سپيكەر تۋرالى اقپارات:

باعاشار مۇقامەتجانۇلى، زاڭگەر، زاڭ تانۋشى، اۋدارماشى، قىتاي تانۋشى، قر BOLASHAQ  عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇقىق زەرتتەۋشى قىزىمەتكەرى، زاڭ عىلىمىنىڭ ماگيسترى.

– باعاشار مۇقامەتجانۇلى، الدىمەن ءوزىڭىزدى وقىرماندارعا تانىستىرا كەتسەڭىز؟

– مەن 1967 جىلدىڭ 26 جەلتوقساندا شىنجاڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىسى، مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ ەرمەنتى دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلدىم. 1983 جىلى شىلدەگە دەيىن اۋىلىمداعى تۇرگەن-بۇلاق مەكەتەبىندە تولىقسىزدى وقىپ، تولىق ورتانى مۇڭعۇلكۇرە 1-ورتا مەكتەبىندە 1985 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن جالعاستىرىپ، ونى ۇزدىك ءتامامدادىم. سودان سوڭ تۇرگەن-بۇلاق مەكتەبىنە بارىپ ماتەماتيكا وقىتۋشىسى بولدىم. مەنىڭ العاشقى قوعامدىق جۇمىسىم وسىلاي ۇستازدىقپەن باستالدى. 1986 جىلى قىركۇيەكتەن باستاپ، 1991 جىلى شىلدەگە دەيىن ىلە پەداگوگيكالىق ينيستيتۋتىنىڭ (قازىرگى ىلە پەد ۋنيۆەرسيتەتى) ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە وقىپ، باكلاۆر بولىپ شىقتىم. جوعارى ءبىلىم الىپ اۋىلىما بارعاننان كەيىن مەكەتەپكە ءوز ماماندىعىم بويىنشا مۇعالىم جانە مەكتەپ ديرەكتورى بولدىم.
1993 جىلى شىلدە ايىندا قحر مەملەكەتتىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا كادر قابىلداۋ ءبىر تۇتاس ەمتيحانىنا قاتىسىپ، ەمتيحاننان كورنەكتى ناتيجەمەن ءوتىپ، اكىمشىلىگى قۇلجا قالاسىنا ورنالاسقان 4-ديۆيزيا سوتىنا سۋديا بولىپ قىزمەتكە تۇردىم.  بۇل وبلىس دارەجەلى سوت ەدى، بۇندا مەن جالعىز قازاق بولىپ، قالىڭ قىتاي سۋديالارمەن بىرگە قىلمىستىق، ازاماتتىق، اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق قاتارلى ءتۇرلى داۋ-شارلارعا ارالاستىم جانە شەشتىم.

2008 جىلى قىتايدىڭ بەيجىڭدەگى ورتالىق پارتيا مەكەتەبىنەن زاڭ ماماندىعى بويىنشا باكلاۆر ءتامادادىم. قحر جوعارى سوتىنىڭ ماعان بەرگەن «تولىمدى سۋديا» دەگەن سەرتيفيكاتى بار. سودان باستاپ قىتايدىڭ مەملەكەتتىك «زاڭ عىلىمى» جۋرنالىندا قىتاي تىلىندە 200-دەن ارتىق عىلىمي ماقالا جاريالادىم. 2009 جىلى قحر زاڭ عىلىمى قوعامىنىڭ مۇشەسى بولدىم. قىتايدىڭ تەلەارنالارىندا، راديوسىندا «زاڭ جانە زامانا» باعدارلاماسىندا حالىق بۇقاراسىنا ۇزدىكىسىز زاڭنان كەڭەس بەرىپ كەلدىم.

– بەيجىڭدەگى ورتالىق پارتيا مەكتەبىن وقىپ كەلگەننەن كەيىن قايدا جۇمىس ىستەدىڭىز؟ 

– ورتالىق پارتيا مەكتەبىن وقىپ كەلگەننەن كەيىن، قايتادان 4-ديۆيزيا سوتىنا كەلىپ سۋديا بولىپ جۇمىس جاسادىم. 2011 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىسىنىڭ ادىلەت باسقارماسىنا زاڭگەر بولىپ اۋىسىپ باردىم. سودان باستاپ مەن 2019 جىلعا دەيىن اتالعان باسقارمادا زاڭگەر، قۇقىق قورعاۋشى (ادۆوكات) بولىپ جۇمىس جاسادىم.

– اتامەكەنگە قاي جىلى ورالدىڭىز؟

– 2019 جىلى 14-قاراشادا تاۋەلسىز وتانىم قازاقستانعا ءبىرجولاتا قونىس اۋداردىم.

– انا-مىناۋ ەمەس، قىتايداعى ءبىر وبلىستىڭ زاڭگەرى بولا تۇرىپ، قالاي قىزمەتىڭىزدى قيىپ تاستاپ، ەلگە ورالدىڭىز؟

– «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول»، دەپ اتام قازاق بەكەر ايتپاعان عوي، قانشا جەردەن ءوزىڭدى مىقتى سەزىنگەنىڭمەن وزگە ەلدىڭ اتى وزگە ەل عوي، سول سەبەپتى «ەسىمىزدىڭ بارىندا ەلىمىزدى تابالىق»، دەپ كەلدىك. ونىڭ ۇستىنە اكە-شەشەم، باۋىر-تۋىستارىم ەرتەرەكتە كوشىپ كەلگەن بولاتىن. اكەم مارقۇم قايتىس بولاردان ءبىر اي بۇرىن: «بالام، قىتايداعى قىزمەتىڭدى تاستاپ، ەلەگە ورال، نەمەرەلەرىمدى ۇيىرىنە قوس. مىنا ءىنى، قارىنداستارىڭا ءوزىڭ باسكوز بول»،  دەگەن بولاتىن. ويتكەنى، وتباسىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەنى مەن ەدىم. سودان 2019 جىلى قىزمەتىمدى تاستاپ، جۇگەن-نوقتاسىن، ەرتۇرمانىن سىپىرىپ العان اتتاي بولىپ، ەلگە وتباسىمدى كوشىرىپ كەلدىم.

– الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ءسىزدىڭ دومبىرامەن ءان ايتقان ۆيديولارىڭىزدى ءجيى كورىپ قالامىن، ءسىز اۋەس قوي ءانشىسىسىز بە؟

–  مەنىڭ بالا كەزدەن ءان-كۇيگە، ولەڭ جازۋعا قۇمارلىعىم بار-تۇعىن. سول سۇتپەن كەلىپ، سۇيككە بىتكەن ادەتىمدى تاستاي المادىم. ءاننىڭ ءماتىنىن دە، اۋەنىن دە ءوزىم جازامىن، ءوزىم ورىندايمىن. بىراق كاسىپقوي ءانشى ەمەسپىن، دەيتۇرعانمەن ەل كوڭىلىنەن شىعىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايمىن. مەن مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن كەزدەن-اق ولەڭدەرىم ءتۇرلى باسىلىمداردا جارىق كورە باستادى. بۇعان دەيىن «ورتەكەس مەنىڭ مەكەنىم»، «ءبىل قاراعىم»، «قارا تاۋدا اۋىلىم»، «استانام مەنىڭ»، «سۇيەمىن ماڭگى كوك تۋدى»  قاتارلى   50-دەن استام ءان جازعان ەكەنمىن. مۇنىڭ ءبىرازى ورىندالىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە تاراپ ءجۇر. ءان جيناعىمدى باسپاعا دايىنداپ قويدىم، قۇداي قالاسا الداعى كۇندەرى جارىق كورە جاتار. شىنى كەرەك، ءوزىمدى تاماشا سازگەر سانايمىن.

– قازىر نەمەن اينالىسىپ جاتىرسىز؟

– قازىر زاڭگەر، زاڭ تانۋشى، قىتايتانۋشى، اۋدارماشىمىن. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسىمىن. قازاقستان جاس جازۋشىلار اسسوتسياتسياسىنىڭ سازگەرى، قازاق قوعامى قايراتكەرى ماراپاتىنىڭ يەگەرى بولدىم. قىتايدىڭ قۇقىق تۋرالى تالداۋلار جانە قۇقىق دامۋ تاريحى ەنتسيكلوپەدياسى سىندى 5 تومدىق زەرتتەۋ ەڭبەگىمدى جازىپ جانە «قىتايشا-قازاقشا» زاڭ تەرمينولوگيا سوزدىگىن قۇراستىرىپ جاتىرمىن. بۇلار تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋلىق رەتىندە جانە باسقا ءتۇرلى قۇقىق سالاسىنا تۇشىمدى ماتەريال بولادى دەپ ويلايمىن. بۇعان دەيىن قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى زاڭدارىمەن تانىسىپ، ونداعى ولقىلىقتار مەن بوستىقتاردى تولتىرۋعا زەردەلى ەڭبەكتەر جاساۋعا قۇلشىنۋدامىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى  «BOLASHAQ»  عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇقىق زەرتتەۋشى قىزىمەتكەرى، زاڭ عىلىمىنىڭ ماگيسترىمىن. قۇداي قالاسا كەلەر جىلى زاڭ عىلىمىنان دوكتورلىق قورعايمىن دەپ وتىرمىن.

– دەمەك، ءسىز قىتايدىڭ زاڭىن وتە جاقسى بىلەسىز، قازاقستان زاڭىنان دا قۇرى الاقان ەمەسسىز. قىتاي جەر رەفورماسىن قالاي جۇرگىزگەنى تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتسەڭىز؟ 

– 1949 جىلى قازاننىڭ ءبىرى قىتايدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى بيلىككە كەلىپ، ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن پومەششيكتەر مەن بايلاردىڭ قولىنداعى جەردى تاركىلەپ، ونى تۇتاستاي مەملەكەتكە قايتارىپ الىپ، وعان مەملەكەت مەنشىگىندەگى كوللەكتيۆ مەنشىگىن نەگىز ەتكەن ەڭبەكشى حالىق جەرگە مەنشىكتەنۋگە قولجەتىمدى بولۋ ءتۇزىمى ورنادى. ەڭبەكشى حالىق  مەملەكەتتىڭ شىنايى قوجاسى بولۋ جۇزەگە استى، ءارى قحر كونستيتۋتسياسىندا ەنگىزىلدى. بۇل ماز زىدۋڭ داۋىرىندەگى ءبىرىنشى رەتكى جەر رەفورماسى بولاتىن.

ال، دىڭ شاۋپيڭ توراعا بولعان قىتايدىڭ ەكىنشى  ۇرپاق كوسەمى بيلىككە كەلگەننەن كەيىن، قىتايدىڭ نەگىزگى مەملەكەت قايشىلىعىن ءدال باسىپ تاۋىپ، بۇرىنعى ەسىكتى تارس بەكىتىپ العان تۇرپايى كوممۋنيستىك ءتۇزىمدى ءۇزىلدى- كەسىلدى اياقتاتىپ، بارلىق «سولشىلدىق، وڭشىلدىق» قاتەلىكتەردى سىن تەزىنە الىپ، «حالىقتى اۋقاتتاندىرۋ، مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – وندىرگىش كۇشتەردى وركەندەتۋ، عىلىم-تەحنيكا ءبىرىنشى وندىرگىش كۇش، سىرتقا ەسىكتى ايقارا اشۋ، جەرگە شارۋالار جەكە بەيبىت يەلىك ەتۋ، يدەيانى ازات ەتىپ، قىتاي ەرەكشەلىگىندەگى سوتسياليزم قۇرۋ» سىندى ۇلى ستراتەگيالىق  شەشىمىن قابىلداپ، 1987 جىلى قىتاي قوعامىندا جاپپاي جەردى شارۋالارعا كەلىسىم شارت ارقىلى ۇلەستىردى. مىسالى، مالشىلارعا ءتورت ماۋسىمدىق جايىلىم جەر (كوكتەۋ، قىستاۋ، كۇزەۋ، جايلاۋ) بەرىپ، مالىن الدىنا سالدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، ءاربىر وتباسىنىڭ ناپوس سانى (جان باسى) بويىنشا سۋارمالى ەگىنشىلىك جەر دە بەردى. بۇل قىتايدىڭ ەكىنشى رەتكى جەر رەفورماسى ەدى.

وسىدان ون جىل وتكىزىپ، 1997 جىلعا كەلگەندە قىتايدا ءۇشىنشى رەتكى جەر رەفورماسى جۇرگىزىلدى. بۇل 1987 جىلعى جەر رەفورماسىن بەكەمدەپ، كەلىسىم شارتتىڭ ۋاقىتىن ۇزارتىپ، قايتا زاڭداستىردى. ماسەلەن، جايىلىم جەر 50 جىلعا، ديقانشىلىق ەگىنشىلىك جەر 30 جىلعا، ورمان شارۋاشىلىق جەر 70 جىلعا جالعا بەرىلىپ، قىتايدىڭ اۋىل-قىستاق جەرىن (اۋىل شارۋاشىلىق جەرىن) كەلىسىم شارت ارقىلى الۋ زاڭىنىڭ 20-بابىندا ارناۋلى وزگەرىس ەنگىزىلدى.

ءسويتىپ، 2002 جىلى «قحر-نىڭ اۋىل-قىستاق جەرىن كەلىسىم شارت ارقىلى مەنشىك قۇقىعىن جۇرگىزۋ زاڭى» ماقۇلدانىپ، 2002 جىلى 29 تامىزدا 11- كەزەكىتى بۇكىل مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ 10-رەتكى  تۇراقتى كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە وزگەرىس ەنگىزىلدى.

2009 جىلى جانە دە وزگەرىس ەنگىزىلىپ، سودان باستاپ رەسمي كۇشكە ەندى. ال قحر جەر كودەكسى 1986 جىلى 25 ماۋسىمدا ماقۇلدانىپ 2004 جىلى 20 تامىزدا مەملەكەت توراعاسىنىڭ 28-بۇيىرعىمەن كۇشكە ەندى.

قحر جەر كودەكسى ارنايى بولەك بولىپ، وسى جەر كودەكسىن نەگىز ەتكەن اۋىل شارۋاشىلىق جەرگە شارۋالاردىڭ مەنشىكتەنۋ قۇقىعىنىڭ تالاپتارىنا ساي  «اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرگە كەلىسىم شارت ارقىلى مەنشىك زاڭى» جاسالادى. دەمەك، وسى زاڭمەن قوسا «مۇلىك قۇقىق زاڭى» بار، وندا جالپى تۇراقتى مۇلىك پەن قوزعالاتىن مۇلىك مەنشىك تۇرلەرى ونداعى قۇقىقتىق بورىشتار ت.ب. زاڭدى ماسەلەلەر ارناۋلى باپتارمەن قورعالاتىن بولادى.

–  ءبىر مەملەكەتتىڭ جەر مەن تەريتورياعا يەلىك ەتۋ زاڭناماسىن حالىقارالىق نورمالارعا نەگىزدەلىپ تۇسىندىرە كەتسەڭىز. بۇل قالاي جۇرگىزىلەدى؟

– حالىقارالىق قۇقىقتاعى مەملەكەت دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا ءومىر سۇرۋگە تاعايىندالعان جانە تاۋەلسىز وزىنە-ءوزى قوجالىق قۇقىق اياسىندا بىرىكتىرىلگەن ادامداردىڭ جيىنتىعى. وسى تەريتوريادا مەملەكەت پايدا بولعان ەكەن، وندا جەر سول ەلدىڭ قالىپتاسىپ، ەل بولىپ تابان تىرەپ تۇرۋىنىڭ ماتريالدىق نەگىزى، ءارى سول ەلدىڭ ەڭ جوعارى بيلىكتى جۇرگىزەتىن كەڭىستىك ەكەندىگىن تۇسىندىك. «وپەنين حالىقارالىق قۇقىعىندا» بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: «ادامدار ءوز ەگەمەندىك ۇكىمەتىنە قاراستى جەر ۋچاسكەسىنە قونىستانعاننان كەيىن بارىپ شىن مانىندەگى مەملەكەت پايدا بولادى».

1933 جىلعى «ۇلتتار قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى تۋرالى امەريكاندىق كونۆەنتسيانىڭ» 1-بابىندا: حالىقارالىق تۇلعا رەتىندە مەملەكەت كەلەسى شارتتارعا جاۋاپ بەرۋى كەرەك: «(1). تۇراقتى حالىق; (2). بەلگىلەنگەن تەريتوريا; (3). ۇكىمەت; (4). باسقا ەلدەرمەن ءوزارا قارىم-قاتىناستا بولا الۋ مۇمكىندىگى». وسى كونۆەنتسيانىڭ ەرەجەلەرى جالپى حالىقارالىق قۇقىقتىڭ كۇشىنە يە ەمەس، بىراق ونىڭ مەملەكەت قۇرىلۋ شارتتارىنا قاتىستى ەرەجەلەرى قالىپتاسۋعا سايكەس كەلەدى. كوپتەگەن ۇلتتىق زاڭ اكتىلەرى كونۆەنتسيانى مەملەكەت تۇجىرىمداماسىن تالداۋ جانە زەرتتەۋ ءۇشىن شارتتاردى (نەمەسە ەلەمەنتتەردى) ۇسىنۋ ءۇشىن پايدالانادى. ءبىز حالىقارالىق قۇقىقتى قۇرايتىن ەل كونۆەنتسيادا كورسەتىلگەن جوعارىداعى ءتورت شارتقا نەمەسە ەلەمەنتتەرگە جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك، دەپ سانايمىز. وسىنداعى ەكىنشى ەلەمەمەنت «اۋماق» نەمەسە «تەريتوريا» – بۇل حالىقتىڭ ەجەلدەن قونىستانعان جەرى، سونىمەن قاتار بۇل ەلدىڭ ەل بولىپ ساقتالىپ تۇرۋىنىڭ ماتەريالدىق نەگىزى جانە ەڭ جوعارعى قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىراتىن كەڭىستىك بولىپ سانالادى.

سوندىقتان، ەلدىڭ قالىپتاسۋى بەلگىلى ءبىر تەرريتورياعا يە بولۋى كەرەك. اعىلشىندار مۇنى «defined territory» دەپ اتايدى. اۋماقتىڭ مولشەرى ەلدىڭ بار-جوعىنا ماڭىزدى ەمەس. ماسەلەن، رەسەيدىڭ اۋماعى 1707,54 شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى، بۇل الەمدەگى ەڭ ۇلكەن مەملەكەت، ال موناكو كنيازدىگى - نەبارى 1,95 شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى.

ءبىز جوعارداعى حالىقارالىق قۇقىقتاردىڭ كورسەتۋى بويىنشا ءبىر ەلدىڭ جەر ماسەلەسى سول ەلدىڭ ەل بولىپ قالىپتاسىپ تۇرۋىنىڭ ماتريالدىق نەگىزى جانە سول ەلدىڭ ەڭ جوعارى بيلىكتى جۇرگىزۋىنىڭ كەڭىستىگى ەكەندىگىن انىق كورىپ الامىز.

جەر ارقانداي تاۋەلسىز ەلدە سول مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە بولادى، ويتكەنى ول مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنداعى بىردەن ءبىر ەلەمەنت. سوندىقتان جەرگە مەنشىك ءاۋ باستا مەملەكەت مەنشىگىندە بولادى، ول – تاۋ، وزەن، قول، جازىق جەر، قاعىر دالا، ورماندى القاپ، كەن بايلىق ت. ب. قامتيدى.

–  ال قىتايدىڭ جەردى مەنشىكتەنۋ قۇقىعى قالاي جۇرگىزىلىپ وتىر؟    

– مەنشىك دەگەنىمىز – بۇل مەنشىك يەسىنىڭ زاڭعا سايكەس ءوز مۇلكىنە يەلىك ەتۋدى، پايدالانۋدى، پايدا تابۋدى جانە وعان بيلىك ەتۋ قاتارلى تاسىلدەرمەن ءوزىنىڭ مۇلكىن ەرەكشە باقىلاۋعا الۋ، مەنشىك قۇقىعىنا بوتەننىڭ زاڭسىز كيلىگۋىن شەكتەيتىندى كورسەتەدى. قحر «مۇلىككە مەنشىك قۇقىق زاڭناماسىنىڭىڭ 39-بابىندا» مەنشىك يەلەرى زاڭعا سايكەس ءوزىنىڭ تۇراقتى مۇلكى نەمەسە جىلجىمالى مۇلكىن يەلەنۋگە، پايدالانۋعا، پايدا كورۋگە جانە وعان بيلىك ەتۋگە قۇقىلى» دەپ ايقىن جازىلعان. ازاماتتىق قۇقىق تەورياسىندا مەنشىك ۇعىمىن كەلەسىدەي ءۇش ءتۇرلى ۇقساماعان ماعىنادا قولدانىلادى: ءبىرىنشى – مەنشىك قۇقىق جۇەسى; ەكىنشى – مەنشىك قۇقىقتىق قاتىناستار; ۇشىنشى – مەنشىك يەلەرىنىڭ ءوز مۇلىكتەرنە قاراتا زاڭدىق قۇقىقتارى.

مەنشىك جۇيەسى دەگەنىمىز –  بۇل ادامزات قوعامىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزى. وندا ءوندىرىس قۇرالدارى كىمگە تيەسەلى ەكەندىگى جانە ءوندىرىس قۇرالدارى ءوندىرىس پروتسەسسىندە قالاي قولدانىلاتىندىعى تۋرالى ەكونوميكالىق جۇيە بولىپ سانالادى.

مەنشىك جۇيەسى ەكى اسپەكتىنى قامتيدى: ءبىرى – ءوندىرىس قۇرالدارىنا مەنشىك; ەكىنشىسى – ءوندىرىس قۇرالدارىن ءوندىرىس پروتسەسسىندە ناقتىلى پايدالانۋ. مىسالى، قىتايدا اۋىلدىق جەرلەرگە ۇجىمدىق مەنشىك جۇزەگە اسىرىلعان. بۇل وزىشىنە ەكى اسپەكتىنى قامتيدى: ءبىرىنشى – «جەر ۇجىمعا تيەسەلى» ەكىنشى – «ۇجىمدىق مەنشىكتەگى جەر مەردىگەرلەرمەن ناقتى پايدالانۋ ءۇشىن كەلىسىم شارىت ارقىلى فەرمەرلەر ءوندىرىس پروتسەسسى بارىسىندا جەردەن شىنايى پايدالانۋى. وسى ەكى اسپەكتىنىڭ جيىنتىعى، قىتايدىڭ قازىرگى كەزدەگى ۇجىمدىق مەنشىگىن قۇرايدى. جالپى ايتقاندا مەنشىك، قوندىرما سالاسىنداعى قۇقىقتىق جۇيە بولىپ تابىلادى.

ال جەكە مەنشىك دەگەنىمىز – جەكە تۇلعانىڭ ءوزىنىڭ مەنشىگىندەگى مۇلىكتى يەلەۋ، پايدالانۋ، پايدا كورۋ جانە وعان بيلىك ەتۋ سىندى ءتورت ەلەمەنت ارقىلى ىسكە اسىرعان كورىنىسى بولىپ تابىلادى. بۇل ارادا جەرگە بولعان جەكە مەنشىك دەگەن اتاۋ ءدال جوعارداعى ءتورت ءتۇرلى ەلەمەنتتى ءبىر ۋاقىتتا ازىرلەگەن جاعدايدا جەرگە بولعان يەدەرشىلىكتى كورسەتىپ وتىر، ويتكەنى جەر مەملەكەتتىكى، ونى مەنشىك ۇعىمدارىنىڭ اياسىندا:

1) جەرگە يەلىك ەتۋ، بۇل جەردى قورشاپ قورعاۋ; 2) جەردەن پايدالانۋ، جەردى قالاي جىرتۋ، سۋعارۋ، باعىپ-باپتاۋ;  3) جەردەن پايدا كورۋ، بۇل جەرگە ءتۇرلى داقىلدار سالۋ، شارۋا قوجالىق جۇرگىزۋ، ت. ب. تاسىلدەرمەن سول جەردەن ونگەن زاتتى ساتىپ، پايدا كورىۋ بولىپ تابىلادى. 4) سوڭىندا جەرگە ەشكىمدى جولاتپاي جەر كۋالىگىن جاساتىپ، باسقالاردىڭ جەرگە كەدەرگىلىك جاساپ جەردەن پايدالانۋ قۇقىعىن بۇزۋعا جول بەرمەۋ، وزىنە تيەسەلى جەرىن جالعا بەرۋ سىندى جەرگە بيلىك جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى. دەمەك، جەرگە جەكە مەنشىك شىن مانىندە بولعان ەمەس بولمايدى دا. جەكە مەنشىك مۇلىكتىك قۇقىق كاتوگورياسىندا تەك تاۋار بولعان مۇلىكتەر بۇنىڭ ىشىندە، مەيلى تۇراقتى مۇلىك بولسىن، مەيلى جىلجىمالى مۇلىك بولسىن تەك ادامزات ءوز قولىمەن ءوندىرىپ جاساپ بازاردا ايىرباسقا سالىناتىن مۇلىككە عانا جەكە مەنشىك جۇزەگە اسادى. ال جەر سىندى ادامزات قولىنان جاساپ الۋعا كەلمەيتىن، تاۋار بولمايتىن، ايىرباسقا، ساۋداعا تۇسپەيتىن بۇل تۇردەگى مۇلىككە جەكە مەنشىك سانالمايدى.

– قىتايدا جەردى ساتۋ، جەردى ومىرباقي جەكە مەنشىككە بەرۋ دەگەن بار ما؟

– جەردى ساتۋ، جەردى تۇبەگەيلى جەكە مەنشىككە بەرۋ دەگەن قىتايدا جوق. قىتايدا جەر زاڭى قاتاڭ ورىندالادى ءارى جەر ساتۋ قىلمىستىق كودەكسكە قىلمىس بولىپ ەنگىزىلگەن. جەردىڭ پايدالانۋ قۇنىن بۇزعاندارعا دا قاتاڭ قىلمىس قاراستىرىلعان. جەردەن پايدالانۋ قۇقىعى زاڭمەن شىنايى كەپىلدەندىرىلگەن. بۇنىڭ بارلىعى بيلىكتىڭ زاڭ ورىنداۋ جاعىمەن تىعىز قاتىستى شارۋا دەگىم كەلەدى.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى «جەر كودەكسىنىڭ» 2-بابىندا [جەردىڭ نەگىزگى جۇيەسى] قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى جەرگە سوتسياليستيك قوعامدىق مەنشىكتى ياعني بۇكىل حالىقتىق مەنشىك (ۇلتتىق مەنشىك) جانە ەڭبەكشى حالىقتىڭ مەنشىك ءتۇزىمىن جۇزەگە اسىرادى» دەپ جازىلعان.

بۇكىل حالىقتىق مەنشىك دەگەنىمىز – مەملەكەت مەنشىگىندەگى جەرگە مەنشىك قۇقىعىن مەملەكەت اتىنان مەملەكەتتىك كەڭەس جۇزەگە اسىرادى. ەشبىر بولىمشە نەمەسە جەكە تۋلعا جەردى ءوز بەتىنشە يەمدەنۋگە، ساتۋعا، ساتىپ الۋعا نەمەسە باسقا نىساندا زاڭسىز بەرۋگە قۇقىلى ەمەس، جەردەن پايدالانۋ قۇقىعىن وتكەرەمەلەۋى مۇمكىن دەپ بەلگىلەگەن. دەمەك، بۇدان ءاربىر اۋدان، اۋىلدىڭ اكىمدىگى ءوزىنىڭ تاۋەلدىگىندەگى جەرلەرگە ۇجىمدىق مەنشىكتى جولعا قويىپ، ونى ءوز اۋىلى تۇرعىندارىنا كەلىسىم شارت ارقىلى جەرگە مەنشىك قۇقىعىن جۇزەگە اسىرادى. وسىنداي بولعاندا سول ەلدىڭ حالقى جەرگە تولىق قوجالىق جاساي العان بولادى دا كەز كەلگەن قىتاي ازاماتتارىنىڭ وزىنە تيەسەلى جەرى بولادى، جەرى جوق شارۋا قوجالىعى بولمايدى. وسى ارقىلى قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىسى كۇننەن كۇنگە كوتەرىلىپ، مەملەكەت قۇدىرەتتەنەدى.

– ءبىزدىڭ ەلدىكى سەكىلدى انا وبلىستان نەمەسە مىنا قالادان كەلىپ شۇرايلى، قۇيقالى، جەرىنىڭ استى-ءۇستى بالىققا تولى جەردى مەنشىكتەنىپ الاتىن دوكەيلەر، شەنەۋنىكتەر قىتايدا دا بار ما؟

– وندايلار اتىمەن جوق. باسقا وبلىستىڭ، اۋداننىڭ، اۋىلدىڭ تۇرعىنى مىنا وبلىس، اۋدان، اۋىلعا كەلىپ جەر پايدالانا المايدى. كەز كەلگەن ەلدى مەكەنە  ءوز جەر ۋچاسكەلەرى ءوز اۋماعىندا  جوسپارلى جەردەن پايدالانۋ جوباسىن ورىنداپ، جەردى زاڭسىز پايدالانۋعا تيىم سالىپ وتىرادى. كىم قايسى اۋدانعا، وبلىسقا تىركەلەدى، ول سول وبلىس اۋداننان جەر كەلىسىم شارىتى ارقىلى جەرگە مەنشىك قۇقىعىنا قولجەتىمدى بولا الادى.

مىنە، وسىنداي جولمەن ءبىزدىڭ ەلگە دە وسىنداي زاڭداردى قابىلداپ وبلىس، اۋدان اتتاپ كەز كەلگەن اۋماقتان جەر الاتىن زاڭسىز قاراكەتتەردىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا بولار ەدى.

– قازاقستاننىڭ جەر تۋرالى زاڭىنا، ۇكىمەتتىڭ جەر باسقارۋىنا قانداي ۇسىنىستار ايتقان بولار ەدىڭىز؟

– ءاربىر وبلىس جەر ۋچاسكەلەر قىزمەتىن عىلىمي، جۇيەلى باسقارىپ، اركىمنىڭ ءوز تاۋەلدىگىندەگى جەردىڭ جالپى جوسپارىن جاساپ، ونىڭ كارتاسىن سىزىپ كە زكەلگەن جەكەنىڭ قولىنداعى اكت-دەگى جەرلەردى تۇتاستاي كارتاعا ءتۇسىرىپ، شەگاراسىن ايقىنداپ كومپيۋتەرمەن عىلىمي باسقارسا ءبىرىنىڭ جەرىنە ءبىرى باسا كوكتەپ كىرۋدىڭ الدىن الادى، جەر داۋ-شارلارى تۋىلمايدى.

قازىر قازاقستاندا جەر تەك از عانا شەنەۋلىكتەردىڭ قولىندا بولىپ، ول جەردەن مەنشىكتەنۋدىڭ ءتورت ەلەمەنتتىڭ ىشىندەگى جەردەن پايدالانۋ، پايدا كورۋ دەگەن ەكى ەلەمەنتىن تولىق جۇزەگە اسىرماي وتىر. ايتالىق، قازىر پالەن ءجۇز مىڭ گەكتارلاپ الىپ العان جەرلەر بوس جاتىر، ونى كىم پايداسىن كورىپ جاتىر؟ حالىق پا، الدە مەملەكەت پە؟ ونىڭ پايداسىن ەشكىم كورىپ وتىرعان جوق. وسى ارقىلى جەرگە بولعان مەنشىكتە ادىلەتسىزدىك ورىن العان.

قۇقىقتىق تەوريا بويىنشا جەرگە مەنشىك جوعارداعى ءتورت ەلەمەنت ءبىر ۋاقىتتا ازىرلەگەن جاعدايدا عانا جەرگە بولعان مەنشىكتى جۇزەگە اسىرعان بولادى، سوندىقتان ودان پايدا كورمەي قۇرى يەلەنىپ، بيلىك جۇرگىزىپ، وعان  ەشكىمدى جولاتپاي قويعاننان ونىڭ مەنشىك قۇقىعى جۇزەگە اسپايدى. ونى مەملەكەت قايتارىپ الىپ، يەلىك قۇقىعىن باسقالارعا بەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەن جەر بوس قالسا، ۇكىمەت جەردى قايتارىپ الادى ەكەن دەگەن ۇعىم مىنە وسىدان تۋىنداعان ماسەلە بەكەر ءسوز ەمەس.

قازاق ەلىندە الدىمەن جەرگە جەكە مەنشىك شىنايى جوق بولىپ، زاڭ جۇزىندە كۇشكە ەنۋى كەرەك. جەر رەفورماسىندا مەملەكەت جالپى حالىق تەڭ مەنشىككە قول جەتىمدىككە يە بولۋىنا كەپىلدىك جاسالۋى كەرەك. ياعني كەز كەلگەن ەلدى مەكەن تۇرعىنى جەردىڭ ساناتتارى بويىنشا جەرگە مەنشىك ەتە الاتىن بولۋ ءتيىس. ال قانداستارعا جەر ۋچاسكىسىن بەرۋدە ونىڭ جۇبايىنىڭ قازاقستانعا كەلۋ، كەلمەۋىنە قاراماي قاي جاعى كەلىپ ازاماتتىق العان كۇنى جەر الۋىنا رۇقسات ەتىلسە، شەتەلدىكپەن ۇيلەنگەن قازاقستان ازاماتتارىنا، شەتەلدىكتەرگە جەر بەرىلمەسە، قالعان باپتارىن ءىس جۇزىنە سايكەستى تۇزەتۋگە بولار ەدى. ەڭ ماڭىزدىسى جوعارىداعى جەرگە مەملەكەت مەنشىك ءتۇزىمى اياسىندا جالپى حالىقتىق مەنشىك شىنايى جۇزەگە اسسا، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ حالقى الەۋەتتەنىپ، مەملەكەت قۇدىرەتتەنىۋگە تاعىدا ءبىر جول اشىلعان بولار ەدى.

جوعارداعى جەر جانە مەنشىك ونىڭ ىشىندەگى جەرگە مەنشىك تۇرالى تەوريا بويىنشا قاراعاندا مەنىڭ كوزقاراسىم: جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ دۇرىس ەمەس. جەردى تاۋار رەتىندە ساتۋعا دا بولمايدى، ايىرباسقا دا سالۋعا بولمايدى. دۇنيەدەگى دامىعان ەلدەر بىرەگەي ۇستانعان جول وسىنداي. جەرىڭدى ساتتىڭ، مەملەكەتتى ساتقانمەن بىرلەي، ويتكەنى جەر مەملەكەتتى قۇرايتىن ءتورت ەلەمەنتتىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون!

– قىتايدىڭ 56 زاۋىتىنىڭ قازاق جەرىنە كەلۋىنە قالاي قارايسىز؟

– بۇل ماسەلەگە حالىقارالىق زاڭدار مەن كومپانيا زاڭنامالارى ارقىلى تەرەڭدەي جاۋاپ بەرۋ قاجەت. دەگەنمەن، قازىرشە ايتارىم جوعىرىدا حالىقارادا باسقا ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس جاساي الۋ قابىلەتى دەگەندى ايتتىق، مىنە بۇل سول ەلدىڭ امبەباپ الەۋەتتى ەل ەكەندىگىن ايگىلەيتىن بىردەن ءبىر بوگەنايى ەدى.

ايتالىق، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى 30 جىلدا شەتەلدەرمەن ديپلوماتيالىق، ساياسي، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردا ءوز شاما-شارقىمىزدى دۇنيەگە تانىتا الدىق پا؟ وسى وتىز جىلدا ءبىز ەلدىڭ ىشكى ءوندىرىسى مەن ءونىم قۇنى، ورتا-شاعىن كاسىپورىن سالاسىندا قانداي باسەكەلەستىك قۋاتىمىزدى تانىتتا الدىق؟ بار گاپ ءدال وسىندا تۇرعان سەكىلدى. بۇنى ىشكەرلەي دارىپتەمەسەك تە، جۇرتقا بۇل بەسەنەدەن بەلگىلى شارۋا ەدى. ەندى قۇقىقتىق تەوريا بويىنشا ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان ينۆەستورلار زاڭى بولادى، ياعني بىرلەسكەن كاسىپورىن زاڭى دەپ اتايمىز. مۇندا جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتىگى شەتەلدەردە حالىقارىلىق ساۋدا كەلىسىمدەرىنە قاتىناسۋ باسەكەسىندە ءوز باسىمدىلىعىن تانىتىپ، ءارى قوس ەلدىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناستارىنىڭ جەڭىستى اياق الىسى سىندى ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ ىقپالىمەن شەتەلدەرمەن ساۋدا ىستەستىگىن جاسايدى. دەمەك، قىتايدىڭ 56 كومپانياسىنىڭ قازاقستانعا كەلىپ زاتىت اشۋى، ەكى ەلدىڭ زاڭدارىنىڭ جولى بويىنشا كەلىسىممەن شەشىلگەن بولار. مىسالى، «ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋ»، «شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى»، «ۇلى جىبەك جولى» دەگەن سەكىلدى ديپلوماتيالىق جولدار ت.ب. بار. بۇل جوبا ەكى ەل مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەلىسىمى مەن قول قويۋىمەن ىسكە اسىپ جاتقان شارۋا ەكەنى انىق. دەسە دە، مۇندا ەسكەرەتىن جايتتەر الدىمەن ءوز ەلىڭنىڭ وزىق تەحنيكاسىن بىرلەستىرىپ، شەتەلدىڭ تەحنيكاسىمەن سەلبەسىپ جاڭا ءونىم قۇنىن جاراتا الاتىن ارنادا ءجۇرىلۋى ءتيىس. ال قازىرگى ءبىزدىڭ ەلدەگى شەتەلدىك كومپانيالار  ونداي جولمەن كەلىپ وتىرعان جوق، تەك ءوز ەلىنە پايدا جەتكىزۋ ماقساتىندا  قازاقتىڭ بايلىعىن ءوز تەحنيكاسىمەن وڭدەپ، ونى باسقا ەلدەرگە جوعارى باعادا ساۋدالاپ، قازاقتى قارىق قىلعان بولىپ، ەكى الىپ بيگە شىعىپ وتىر. بۇل وتىرىك ەمەس. مىسالى،  اتىراۋ، اقتاۋ مۇناي الاڭدارىنداعى  مۇناي مەن گازىمىزدى ءبىزدىڭ ەل قىتاي تەحنيكاسىمەن بىرىگىپ، سەلبەسىپ ءوندىرىپ جاتقان جوق، مانەرلەپ جاتقان جوق. تاپ تازا قىتاي كومپانياسى، تەحنيكاسى وندا جۇمىس جاساپ وتىر. ول ول ما، قىتايلىق جۇمىسشالارعا قاراعاندا، قازاق مۇنايشىلارىنا از جالاقى تولەپ قان قاقساتىپ ءجۇر. ءبىز وسىعان شاراسىز، شارتسىز كونىپ وتىرمىز. بۇعان كىمدەر ءماجبۇر ەتىپ وتىر؟ انە سول بيلىكتە وتىرعان اق جاعالىلار. سەن شەتەلدىڭ وزىق تەحنيكاسىن كىرگىز بە ەمەس كىرگىز، بىراق حالىقارالىق زاڭدار مەن ءوز ەلىڭنىڭ زاڭدارىنا سايكەس ەلدىڭ  اش- توقتىعىمەن ساناسا وتىرىپ،  جۇمىس جاساۋىڭ كەرەك ەدى عوي؟!

بۇل الدانۋ مەن الداپ الۋ قاتىناسى شىعار، نە ءوز ەلىمىزدىڭ بيلىك باسىنان لايلانعان سالداردىڭ ناتيجەسى  شىعار. قالاي دەسەك تە، قازاقتىڭ  قىتاي مەن بولعان بۇل شاھمات وينىندا، قىتاي  ءبىر ءجۇرىس پەن قازاقتى مات قىلىپ وتىر. بۇل قاساقانا ما، الدە شاھمات ويىن شەبەرلىگىنىڭ السىزدىگى مە، ونى ءتۇسىنۋ قازىر وتە قيىن؟!

مىسالى، وتە قاراپايىم دالەل ايتساق قازاقستاننىڭ قىتايدا وسى سياقتى كوپانيالارى بار ما، جوق قوي؟.. ءبىز شەتەلدىكتەر سەكىلدى ەلىمىزدە وندىرىلگەن، الەمگە ماقتانىپ كورسەتە الاتىنداي نەمىز بار؟ قىتايدىڭ جوعارىداعىداي جولدارمەن 56 كومپانياسىنىڭ قازاقستانعا كەلىپ زاۋىت قۇرىپ، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، مەملەكەتتى گۇلدەندىرەدى دەۋ قيسىنسىز ارەكەت، ەسەك دامە. امالى جوق بيلىك سوعان كونىپ، كەلىسىپ وتىر، بىراق حالىق بۇعان نارازى. ەندى كەلىپ باسقا سالدى، نەدە بولسا كورەلىكتىڭ كۇيىن كەشىپ وتىر.

 – اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحبەتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz