بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ: «جەردىڭ ۇستىندەگى، استىنداعى...بارلىق بايلىعى-حالىقتىكى، ول جانە قاتاڭ مەملەكەت يەلىگىندە بولۋى كەرەك.. جەكە قولعا بەرسە، ساتىلىپ كەتىپ، باشقۇرت، نوعاي اعايىندار سياقتى ەلىمىز جەرسىز قالادى!»، - دەگەن ۇستانىمعا شاقىرۋى بۇگىن دە تىم وزەكتى، ساباق بولارلىق.

سول ءبىر الاساپىران تۇستا الاش ارىستارى: «ويان، قازاق!»، - دەپ ۇران تاستاعاندا قاراڭعى قازاق ويانا قويماعان، ويانباعانى قانداي زارداپتار اكەلگەنى بەلگىلى. شۇكىر، قازىر «قالعىعان» قازاق از. ويانعان. اشىنعان. اشىناتىنى - سول اعالار ارمانى، سان عاسىر بابالار اڭساعان تاۋەلسىزدىككە ەندى قول جەتتى-اۋ، دەگەندە  قازاقتىڭ تالماۋ تۇسى - جەر پروبلەماسى قايىرا الدان شىعۋى!..

وسىدان ءبىراز بۇرىن، ەل پرەزيدەنتى ق-ج.توقاەۆتىڭ: «شەتەلدىكتەرگە جانە شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالارعا اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن ساتۋعا، جالعا بەرۋگە زاڭ جۇزىندە ءبىرجولا تىيىم سالۋ»، جونىندە باتىل شەشىمگە بارۋى كوپتىڭ كوكەيىنەن شىقتى. جەرىمىزگە تونگەن ەڭ باستى قاۋىپ سەيىلدى. بۇدان بەس جىل بۇرىنعىداي تولقۋلار باستالۋىنىڭ الدى الىندى... بىراق وسىمەن ونداعان جىلدار ابدەن قوردالانعان جەر ماسەلەسىنە نۇكتە قويىلدى دەۋگە بولماس، ارينە.

بۇل جەر رەفورماسى كوميسسياسىنىڭ العاشقى جۇمىسى بارىسىنان-اق، انىق بايقالىپ وتىر. جەر تۋرالى قازىرگى قاۋلاپ كەتكەلى تۇرعان ىشكى-سىرتقى داۋدىڭ ءبارى، اينالىپ كەلگەندە:

1) وتكەن 30 جىل ىشىندە دەربەس مەملەكەت رەتىندە ۇلان-عايىر جەر بايلىعىمىزدى دۇرىس پايدالانا الماۋدان،

2) ءاۋ باستان تىم اسىعىس، جۇيەسىز، ەڭ باستىسى اۋىل مۇددەسى مۇلدە ەسكەرىلمەي جۇرگىزىلگەن اۋىلشارۋاشىلىق رەفورماسىن، وعان جول بەرگەن جەر  كودەكسى ءتارىزدى قايشىلىقتى زاڭنامالاردى بۇتىندەي وزگەرتۋ قاجەت دەگەن كوپشىلىك تالابىنا بيلىكتىڭ دەر كەزىندە قۇلاق اسپاۋىنان تۋىنداپ وتىرعانىن اششى دا بولسا، اشىپ ايتاتىن ۋاقىت جەتتى.

جەر - ەجەلدەن قازاقپەن تاعدىرلاس، باستى بايلىعى. جەر - اسىراۋشىڭ، ول بوس جاتپاي، ۇزبەي شارۋاشىلىق - ەكونوميكالىق اينالىمدا  بولۋى كەرەك. اسىرەسە، ادامزات ۇرپاعىنا جەر بەتى تار كورىنىپ، اشكوز نيەتى، ءتىپتى، سوناۋ جەتى قات اسپان پلانەتالارىن تىمىسكىلەي باستاعان بۇگىنگىدەي الماعايىپ تۇستا!..

ەجەلدەن ىرگەمىز سوگىلمەگەن كورشىمىز دەپ جۇرگەن  قحر مەن رەسەي ەلدەرى ارانداتۋشىلارى وتكەن جىلى، پاندەميا ىندەتى ءورشىپ تۇرعان ازالى كۇندەردىڭ وزىندە جەر ماسەلەسىن قوزعاپ، نارازىلىق نوتاسىن جولداۋعا ءماجبۇر ەتۋىنىڭ ءوزى مۇلدە كەزدەيسوقتىق ەمەس. «قوجايىنى ناشار ءۇيدى قوناعى بيلەيدى»، - دەگەننىڭ كەرى دەۋگە بولار. بۇل قاۋىپتىڭ قاي جاقتان ەكەنىن دە قاپەرگە سالدى. الەمدىك قوعامداستىق ءار شالت باسقانىمىزدى قالت جىبەرمەي وتىرعانى دا كامىل.  مىنە، وسىنداي گەوساياسي ءام ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك كۇردەلى جاعدايدا جەر رەفورماسى كوميسسياسىنا جۇكتەلگەن ا/ش جەرلەرى تاعدىرىن تۇپكىلىكتى شەشۋ ميسسياسى دا وڭاي بولماسى انىق.

جەر كوميسسياسىنىڭ قايتا قۇرىلۋىن  جۇرتشىلىق  ۇلكەن ريزاشىلىقپەن  قابىلداعانىمەن، ونىڭ قۇرامىنداعى كۇنى كەشە جەردى تالان-تاراجعا سالعان كەيبىر «قارت كوممۋنيستەر مەن كومسومولداردى» تانىپ، تىكسىنىپ قالعانى دا راس. زاماننىڭ بەتى قۇبىلسىمەن-اق، «جىمقىرعان جەر، جەگەن بايلىعىن» جىم-جىلاس زاڭداستىرۋ ءۇشىن جانتالاسۋ ەلىمىزدە ەتەك العان ادەت. دەسەك تە، العاشقى وتىرىس «بۇل ءان وزگە اننەن وزگەشە» بولار-اۋ، دەگەن ءۇمىت تە ۇيالاتتى. ءتىپتى، كەيبىرى جاڭاعى ۇلت كوسەمى ءا.بوكەيحانوۆتى قايتالاپ، «جەر  ەشكىمگە ساتىلمايدى، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەيدى»، دەۋگە دە باتىلى باردى.

كوميسسيا  مۇشەسى مۇحتار تايجان باستاعان كەيبىر جەر جاناشىرلارى جەردىڭ 99 پايىزى مەملەكەت مەنشىگىندە، جەر جەكەمەنشىككە بەرىلمەيدى  دەگەندى قايتالاۋمەن كەلەدى. دۇرىس-اق قوي. بىراق شىنىندا سولاي ما؟

وكىنىشكە وراي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2003 ج. 20 ماۋسىمداعى №442 جەر كودەكسى جانە مەملەكەت  مەنشىگىنەن الۋ جانە جەكەشەلەندىرۋ ۇلتتىق باعدارماسى باستالسىمەن-اق، جەر جاپپاي جەكە مەنشىك قولىنا وتە باستادى ەمەس پە؟ (مۇنى ءبىز ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرعان لاتيفۋنديستەر تىزىمىنەن دە بايقاۋعا بولادى).

كەزىندە (2003ج.), ماجىلىستەگى جەر كودەكسى جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى بولعان، ە.ع.د. توقتار ەسىركەپوۆ بىلاي دەيدى:

1) «ا/ش جەرلەرىنە جەكەمەنشىك ەنگىزۋ - پەمەر-مينيستر تەرەششەنكو، اكىم كۋلاگيندەر دەم بەرگەن استىق كومپانيالارىنىڭ، ات توبەلىندەي بايلاردىڭ، ياعني لاتيفۋنديستەردىڭ پايداسىنا شەشىلىپ كەتتى».

2) «جەر- مەملەكەتتىكى، ول ساتىلمايدى، جەردى پايدالانۋ قۇقىعى عانا ساتىلادى» دەگەن تەزيسكە الدانىپ قالدىق. ەلباسى جارلىعىمەن 1994 جىلدان جەردى پايدالانۋ قۇقىن ساتىپ العانداردىڭ داۋرەنى باستالدى..» («نەزاۆيسيمايا»گ-ءتى. 16.1.2008ج).

مىنە، ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنى قايدا جاتىر؟! وسى رەتتە، جەر كوميسسياسى مۇشەلەرىنە ءدال قازىر جۇرتشىلىقتى مازالاپ وتىرعان تومەندەگى 6 ماسەلە توڭىرەگىندە ساۋال جولداۋدى ءجون كوردىك.   

قۇرماتتى، كوميسسيا توراعاسى جانە مۇشەلەرى!

پرەزيدەنتكە شەشىم شىعارتىپ، ماجىلىسكە زاڭ قابىلداتىپ وسىنشاما الاشاپقىن  بولىپ جاتىرمىز. ال كوپشىلىكتىڭ كوكەيىن كەرنەپ تۇرعان ساۋالدار مىناۋ:

ءبىرىنشى: قازاقستاندا ساتاتىن، نە جالعا بەرەتىن بوس جەر قالدى ما؟

ەگەر قالماعان بولسا، اۋىلدا مال جايۋعا جەر تاپپاي وتىرعان اعايىنعا جەردى قايدان الىپ بەرەسىزدەر؟ مۇنىڭ شەشىمى قايسى؟

«مال جاياتىن جەر جوق». بۇگىندە قاي وڭىرگە بارساڭىز دا وسىلاي دەپ زارلاپ وتىرعان جۇرت. ءتىپتى، سوڭعى پارلامەنت سايلاۋى الدىندا «اۋىل» پارتياسى ۇيىمداستىرعان ايتىسقا وسى تاقىرىپ ارقاۋ بولعانى  تەگىن ەمەس. سەبەبى، جەرسىز شارۋا - كۇنكورىسسىز شارۋا.

ستاتيستيكا:  1994 ج. مالىمەتى بويىنشا: ەلىمىزدەگى جەر كولەمى 272,5 ملن.گا. بولسا، ونىڭ 74%-ى ا/ش  جەرلەرى! ونىڭ ىشىندە: ەگىستىك - 34,8 ملن.گا، شابىندىق -5 ملن.گا جۋىق، ورمان القاپتارى - 10,2 ملن.گا، سۋ قورى - 0,9 ملن.گا، سۋارمالى جەر - 2,4 ملن.گا. (مامانداردىڭ پىكىرىنشە، ءبىراز جەر ساتىلىپ كەتكەن، سوندىقتان قازىر بۇل تسيفرلار كەمىتىلىپ كورسەتىلىپ ءجۇر). ايتا كەتەرلىگى، جايىلىمدىق جەرلەرىمىزدىڭ 75%-ى قۋاڭ جانە ءشول-شولەيت بولعانىمەن، اسا ءىرى كولەمدى - 182,2 ملن.گا. الەمدە 5-ءشى ورىندا!

مىنە، بىرنەشە مەملەكەت ەركىن سىيىپ كەتەتىن وسىنشاما جەر اۋماعىنا يە بولا وتىرا، ەڭبەك ادامىنىڭ مال جاياتىن، ەگىن سالاتىن جەر تاپپاي وتىرۋى- ەستىر قۇلاققا ەرسى، اششى دا بولسا ايتايىق، ەل بولمايتىن ەلدىڭ ءىسى...

جەر رەفورماسى و باستان ادىلەتسىز، ساۋاتسىز جۇرگىزىلدى دەۋگە باسقا نە دالەل كەرەك.

ەكىنشى: جەر كودەكسى  وزگەرمەي، ەل كوسەگەسى كوگەرمەيدى!

اۋىلداعى قاراپايىم حالىق لاتيفۋنديستەر، رانتە، ترانس-ۇلتتىق كومپانيا دەگەن اتاۋلاردان ولەردەي شوشىنىپ قالعان. بۇلار نارىقتىق ەكونوميكا اكەلگەن تەرميندەر (رانتە́ (فر. rentier وت rente)- زاڭدى،  بىراق ەڭبەكسىز تابىس تاباتىندار; لاتيفۋ́نديا-(لات. lātus «ءىرى»+ fundus)- فەرما، جىلجىمايتىن مۇلىك). قىسقاسى، رانتە مەن لاتيفۋنديا - جەرگە جەكەمەنشىك قۇقىعىن بەرەتىن، وعان يە  قوجايىن قالادا جاتىپ-اق، جالعا بەرىپ، شارۋا ەڭبەگىن ارزان جۇمىس كۇشى رەتىندە سۇلىكتەي سوراتىن ءتاسىل.

ال، ترانس-ۇلتتىق كومپانيالار لاتيفۋنديستەردىڭ بىرلەسكەن اگرو شارۋاشىلىقتار قۇرۋدى جەلەۋ ەتىپ، جەردى شەتەلدىكتەرگە استىرتىن ساتۋ سحەماسىنىڭ ەڭ قاۋىپتى، قۇيتۇرقى فورماسى دەگەن زەرتەۋشى-عالىمدار پىكىرىنە سايادى.          .

رەسپۋبليكامىزدىڭ ەڭ شۇرايلى اۋىل شارۋاشىلىق  جەرلەرىنە بۇگىندە 100-دەن استام  الپاۋىت لاتيفۋنديست يە.

ءۇشىنشى: جەردى جالعا بەرۋ دەگەنىمىز نە جانە ول قازاققا نە بەرەدى؟

2016 جىلى حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىق-تولقۋىن تۋدىرعان ماسەلە 2015 ج. 2 قاراشاداعى جەر كودەكسىنىڭ 24-بابىنا: «شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋ   مەرزىمىن 10  جىلدان 25 جىلعا ۇزارتۋ»، ال «قازاقستاندىقتارعا اۋكتسيون ارقىلى تەك جەكەمەنشىككە ساتىپ الۋدى مىندەتتەۋ» قايشىلىقتى وزگەرىستەرى ەنگىزىلۋىنەن   باستالدى. تەرەڭ پايىمداپ قاراعان ادامعا بۇل، ا/ش جەرىن تالان-تاراجعا سالۋ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاققا ءوز جەرىنەن ايىرىلىپ قالۋ قاۋىپىن تۋدىراتىنى دا راس.

بۇل ما، قازاقستان رەسپۋبليكاسى جەر كودەكسىنىڭ 64-بابى، 3-تارماعىنىڭ  العاشقى نۇسقاسىندا: «جەر ۋچاسكەسىنىڭ مەنشىك يەسى بەلگىلەگەن تارتىپتە ءوزىنىڭ ۋچاسكەسىندەگى قۇمدى، باتپاقتى، گراۆيدى جانە باسقا كەڭ تارالعان پايدالى قازبالاردى پايدالانۋعا قۇقىق بەرىلگەن»،  دەپ كورسەتىلگەن. 

ال،سوڭعى وزگەرتىلگەن  نۇسقاسىندا: (№126-VI,  «3) ءوز شارۋاشىلىعىنىڭ مۇقتاجى ءۇشiن جەر ۋچاسكەسiندە نەمەسە وزىنە تيەسىلى جەر ۋچاسكەلەرىندەگى جەر قويناۋىندا بار كەڭ تارالعان پايدالى قازبالاردى، ەكپەلەردi, جەرۇستi جانە جەراستى سۋلارىن كەيiننەن مامiلەلەر جاساۋ نيەتiنسىز، بەلگiلەنگەن تارتiپپەن پايدالانۋ، سونداي-اق جەردiڭ وزگە دە پايدالى قاسيەتتەرiن پايدالانۋ»، دەپ وزگەرتىلگەن.

كورىپ وتىرعانداي، قانشا بۇركەمەلەسە دە مازمۇنى سول باياعى:  جالعا بەرىلگەن، نە ساتىلعان سان مىڭداعان گەكتار جەردىڭ تەك ءۇستى عانا ەمەس، استىنداعى بارلىق  بايلىعى دا قوسا تالاۋعا تۇسەدى دەگەن ءسوز ەمەس پە؟   جەكەمەنشىككە نە جالعا بەرىلگەن يەلىكتەگى وزەن-سۋدىڭ وزىنە بىلايعى حالىق شومىلۋعا، قول شايۋعا، ال، جەرىن باسىپ وتۋگە  رۇقسات جوق ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. وسىدان-اق، پايىمداي بەرىڭىز. سوندا، 2003 ج. جەر كودەكسى باپتارىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ قايىرا ۇسىنا بەرۋ كىمگە ءتيىمدى؟ كەزىندە ا/ش جەرلەرىن مول قامتىپ قالعاندار مۇددەسىن كوزدەۋ ەمەس پە، بۇل؟

ەسكەرتە كەتسەك: اتالعان فاكتور جەر رەفورماسى  كوميسسياسى جەر كودەكسى باپتارىن باستان اياق  وسى تۇرعىدان تالداۋ قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى.

ءتورتىنشى: قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشلىق الپاۋىتتارى كىمدەر؟

بۇلار وسىنشاما جەردى قالاي يەمدەندى، سۇراپ كورىڭىزشى، كانە؟

ۆاسيلي روزينوۆ - «يۆولگا-حولدينگ» جشس باسشىسى، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 1,5 ملن گەكتار جەرگە يە. كادۇمگى مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت! ودان نۇرلان تىلەۋباەۆتىڭ «حولدينگ اليبي» جشس قالىسپاعان، 44 فەرمەرمەن بىرلەسە ارەكەت ەتۋدى جەلەۋ ەتىپ 1 ملن گا، رۋسلان مولدابەكوۆتىڭ «حولدينگ كازەكسپورتاستىك» اق (2012 ج. Halyk Finance دەرەگى) 1 ملن گا اۋىلشارۋاشىلىق جەرىن يەمدەنسە، ونىڭ 40 پايىزىن جەكەمەنشىككە العان، قالعانى 23 سەرىكتەس-فيرمالارعا تيەسىلى.

بۇلاردان اتشۋلى رومين ءمادينوۆ قالىسادى دەگەنگە ەشكىم سەنبەس. ونىڭ يەلىگىندەگى «اگروتسەنتر استانا» جشس 27 ءىرى اگروكاسىپورىندى بىرىكتىرىپ، 700 مىڭ گا جەرگە يە، ونىڭ 400 مىڭ گەكتارى - ەگىستىك جەر. ال، قاراپايىم شارۋا مال جاياتىن جەر تاپپاي وتىر!

بۇرىنعى ا/ش ءمينيسترى بالتاش تۇرسىنباەۆتىڭ دەرەگىنشە، بۇرىن مينيستر، وبلىس اكىمى بولعان سەرگەي كۋلاگين 90 مىڭ گا جەرگە يە، ودان سەرگەي تەرەششەنكونىڭ («ينتەگراتسيا-تسەلينا») اسىپ تۇسپەسە، قالىسپاعانى انىق (اشىق مالىمەت جوق). «بATT-400اگرو» حولدينگى، «اتامەكەن-اگرو» اق، توو «اگروفيرما تNك» جشس، باۋرجان وسپانوۆتىڭ «ZHERSU» كومپانياسى، مۇقاشەۆتاردىڭ «Eurasia AgroHolding» ءىرى اگروكەشەنى، پاۆەل سەليۆانوۆتىڭ «ماسلو-دەل» جشس، ت.ب. تولىپ جاتىر.  بۇلاردىڭ ارقايسىسى كەمى - 100-300 مىڭ گا جەرگە يە. «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر!» دەگەننىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى وسى. وسىلاي جالعاسا بەرەدى،ۇزىن سانى 130, ءتىزىمى قولىمىزدا بار. جانە ولاردىڭ دەنى ەلىمىزدىڭ استىقتى وبلىستارىندا. مىسالى سقو (1,1 ملن گا), قوستاناي (1,72  ملن گا), اقمولا (1,44 ملن گا) وبلىستارى  (اشم مالىمەتى بويىنشا: kursiv.kz  2016ج)

ەندى بۇلاردى قايتارام دەپ كورىڭىز. ماجبۇرلەپ تە الا المايسىز. جەردى پايدالاۋ زاڭى سولاردىڭ جاعىندا.

ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى (ۇقسك) ميلليونداعان گەكتار اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن ەكونوميكالىق اينالىمعا سالۋ ماسەلەسىن كوتەرىلۋى قۇپتارلىق. اشم جەر رەسۋستارىن باسقارۋ كوميتەتىنىڭ سوڭعى مالىمەتتەرى بويىنشا: مينيسترلىك 2020 جىلدىڭ اقپانىنان باستاپ  رەسپۋبليكانىڭ ءتورت وبلىسىنىڭ جايىلىمدىق جەرلەرىنە عارىشتىق مونيتورينگ جۇرگىزۋى ارقىلى ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ وزىندە 8,3 ملن گا پايدالانۋسىز جاتقان جايىلىمدىق جەردى انىقتاپ، ونىڭ 2,6 ملن گەكتارى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلدى، 5,7 ملن گا جەر يەلەرىنە ەسكەرتۋ جاسالدى.

تۇگەندەۋ (ينۆەنتاريزاتسيا) ناتيجەسىندە 16,8 ملن گا يگەرىلمەگەن جەر انىقتالىپ، ونىڭ 7 ميلليونى مەملەكەتكە قايتارىلدى.

ءبىز جوعارىدا مەملەكەت باسشىسى ق-ج.توقاەۆ لاتيفۋنديستەردىڭ ارتىق  جەرلەرىن قايتارىپ الۋ، بۇل ءۇشىن عارىشتىق مونيتورينگتى كۇشەيتە ءتۇسۋ جونىندە بىرنەشە مارتە قاتاڭ تاپسىرما بەرگەنىن ايتتىق. بىراق ورىنداۋ وڭاي ەمەس. سەبەبى، بۇل - جەردى پايدالانۋ تۋرالى قايشىلىقتى زاڭنامالاردى تۇگەلدەي قايتا قاراۋدى  قاجەت ەتەدى.             

بەسىنشى: جەردى ساتۋ - ۇلت بولاشاعىنا بالتا شابۋ.

مۇنى بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن ءا.بوكەيحانوۆ تەگىن ەسكەرتپەگەن. ونى جوعارىدا كەلتىردىك.

كەزىندە زاڭسىز نەمەسە سىبايلاس جەمقورلىق جولىمەن «ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا» كەتكەن ميلليونداعان گەكتار ا/ش جەرلەرىن قايتارۋدىڭ ازىرشە جالعىز-اق، جولى بار، ول - لاتيفۋنديستەرگە بىرىڭعاي اگرارلىق سالىقتى،  عارىشتىق مونيتورينگتى كۇشەيتۋ ارقىلى ارتىق جەردى مەملەكەتكە قايتارۋعا ماجبۇرلەۋ»، - دەيدى م.تايجان. پرەزيدەنتتىڭ تالابى دا وسى.

ال، «قويشىنىڭ قامشىسىن ۇستاپ، اۋىلدىڭ اتىن جامىلىپ» تەلەسايىسقا  جۇرگەن الماسبەك سادىرباەۆ بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. «عارىشتىق مونيتورينگتەن، اگرارلىق سالىقتان قۇتقارىڭدار، 500 مىڭ گەكتاعا دەيىن جەكەمەنشىككە تەگىن جەر السام، سۋبسيديا السام»، - دەيدى. «قاراپايىم شارۋانىڭ جوقتاۋشىسى» بولعىسى كەلەدى. بىراق، قازىر قالعىعان قازاق از!

بىلە بىلسە، اۋىلداعىلار  «جەكەمەنشىككە جەر الا المادىم»، دەپ ۇدەرە  كوشىپ جاتقان جوق.  اۋىلدان الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك كەتكەندىكتەن، جالعىز  كۇنكورىس كوزى - جەردى قولى جەتكەن لاتيفۋنديستەر الدەقاشان زاڭسىز ءبولىپ-ءبولىپ الىپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي، جۇمىسسىزدىق ابدەن شەگىنە جەتكەندىكتەن اۋا كوشىپ جاتقانىن - اۋىلدا وسكەن الماسبەك ءبىلۋى كەرەك ەدى!..

اۋىلعا ادام تۇراقتاتۋدىڭ، اۋىلدى قايتا تۇلەتۋدىڭ قازىرگى زامانعا، بۇگىنگى قازاقتاننىڭ ا/ش احۋالىنا لايىق تىڭ تەتىكتەرىن، جاڭا جوبا-باعدارلامالارىن ۇسىنۋى كەرەك ەدى. قاراقان باسىنىڭ قامىنان ارعىعا وي جىبەرۋى كەرەك ەدى...

ال، اتا-باباسىنىڭ قانى مەن تەرى تامعان جەردى  الماسبەكتەر جەكەشەلەپ السىن، قالعانىڭ نە بولساڭ ول بول، دەگەنگە بىلايعى جۇرت كونە قويار ما ەكەن? قاراپايىم شارۋادا اقشا جوق، قالعان جەردى تاعى دا سول لاتيفۋنديستەر ساتىپ الماق. حالىق قاشانعى شىدايدى - ەرتەڭ-اق، قاقتىعىس، جەر داۋى قاۋلاماي ما?

بۇل ىرىتكى سالۋ، ارانداتۋ ىقپالى الماسبەكتەر ارقىلى ەندى ونسىز دا بەرەكەسى كەتكەن اۋىلعا اۋىسا باستاعانى وكىنىشتى-اق ،ارينە!

وسىدان بىرەر اپتا بۇرىن ءماجىلىستىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى (ف.قاراتاەۆ، د.نازارباەۆا، ق.ەرجان، م.تولەپبەرگەن، ە.تايجانوۆ.بت.) ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى رومان سكليارعا جايىلىم جەرلەرگە قاتىستى دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، وندا: «ەڭ جوعارعى كورسەتكىش تۇركىستان وبلىسىندا، ياعني 8 476,9 مىڭ گەكتار جەتىسپەيدى. ودان كەيىنگى كوش باستاپ تۇرعان الماتى وبلىسى - 4576,9 مىڭ گەكتار، قىزىلوردا وبلىسى - 3 697,8 مىڭ گەكتار جانە جامبىل وبلىسىندا 3329,7 مىڭ گەكتاردى قۇراپ وتىر. تاعى باسقا وبلىستاردا دا وسىنداي جاعداي»، - دەپ جازعان ەدى.

الماسبەك، بۇعان نە ايتار ەكەن؟ بۇلارعا جەر تاۋىپ بەرۋدىڭ جاڭاعى م.تايجان ايتقاننان باسقا امالى بار ما، كانەكي؟

التىنشى: قادىرىن بىلمەسەڭ جەر دە – وگەي!

ايتا كەتسەك، ەلىمىزدەگى كەشەگى كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلاردان ايىرىلۋ قازاقتىڭ شولەيت جايىلىمدارىن ۇقساتىپ پايدانۋدىڭ وزىندىك ۇزدىك ۇلگىسىن (قازاقستاندىق مودەلىن) دە قوسا الا كەتتى. ول دەگەنىمىز، الدىڭعى اعا بۋىن مىڭعىرتا ءتورت-تۇلىك مال ءوسىرۋ ءۇشىن قازاقتىڭ جارتىلاي قۋاڭ-شولەيت (70 %-عا جۋىعى) جەر  جاعدايىن مۇقيات ەسكەرە، ەسەپتەي وتىرىپ، ۇزاق جىلدار بويى ىرىكتەپ، مامانداندىرىلعان قوي شارۋاشىلىعى كەڭشارلارى، جىلقى، تۇيە وسىرۋگە، ودان بولەك جەر ىڭعايىنا قاراي سيىر، ەگىن وسىرۋگە ابدەن  بەيىمدەلگەن كەڭشارلار جۇيەسى ەدى...

ءا. بوكەيحانوۆ: «قازاق جەرى قۋاڭ، كوبىنە مالدى جايىپ باعۋعا عانا جارامدى»، دەي كەلە، قاي ەلدەن ۇلگى الۋ، قانداي تۇلىك ءتۇرىن وسىرۋگە دەيىن تاپتىشتەپ جازاعانىنا قايران قالاسىڭ. دەمەك، بۇل سوناۋ بابالارىمىزدان بەرى ۇزبەي قالىپتاسقان قازاق جەرىن بارىنشا ۇقساتىپ پايدالانۋ تاجىريبەسى، ساباقتاستىعى سوڭعى ونداعان جىلداردا ءبىرجولا ەسكەرۋسىز قالدى دەگەن ءسوز.وعان بىرەر مىسال...

تاياۋدا پرەزيدەنت ق-ج.توقاەۆ ۇكىمەتتىڭ كەزەكتى كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا: «جايىلىمداردىڭ 99 پايىزى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ يەلىگىندە. الايدا، ونىڭ 36 پايىزىندا عانا مال جايىلادى. قالعان 46 ميلليون گەكتار -جايىلىمدىق جەر بوس جاتىر، بيىلعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن وسىنداي جايىلىمداردى قايتارىپ الۋدى تاپسىرامىن» ،-  دەدى.

سوڭعى ەكى جىلدىڭ وزىندە عارىشتىق مونيتورينگ، تۇگەندەۋ (ينۆەنتاريزاتسيا),  قاشىقتان زوندپەن باقىلاۋ ارقىلى ءىرى جەر يەلەنۋشىلەردىڭ  سان ميلليونداعان گەكتار جەرلەرى پايدالانۋسىز جاتقانى  انىقتالدى. سەناتور، جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى  ا.كۇرىشباەۆ تاياۋدا 33 ملن گا جەر بوس جاتقانىن تەلەجۇرگىزۋشى ج.سلامبەككە بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى (بىراق مەملەكەت قاراۋىنداعى، ەرەكشە قورعالاتىن ورمان شارۋاشىلىعىنا جاتاتىن 10 ملن گەكتار جەردى دە بوس جاتقان جەرگە جاتقىزا سويلەۋى تىم اعاتتىق بولدى؟!).

سوندا، اۋىلدا مال جايۋعا جەر تاپپاي وتىرعاندا بۇل جەرلەر قايدان كەلگەن، نەگە بوس جاتىر؟، دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

زەرتتەپ كورسەك، قازىرگى ءىرى جەر يەلەنۋشىلەر، لاتيفۋنديستەردىڭ دەنى اۋىلشارۋاشىلىق ماماندارى ەمەس ەكەن. تەك قالتا قامى ءۇشىن كەزىندە جەردى زاڭدى-زاڭسىز جولمەن مولىنان قامتىپ، ەندى ونى قالاي ۇقساتىپ پايدالانۋدى بىلمەي، اشكوزدىكپەن ءراسۋا ەتىپ، اتالعان جەرلەر ءتيىستى ەكونوميكالىق اينالىمنان شىعىپ، بوس قالعانى ەندى بەلگىلى بولىپ وتىر.

عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنسەك، رەسپۋبليكامىزدا 48,2 ملن گا جەر (كەيبىر رەسمي دەرەكتەردە 21 ملن گا) توزعان, ياعني پايدالانۋعا جارامسىز دەپ كورسەتىلگەن. كۇتىمسىز، قاراۋسىز قالعان.

سونىمەن قاتار، ماماندار ءوز ازاماتتارىمىزعا 49 جىلعا جالعا بەرىلەتىن (تىم ۇزاق مەس پە؟)  جەرلەردىڭ قانداي كۇيگە ۇشىرارىنا دا ۇلكەن كۇمانمەن قارايدى. جاناشىرلىق كەتىپ، الگىندە ايتقانىمىزداي «جارتى عاسىر تونالسا» ول جەردەن نە قالادى؟، دەگەندى ايتادى.

بۇل نەنى كورسەتەدى؟ مۇنىڭ ءبارى وتكەن 30 جىل ىشىندە ا/ش جەرلەرى شىن قادىرىن بىلەتىن ءوز يەلەرىن تابا الماعانىن، جۇرگىزىلگەن اگرارلىق رەفورما مۇلدە وڭ ناتيجە بەرمەگەنىنىڭ دالەلى ەمەس پە؟

قۇرمەتتى،  جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى!

قازاقستان پرەزيدەنتى ق-ج.توقاەۆ  كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ءاربىر كەزەڭى، وندا ۇسىنىلعان شارالار تۋرالى حالىقتى ۇنەمى حاباردار ەتىپ وتىرۋدى، كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ەرەكشە اشىق بولۋىن اتاپ تاپسىرعانى ءمالىم. الايدا، جۇرتشىلىق كوبىنە الەۋمەتتىك جەلىلەر (ا.سادىرباەۆ، م.تايجان،ت.ب.) ارقىلى عانا حاباردار بولۋى قايشىلىقتى ءتۇرلى قاۋەسەتتەر تۋدىرۋدا.

وسىدان از عانا كۇن بۇرىن جانبولات ماماي باستاعان قوعام بەلسەندىلەرى: «قازاقستاننىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جەرلەرى شەت ەلدىكتەرگە 25 جىلعا جالعا بەرىلمەك، ماجىلىستە قارالىپ، سەناتقا ۇسىنىلعان جەر تۋرالى زاڭ جوباسىندا  وسىلاي كوسەتىلگەن»، دەپ دابىل قاعۋى قاراپايىم حالىقتى قايتا دۇرلىكتىرىپ وتىر. جەر كوميسسياسى وسى جونىندە تۇسىنىكتەمە بەرسە، دەيدى كوپشىلىك.

***

ءبىز الگىندە قازاقتىڭ جەرىنە ءۇش باعىتتا قاۋىپ ءتونىپ تۇر دەگەندى ايتتىق. ونىڭ ءبىرىنشىسى، ءسوز جوق، ءبىز جوعارىدا توقتالعانداي جەردىڭ زاڭسىز بولىسكە، تالان-تاراجعا ءتۇسۋى. ەكىنشىسى، جەردىڭ توزۋى، ونى جارامسىز ەتىپ ءبۇلدىرىپ، كادەگە اسپاي شارۋاشىلىق اينالىمىنان شىعىپ قالۋ فاكتىلەرى ارتا ءتۇسىپ وتىرعانى. ال، ءۇشىنشىسى، ەڭباستى تاقىرىپ، ول - اۋىلدان ايىرىلۋ. بۇل جەردەن ايىرىلۋدىڭ توتە جولى.

سەبەبى، قانشاما «جەر، جەر!» دەپ ۇرانداتقانمەن، جەر تاعدىرىن اگراونەركاسىپتەن، اۋىلدان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ەگەر، شىن مانىندە جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىن تۇپكىلىكتى ساقتاپ قالامىز دەسەك, ول بوس جاتپاي تۇگەلدەي حالىق كادەسىنە جاراتىلۋى، بۇل ءۇشىن كەشەگى وداقتى دۇرىلدەتكەن اگرارلىق سەكتور الەۋەتىن، اۋىلدى شۇعىل قالپىنا كەلتىرۋىمىز قاجەت. ويتپەگەن كۇندە ءبارى ۋاقىتشا كوزالداۋ بولىپ قالارى دا جاسىرىن ەمەس. بۇل جونىندە كەلەسى ماقالامىزدا  ارنايى توقتالاتىن بولامىز.

بولات جامكەنوۆ

نۇر-سۇلتان قالاسى

Abai.kz