەن مالشا قوساقتاۋ بولماق. ال تەڭىم دەپ تابىسقانداردى «تەگىن بەرۋ» - ادامنىڭ ءىسى... اكەلەردىڭ الدىندا ءتىلمارسىپ كەتتىم-اۋ دەيمىن، مەنىڭ ايتپاعىم مىناۋ: بالالارىڭىزدىڭ وزدەرى تەڭىم دەپ تابىساتىن شاققا جەتكەنشە ەكەۋىڭىز ءبىر-بىرىڭىزگە جابىسپاڭىزدار، اقىلدارى تولىپ، سونداي جاراستىققا وزدەرى جەتكەنشە قالىڭ مال اۋىسۋلارىڭىزدى قۇپتامايمىن!
ءسوزىم جارتىلاي بەرگەندە قاسىما شەشەم كەلىپ وتىرىپ ەدى. ول تومەن قاراپ ويلانىپ قالدى دا، ەكى شال ءبىر-بىرىنە قاراسا بەردى. اكەم، «ايتپاپ پا ەدىم» دەگەندەي ۇستەمىرەك سالماقپەن قارادى دا، وسپاننىڭ تومپاق قاراشىعى تاعى دا جىلتىڭ قاعىپ، تۇلكى بەينەسىن ايقىنداي ءتۇستى.
- حۇپ ءسوز، ءبىر سوزىندە اعاتتىق جوق... بىراق، قابىكەن ءبىزدىڭ اعايىن ارا ازىن-اۋلاق اۋىس-كۇيىسىمىزدى قالىڭ مال دەپ ۇعاتىن تاقىلەتتى.
- ارينە، سولاي،- دەدىم مەن سول قۋ كوزگە ەندى تۋرا قاراپ. ول قالىڭ مال بولماي قارا جاپپاردىڭ بەتىنە بەرگەن كورىمدىك بولماق پا؟- دەگەنىمدە شەشەم ساقىلداپ كۇلدى دە، اكەم تۇلا بويىمەن سولقىلدادى. «اعايىندىق» اراسىنا كەلىسپەۋشىلىك كىرە قالسا تەبەننىڭ تەڭگە بولىپ تەرىلەتىنىن كورمەي جۇرسىزدەر مە؟... يەنگە جايىلسا دا ەسەپسىز مال قايدا بولعان؟
وسپان كەڭكىلدەي كۇلىپ شۇلعىدى باسىن.
- قۋلىقتى كوپ-اق وقىپسىڭ-اۋ بالام، حى-حى-حى وركەنىڭ ءوسسىن اينالايىن، اللا تاعالا باقىت بەرسىن. بولىپسىڭ! ...جاكە، «جاقسى تۋسا ەل ىرىسى» دەيدى، ينشاللا، ءبىزدىڭ سۇيەگىمىزگە ءسىڭىر، بەرەكەمىزگە ىرىس بولعاي-اق!... بير-راحماتيكا ءيا ارحامار-راحيمين، ءامىن اللاھۋ اكبار! - دەپ موللا بەتىن سيپاعاندا اكەم دە سيپاپ جىبەردى. - ال ەندى، سيىنارىمىز اللا، جۇگىنەرىمىز ءوزىڭ عانا بولارسىڭ مۇنان سوڭ، اينىعانىمىزدى ارۋاق اتسىن، ءبىزدىڭ حاق تىلەۋىمىزدى ءوزىڭ بەكەمدە! بەرەكەمىزدى كۇشەيتەتىن توق ەتەر ءسوزدى ايتشى قانە!
- ايتتىم عوي موللا ەكە، «ايتىپ قويعان سوڭعىلىققا جاقسى». قالىڭ مال المايمىز. بيعايشا كامەلەتكە تولىپ، ءوز باسىن ءوزى بيلەي الاتىن كەزگە جەتكەندە، رازى بولسا وتاۋىن سىزبەن قاتار تۇرىپ تىگىسىپ بەرەمىز. شىنايى جاقىندىق بەرەكە وسىلاي بولماق. ودان بەرى «اق باتا»، «كۇيەۋ»، «قالىڭدىق» دەگەن ءسوز شىقپاسىن! - دەگەن سوزىمە موللا ىڭىلداي ويلانىپ قالدى دا، ءسوزدى سول ىڭىلىمەن قوزداتقالى وتىرعانىن بايقاپ مەن شورت قايىردىم. - وزىڭىزگە بەلگىلى، ءبىز «باي بولىپ كورگەمىز جوق، كەدەي بولىپ ولگەمىز جوق». بەرگەن مالىڭىزدىڭ ءوزى تۇر، كەشتەتىپ ايداپ بيعازى جەتكىزىپ سالادى. ال ماعان جىبەرگەن اقشاڭىز، مىنە!- دەپ مىڭ دوللارىن الدىنا قويدىم. الماقتىڭ بەرمەگى بار. راحمەت! ال مۇنىم ءسىزدىڭ تالابىڭىزدى بۇكىلدەي تويتارعاندىق ەمەس، ۋاقىتى جەتكەندە بالالارىڭىزدىڭ جاراسقانىن كورسەك، ءبىز بار نيەتىمىزبەن دايىنبىز!
- اللا ساقتاسىن، بالام، اللا ساقتاسىن، بۇلاردى قايتارا كورمە! ينشاللا، مەن باردام كىسىمىن ءارى كونە سارى سۇيەگىڭمىن عوي. جاقىننىڭ جاقىندىعى قيىنشىلىقتا كورىنبەي مە؟ اللانىڭ ۇلى ەسىمىمەن انت ەتەيىن، بۇل اقشا قالىڭ مال ەسەبىندە ەمەس، ەل ازاماتى بولعالى تۇرسىڭ، سەنىڭ جولىڭا ەتكەن جاقىندىق كومەگىم عانا. بالام، مەن دە ءوز اكەڭدەي دۇعاگويىڭ بولايىن، ىزگى نيەتپەن سوزعان قولىمدى سىرتقا قاعا كورمە!
«اللا» اتى شىققاندا شەشەم ماعان جالتاقتاي ءتۇستى دە، اكەم ءوز ۋاعداسىن ساقتاعانداي، قاسارعان قالىپپەن وتىرا بەردى.
- قىراۋ،- دەدى شەشەم اقىرىن عانا، - اللانى اۋىزعا الىپ وتىر عوي، موللانىڭ بۇل ىقىلاسىن قايتارماشى بالام!... قۇدالىققا قۇداي قوسپاسا قايتارىپ بەرەرمىز، سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن، قارىنداسىڭ وقىسىن دا، رازى بولسا ءوز ەركىمەن بارسىن!.... سولاي عوي موللا، اللانىڭ بۇيرىعىن سابىرمەن كۇتەمىز، اسىقپايمىز، دۇرىس قوي؟!
- سولاي قۇداعي! قامسىز وقۋىنا حاق-الال نيەتپەن ۇسىنعان كومەگىمدى قايتارماق بولعانىنا قامىققانىم بولماسا، ايتقانىنىڭ ءبارى دۇرىس. مەن دە وزدەرىڭمىن، وسى بيلەرىڭنىڭ اۋزىنا اللا نەنى سالسا سونىمەن-اق ءجۇردىم. يلاھي امين... اللاھۋ اكبار!...
الالى ما، ارامى ما، ماعان بەرگەن حاق باتاسى ما، قۇدالىققا جاساعان «اق باتاسى» ما، ايتەۋىر بەتىن ەدەل-جەدەل ەكى سيپاپ موللا قايتتى.
- امالسىز كەزىمدى پايدالانىپ الدىرىپ قويعان مالىمەن جىعىپ... ەرتەڭ-اق «بەر بالامدىسىمەن» اسىقتىرارما دەپ... قينالىپ ءجۇر ەدىم،- دەدى اكەم، كىدىرە-كىدىرە سويلەپ. شوقىنشاقتىعىڭنىڭ پايداسى ءبىر ءتيدى-اۋ وسى جولى، قۇدايىن اۋزىنا العىزدىڭ عوي، ەندى شارت-جاعدايى كەلمەي جىعىلا قويماسپىن!... و-و-و قۇلىنىم!
- بايقاماساڭ جىققاندى بىلاي قويىپ، جۇتىپ قويادى اكە، كورمەيمىسىڭ ساقالىنىڭ ءار تالى كەڭىردەگىنە قاراي تارماقشا ءيىلىپ، تارتىپ تۇرعانىن!
- قاراشى ءتىلىن... و، كۇشىگىم-اۋ!- دەپ ەمىرەنە كۇلدى اكەم. قانشا ايتقانمەن موللا عوي، قۇدايىن ۇمىتا قويماس!...
اكەمنىڭ سول «كۇشىگىن» ءوزى مەن بيعازىعا قوسا وسپان موللا قوناققا شاقىردى ءبىر كۇنى. مۇنىسىنىڭ دا قارماق ەكەنىن بىلگەنىممەن بارماي قالۋىما سىلتاۋ تابىلمادى. «ماڭدايعا بىتكەن» جالعىز اتقا اكەم مەنى زورلاپ مىنگىزىپ، بيعازى مەن ءوزى وسپان جىبەرگەن كارى بيەلەرگە ءمىنىپ باردى. اۋىلى نە ءداۋىر الىس، تاۋ بوكتەرىندە ەكەن. بىزگە تۋىستاس كەلەتىندەردەن دە، ءوز جاعىنىڭ كۇيلىلەرىنەن دە كوپ ادام شاقىرىپتى. قوي ەمەس، سەركە ەمەس، قۇنانداي قۇلا تايدى ايتۋلى دۇيسەنى جەتەكتەپ كەلىپ، التى قانات كيىز ءۇي ەسىگىنەن باتا سۇراعاندا باستالعان جۇرەك قوبالجۋىم ورەكپۋگە كوتەرىلدى ءبىر كەزدە. اۋىل سىرتىنان تاسىر-تۇسىر شاۋىپ كەلگەن كوپ ات ءدۇبىرى ەستىلدى.
- كىم مىنا اتتىڭ يەسى؟- دەدى بىرەۋى اقىراڭداپ.
«باۋجاڭ!»، «باۋجاڭ كەلدى!» «بۇل پالە نە ىزدەپ كەلدى ەكەن!» دەپ كۇبىرلەستى دە، ءۇي تولى ادام تىنا قالدى.
- ۇرىمجىدەن كەلگەن سيلى قوناعىمىزدىڭ اتى، - دەدى ءبىر ايەل سىرتتان.
- شاقىر، ەر توقىمىن السىن!
- قابىكەن ءوزىڭ شىعىپ بىردەمە ايتپاساڭ بىزدەن لاج جوق بۇل مۇناپيققا،- دەدى وسپان كۇبىرلەپ، - اتىڭدى اكەتكەلى تۇر. اتتەگەنى-اي، جاسىرۋدى ەسكەرمەي قالعانىمىز-اي!....
بۇل ەلدىڭ سىپىرا تاي، قۇنان، كارى بيە ءمىنىپ جۇرگەن سەبەپتەرى ەسىمە ەندى ءتۇستى.
- تاستا قالپاعىڭدى، كەرديىپ شىق،- دەپ كۇبىرلەدى ارتىمنان ەرگەن بيعازى. قولىڭدى ارتىڭا ۇستاپ بار دا، جاۋاپ بەرگەندە مىقىنىڭدى تىرەپ، تۇيىلە سويلە!
تەتەلەس اعانىڭ بۇل رەجيسسورلىعىنا كۇلە شىقتىم. ايتقانىن ورىندامادىم. ءدال قازىر ءوزىم دە كەرديۋدەن قۇرالاقان ەمەسپىن عوي: قۇرىم ەتىك، گاليفە سىم، اسكەري فورىمداس سۇر كيتەل، شەكەگە ورناعان فۋراجكا، شىراي اق سۇر. مۇندايدا وت شاشا قاراۋ كەرەك ەكەنىن كوزىمنىڭ ءوزى دە بىلەدى....
كەلگەندەر ون شاقتى كىسى ەكەن، جەتى-سەگىزى بيەلەردىڭ ارتىنا ءتونىپ، شابىنا ءۇڭىلىپ ءجۇر. مۇنى كورگەندە سەسكەنسەم دە سەس ءبىلدىرىپ، كۇلە سويلەدىم:
- ءوي، سىزدەر نە بۇيىمتايمەن كەلىپ ەدىڭىزدەر، مويىن سوزعاندارىڭىز بيەنىڭ اۋزى ەمەس قوي؟ - دەپ سىمىمنىڭ جان قالتاسىنا قول سالا، شالقالاي كۇلدىم. ءۇيدىڭ ءىشى، سىرتى دۋ كۇلگەندە ۇڭىرەيگەندەردىڭ وزدەرى دە كۇلىپ جىبەردى.
- مىناۋىڭ ءبىر پالە عوي اكە،- دەپ كۇبىرلەي شەگىندى بىرەۋى.
ات ۇستىندە شىرەنگەن جۋان قارا سۇر، تۇسكى شاقىرايعان كۇننىڭ ىستىعىنان تۇتىگىپ، ءوزى دە شاقىرايا قارادى الگى شەگىنگەنگە.
- مىنا ات سىزدىكى مە؟- دەدى سونان سوڭ ماعان قايتا قاراپ، باسەڭدەۋ ۇنمەن سۇرادى.
- ءيا، مەنىكى!
- اسكەرگە ات كەرەك، ەر توقىمىن الا تۇرىڭىز، ەرتەڭ قايتىپ كەلەدى!
- كەلۋ-كەلمەۋ ءجونىن قويا تۇرىپ، مەنەن ءجون سۇراڭىز، قازىر مەن اسكەردەن دە اسىعىسپىن عوي!
- ءسىز قاي جەردەن؟
- ءۇرىمجى سىفان مەكتەبىنەن!
- ءۇرىمجى سىپا!... سوت مەكەمەسى مە؟
- ءيا،- دەدى ارت جاعىمدا تۇرعان بيعازى ىلە جاۋاپ قايىرىپ، - بۇل كىسى سونىڭ تەرگەۋشىسى.
كۇلكىدەن جىميا ءتۇستىم، سونىمنىڭ ءوزى مىعىمدىقتى بەينەلەگەندەي سەزىلدى.
- باۋجاڭ، مىرزاعا سالەم ايتىڭىز،- دەدىم سول جىميعان قالپىممەن، - مەنىڭ اتىما اۋىز اشا كورمەسىن، قوناعىمىن عوي، ءيا، ءوزىم دە ۇشىراسىپ قالارمىن!
- اۋىز اشقان ءبىز ەمەس، اسكەري بۇيرىق قوي تاقسىر... بولدى، ءسىزدىڭ اتتىڭ ءجونىن ايتارمىن... ەي جىگىتتەر، باسقا ات جوق پا ەكەن؟...
باسقا ات جوقتىعىن بىلگەن باۋجاڭ «شاپ زەرتتەۋشىلەرىن» دالاقتاتىپ شابا جونەلدى....
ەكىنتىدە جەلىنگەن تۇستىكتەن سوڭ «ءۇرىمجى سوتىنان كەلگەن تەرگەۋشى» كۇلكىگە قالعان باۋجاڭعا ەندى كورىنبەۋگە اسىعىپ، كەشتەتە قايتتى.
ۇرىمجىدەن كەلگەلى نۇريا مەن قابەنگە ەكى رەت حات جازسام دا، جاۋاپ الا الماي ءجۇر ەدىم. سەگىزىنشى ايدىڭ جارىمىندا ءبىر كونۆەرت ارەڭ جەتتى. نۇريانىڭ ءوز قولىمەن، قابەننىڭ اتىندا ۇرىمجىدەن جازىلىپتى. التاي-تارباعاتاي پوچتاسى جۇرمەي قالعان سوڭ، نۇريا تەز قايتىپ بارىپ ۇرىمجىدەن جازعانىن بىلە قويدىم. قابەننىڭ ءسوزى رەتىندە «دوستىق ساعىنىشىن» ايتقاندا جۇرەگىمدى ماحابباتتىڭ مامىقتاي جۇمساق، ىسسىز تۇنىق جالىنى بالقىتىپ ەدى، حاتتىڭ سوڭىنا كەلگەندە سول جالىن شىجعىرىپ، ءبۇرىپ جىبەرگەندەي سەزىلدى. ءتورت مىڭ دوللار اقشا جىبەرگەنىن ايتىپتى. ماڭدايىمنان نامىس قينالىسىنىڭ تەرى بۇرق ەتە ءتۇستى. جاعدايلارىن ەل بيلەپ كەتپەسىن دەگەنى عوي تاعى دا. نامىستانۋ سەزىمى لەزدە ايانىش سەزىمىنە اۋىسىپ، مەن ءۇشىن سونشالىق قينالعان، دەم الماي قايتقان جانقيار ماحابباتقا، ءتىرى جەتىم جاس قىزعا جانىم قاتتى اشىدى. «اكەلى-باسقورعاندى قىزدىڭ مەن ءۇشىن ماتالۋىنا اشىنعانى عوي!»
اقشا شەگى كونۆەرتتىڭ تۇبىندە ەكەن. «دوستاسقان التايلىق ءبىر ساباقتاسىمنان سۇراپ» العانىمدى ايتىپ، بيعازىعا ۇسىندىم دا، وسپاننان العان مالدارىنىڭ ەسەبىن قايتارا تۇرۋلارىن اكەمە تاپسىردىم.
«تەز جەتۋىم كەرەك وقۋعا، ارينە، اسىرەسە نۇرياشقا»، اكە-شەشەنىڭ ايرىلعىسى كەلمەيتىن ايەنشەكتىگىنە قاراسام، كىم بولماقپىن.
- قارا سۋدىڭ ازعانتاي قامىس-قۇراعى قانشا جاسىرا الماق، «سوت تەرگەۋشىسى» كىم ەكەنى اشىلماي تۇرعاندا ۇرىمجىگە جەتىپ الايىن، ەندى ءبىر جىلدىق قانا وقۋىم قالدى عوي، - دەدىم ولارعا، - قاسقىر باۋجاڭنان تەرگەۋشىلىك ايبارمەن ارەڭ الىپ قالعان اتتى تىعىڭدار ءيا يەسىنە قايتارىپ بەرىڭدەر!...
ۇلى، مارتەبەلى تەرگەۋشىم، بۇل تاراۋدا اشىلعان قىلمىستارىمنىڭ الدامشىلىقپەن ات جاسىرعانىمنان اۋىرى جوق شىعار. وتىرىكتەن تەرگەۋشى بولىپ كورىنۋگە ءداتىم قالاي جەتتى ەكەن!
قۇداي بولىپ كورىنگىسى كەلگەن پەرعاۋىننىڭ1 قۇداي تاعالا الدىنداعى قىلمىسىنان اسپاسا، كىم تۇسپەس-اۋ بۇل!
ولاي بولاتىنى، بۇل ءسىزدىڭ الدىڭىزدا وتكىزىلگەن ساياسي قىلمىس قوي! بىراق بىزدە، «قۇبا قۇستىڭ2 اۋزى ەتىڭە تيسە، اتاڭنىڭ ءتۇرى تۇرماق كورىنە كىرەرسىڭ» دەگەن ماتەل بار. اتىمدى العالى اجال كەلگەندە تاجال بولىپ كورىنۋدەن باسقا نە لاجىم بولماق؟
بۇل ءبولىمنىڭ قاي تاراۋىنان بولسىن، دارمەنسىز ايلانىڭ قىلپىن كورىپ وتىرسىز. سونىڭ ءبارىن قىلمىس دەمەي، «اقىل» دەي بەرگىم كەلەدى. تىرشىلىكتەن تيىلماۋدىڭ، ياعني قىلمىستان تيىلماۋدىڭ ايلاسى عوي ءبارى دە.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 ياڭحاڭ - ۇرىمجىدەگى جەر اتى.
1 تامادى (حانزۋشا) - شەشەڭدى...
2 شىمى (حانزۋشا) - نە، نەمەنە، نەمەنە دەيسىڭ دەگەن ءسوز.
3 جىڭسا ءجۇي - جينچا ءجۇي (حانزۋشا) - ساقشى مەكەمەسى، پروكۋراتۋرا.
1 پايزىسو (پايچۋسو) - (حانزۋشا) - ساقشى بولىمشەسى. سوجاڭ - بولىمشە باستىعى.
1 پەرعاۋىن - (ەرتە زاماندا مىسىر پاتشالارى وسىلاي اتالىپتى) ءدىن اڭىزىندا ءبىر پەرعاۋىن ءوزىن قۇدايمىن دەپ جاريالاعان.
2 قۇبا قۇس - يتكە قويىلعان ات.
