سماعۇل ەلۋباي. قازاقتانۋ
ەستە جوق ەسكى زاماننان ەۋرازيا ەندىكتەرىن ەركىن جايلاپ، بويلىقتارىن بويلاي كوشكەن بابالار كەرۋەنى تىرناداي ءتىزىلىپ 20-شى عاسىر باسىنا جەتكەن. جەتىپ وتىزىنشى جىلدار ويرانىنا ۇشىراعان. استامشىل قىزىل ساياسات كوشپەلىلەردى دە، كوشپەلى ءومىر سالتىن دا سوتسياليزمگە جات ەلەمەنت دەپ جانازاسىن شىعارعان. قازاقتىڭ تال بەسىگى دالاسىن تابىتقا اينالدىرۋعا از-اق قالعان. كوشپەلىلەردىڭ ءوزى عانا ەمەس، رەپرەسسياعا ءسوزى دە، ياعني، تۇگەل دۇنيەتانىمى ۇشىراعان. قاعازعا تۇسكەن تاريحي جادى - شەجىرە، كىتاپ، قۇراندارى ورتەلىپ، جىراۋ- جىرشى، جازۋشى، كۇيشى، مولدا، باقسى، ەمشىلەرى وققا بايلانعان.
ەستە جوق ەسكى زاماننان ەۋرازيا ەندىكتەرىن ەركىن جايلاپ، بويلىقتارىن بويلاي كوشكەن بابالار كەرۋەنى تىرناداي ءتىزىلىپ 20-شى عاسىر باسىنا جەتكەن. جەتىپ وتىزىنشى جىلدار ويرانىنا ۇشىراعان. استامشىل قىزىل ساياسات كوشپەلىلەردى دە، كوشپەلى ءومىر سالتىن دا سوتسياليزمگە جات ەلەمەنت دەپ جانازاسىن شىعارعان. قازاقتىڭ تال بەسىگى دالاسىن تابىتقا اينالدىرۋعا از-اق قالعان. كوشپەلىلەردىڭ ءوزى عانا ەمەس، رەپرەسسياعا ءسوزى دە، ياعني، تۇگەل دۇنيەتانىمى ۇشىراعان. قاعازعا تۇسكەن تاريحي جادى - شەجىرە، كىتاپ، قۇراندارى ورتەلىپ، جىراۋ- جىرشى، جازۋشى، كۇيشى، مولدا، باقسى، ەمشىلەرى وققا بايلانعان.
ءسويتىپ، قىزىل ساياسات قازاقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنا بالتا شاپتى، حالىقتى حالىق ەتىپ عاسىردان-عاسىرعا سۇيرەپ، تالاي الاساپىران زامانالاردان الىپ وتكەن ۇلتتىڭ ۇلى رۋحي تىرەگى - ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىن بۇتارلادى. «...جالپى كوشپەلىلەر قوعامى، كوشپەلى ءومىر سالتتا قالىپتاسقان قازاق قوعامى، ونىڭ ءتولتۋما بىتىمدەگى بارشا قۇرىلىمدىق بولمىسى «جابايىلىق» تۇرعىسىندا پارىقتالدى» - دەيدى «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» اتتى جاڭا ەڭبەگىندە ەلتانۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەك. ەڭ سوراقىسى، بىرنەشە بۋىن قازاق ۇرپاعىنىڭ وسىناۋ سولاقاي دا سوراقى تۇسىنىك اياسىندا تاربيەلەنۋى. قازاقتىڭ قازاقتانۋدان شەتتەتىلۋى. كوشپەلىلەر بولمىسىن كەرتارتپا قوعام رەتىندە بالاعاتتاۋعا جول اشىلىپ، ونىڭ كۇنگەيىن كورۋگە تيىم سالىنۋى. ونداي زەرتتەۋلەر ۇلتشىلدىق دەلىنىپ، پىشاققا ءتۇسىپ، تۋرالۋى. كەزىندە مۇرات اۋەزوۆ باستاعان ءبىر توپ عالىمنىڭ «كوشپەلىلەر ەستەتيكاسى» اتتى زەرتتەۋى سونىڭ كەبىن كيدى. اقيقاتىندا ەستە جوق ەسكى زاماننان ەۋرازيا كەڭىستىگىن يگەرگەن كوشپەلىلەر وركەنيەتى ءتۇسىنۋدى قاجەت ەتەتىن تاريحي فەنومەن ەدى.
«قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىندا» ايگىلى نەمىس ەتنوگرافى الفرەد ۆەبەردىڭ مىنا پىكىرى كەلتىرىلگەن:
«ات ۇستىندەگى كوشپەلىلەر دۇنيەنىڭ كەڭدىگىن تانىدى. ولار ەجەلگى دۇنيەنىڭ ۇلى مادەنيەتكە يە ەلدەرىن جاۋلاپ الدى. ...ۇستەم ءناسىل رەتىندە ولار دۇنيەگە ەرلىك پەن تراگەديالىق سانانى قالىپتاستىرىپ، ونى ەپوس تۇرىندە پاش ەتتى. ...ءسويتىپ ءومىردىڭ ءمان-ماعىناسىنا قاتىستى سول كەزدەگى تاريحى سوقتالى ىستەردىڭ بارىندە دە ترانستسەندەنتتى ءامباباپ ءدىندى، فيلوسوفيانى جانە ءتارتىپتى قالىپتاستىردى».
تەگى نەمىس ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ.ۆ.رادلوۆ: «مەن قازاق اراسىندا كوپ بولدىم جانە مىنا جاعدايعا كوزىم جەتتى. ولاردا انارحيا جوق، تەك بىزدەن وزگەشە وزىندىك دارالىق بار. ول دارالىق ابدەن قالىپقا تۇسكەن مادەني قارىم-قاتىناس». ورىس ەتنوگرافى ا.ن.حارۋزين: «دالا شەتسىز، شەكسىز، وندا جەردىڭ قاتاڭ ۇلەسكە بولىنگەن شەك-شەكاراسى جوق، دالانىڭ وسى بولمىسىنىڭ ءوزى-اق توسىندەگى تۇرعىندارىن بەلگىلى دارەجەدە ءبىر جانۇيا مۇشەسىنە اينالدىرىپ جىبەرەتىن بىرىكتىرۋشى ەلەمەنت بولىپ تابىلادى». اراب تاريحشىسى راشيد-اد-دين: «تۇركى-موڭعولداردىڭ كونەدەن جەتكەن سالت-ءداستۇرى بويىنشا، ولار وزدەرىنىڭ اتا-تەگىن، رۋ شەجىرەسىن ەستە ساقتاۋعا ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىرادى. ولار بالالارىنا وزگە جۇرت سياقتى تاربيە بەرۋ ءۇشىن ءتىلى شىعىسىمەن-اق قۇلاعىنا رۋ تۋرالى، رۋ شەجىرەسى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەردى قۇيا بەرەدى. بۇل داستۇردەن ولار بۇرىن دا، كازىر دە قىلداي اۋىتقىعان ەمەس»
ش.ءۋاليحانوۆ بولسا: «قازاق ءوزىنىڭ كونە اڭىزدارى مەن نانىم-سەنىمدەرىن قايران قالارلىق تازالىقتا ساقتاي بىلگەن. ودان دا وتكەن عاجابى سول، بايتاق دالانىڭ ءار شالعايىنداعى، اسىرەسە، ولەڭ-جىرلار ەش وزگەرىسسسىز قايتالاناتىنى. كوشپەلى ساۋاتسىز ورداداعى اۋىزشا تاراعان وسىناۋ ۇلگىلەردىڭ ءبىر-بىرىنەن قىلداي اۋىتقىمايتىنى ادام ايتسا نانعىسىز قاسيەت، الايدا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايتىن شىندىق»،- دەيدى.
وسىناۋ از عانا سىلتەمەلەردىڭ وزىنەن كوشپەلى وركەنيەتكە ءتان تولتۋما ەرەكشەلىك اتويلاپ تۇر. ياعني، كوشپەلى ءومىر سالتى ءوز تاريحىن حاتتاپ ساقتايتىن كىتاپحانالاردىڭ ورنىنا ءاربىر جۇمىر باستى پەندەنى كىتاپحاناعا اينالدىرعان. ونسىز تاريحىن، تەگىن بىلمەيتىن تۇتاس حالىق ماڭگۇرتكە اينالار ەدى. ادام ساپاسىنىڭ ۇلت ساپاسىنا ۇلاسارىن الدىن-الا بولجاعان دانا حالقىمىز راشيد- اد-دين بايقاعانداي ءتىلى شىققان ءاربىر بالا قۇلاعىنا تەگى مەن تاريحىن تام-تۇمداپ قۇيا بەرگەن. وسىنى بۇلجىماس داستۇرگە، پارىزعا اينالدىرعان. ناتيجەسىندە شوقان ايتقانداي دالانىڭ قاي شالعايىنا بارساڭ دا الدىڭنان وزگەرىسسىز تازا ساقتالعان تاريحي تانىمدىق ۇلگىلەر شىعىپ وتىرعان. تاريحي جاد بىرلىگى - ۇلتتىق بىرلىك. ەلتانۋعا سانالى عۇمىرىن سارپ ەتكەن اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ وسى سالاداعى قورىتىندى ەڭبەگى - «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحي» مونوگرافياسىنىڭ ءبىر كەسەك قۇندىلىعى قازاق شەجىرەشىلدىگىنىڭ استارىندا جاتقان وسىناۋ ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى - بىرلىك يدەياسىن جان-جاقتى تاراتىپ بەرۋىندە. بۇگىنگى قازاق حالقى 47 تايپادان قۇرالعان. ال قازاق حاندىعى وڭاشا شاڭىراق كوتەرەر تۇستا ۇلى دالاداعى تايپالار سانى 92-دەن اسىپ جىعىلعان. قىرىق قۇراۋ حالىقتى ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرۋدىڭ العىشارتى ۇيىستىرۋشى ۇلتتىق يدەيا ەكەنىن سول تۇستا قازاق اقىلماندارى تاپ باسىپ ءدال بولجاعان. «مىنە، وسى سياقتى اسا كۇردەلى ەتنوساياسي جاعدايدا قازاق حاندىعىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان اقىلماندار بىتىراڭقى ەل-جۇرتتى ۇيىستىراتىن تەگەۋرىندى تەتىك ويلاپ تابۋى قاجەت بولدى. ەڭ الدىمەن قازاق حاندىعىنىڭ اياسىنداعى الاشابىر رۋ-تايپالاردىڭ ەتنوگەنەلوگيالىق جادىن جاڭعىرتىپ، ءتۇبى ءبىر تۋىسقاندىق سەزىمدەرىن وياتاتىنداي سيمۆول-ەتنونيم كەرەك ەدى. وسى ورايدا، قازاق حاندىعىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ ءبىرتۇتاس تۋىسقاندىق سەزىمدەرىنە تۇعىر بولعان سيمۆول-ەتنونيم رەتىندە «الاش» اتاۋىنىڭ تاڭدالعانىنا دەن قويۋعا بولادى» «الاش!» دەگەن ۇراندى ەستىگەندە كۇللى قازاق دۇرك كوتەرىلەتىن بولعان»،- دەپ جازادى ش.ءۋاليحانوۆ.
سودان كەيىنگى ۇلتتى ۇيىستىراتىن ۇلى يدەيانىڭ ءبىرى - ءيسى قازاقتى ءبىر اتادان تاراتاتىن شەجىرەلەردى جۇيەلەۋ بولعان سياقتى. «قازاق حاندىعى جاساقتالعان سوڭ، سۋداي ساپىرىلىسقان ەل-جۇرتتىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمى جاڭاشا جىكتەلىپ، جاڭاشا جۇيەلەنگەنىن ەل ىشىندەگى داڭعايىر شەجىرەشىلەر دە تاپ باسىپ، ءبىلىپ وتىردى. رۋ-تايپالاردىڭ جاڭادان جۇيەلەنۋى ەل بولىپ ۇيىسۋ جولىنداعى ۇلى قادام، ەڭ ءماندى جانە ەڭ ناتيجەلى رەفورما ەدى»،- دەيدى ا. سەيدىمبەك. وعان دالەل رەتىندە اۆتور ءوزى سالىستىرعان قولىنداعى 831 شەجىرەنىڭ 819-دا اتالار سانى 19-22 اراسىندا شەكتەلىپ وتىراتىنىن العا تارتادى. «ءار اتانىڭ اراسىن 20-25 جىلدان ەسەپتەگەندە 19-22 بۋىندى قامتيتىن شەجىرەلەر قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان بەرگى كەزەڭدەگى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن ايعاقتايدى».
ال بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ونداعان تايپالاردىڭ تاريح ساحناسىنا ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى عاسىرلاردا-اق شىققانى ايان.
سونداي-اق، قازاق حاندىعى تۇسىندا قىرىقرۋ حالىقتى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن «ءجۇز» ينستيتۋتى ەنگىزىلگەنىن، ونى ۇشكە ءبولۋدىڭ استارىندا تاعى دا مەملەكەتتىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ، دەموكراتيالىق شەشىمدەرگە ىڭعايلاۋ ءتاسىلى جاتقانىن عالىم قيسىندى تاراتادى.
«ءسوز جوق، ەلدى جاراستىرىپ، ۇلتتى ۇيىستىرۋعا باعىتتالعان قاعيدالار ءبىر عانا حاننىڭ تۇسىندا، ءبىر عانا جارلىقپەن جاساقتالا قويماعانى ايان. بۇل رەتتە، قازاق حاندارى بۇرىنعى كاعاناتتىق، ۇلىستىق، وردالىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تاريحي سىننان وتكەن تاجىريبەسىنە تابان تىرەگەن. الايدا، حاندىق اياسىنداعى جۇزدىك بولىككە نەگىزدەلگەن اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تاريحي قاجەتتىلىگى قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى نىعايعاندا عانا جۇزەگە استى دەپ قورىتىندى جاساۋعا نەگىز مول.
راس، قازاق قوعامىنىڭ جۇزدىك بولىككە ءبولىنۋى تۋرالى ءار تاراپتى پىكىرلەر بار. اڭىز-ءاپسانانىڭ ايتۋىندا ءيسى قازاق ءبىر اتا الاشتان تۋعان ءۇش ادامنان ءوربىپتى-ءمىس. (اقارىس، جانارىس، بەكارىس). بۇنى ۇلتتى ۇيىستىراتىن ۇلى بىرلىك يدەياسى تۋدىرعان شەجىرەلىك يدەولوگيا تۇرعىسىندا قابىلداعان ابزال». وسى ورايدا ويشىل قالامگەر ءابىش كەكىلباي-ۇلىنىڭ ۇتىمدى پىكىرى كەلتىرىلگەن. «بىرنەشە تايپالار ءبىر حالىققا بىرىگەردە ساياسي قۇرىلىمدى جۇپ سانعا بولمەي، تاق سانعا بولۋگە تىرىسقان. اسىرەسە، ءۇش سانىن ۇناتقان. ويتكەنى جۇپ سان قاراما-قارسى ەكى جاققا ءبولىنىپ كەتۋگە، ىدىراۋ مەن تارتىسقا ىڭعاي تۇرسا، تاق سان قارسىلاسۋشى كۇشتەرگە اراسالماق جاساي الاتىن ءۇشىنشى كۇش. بۇل رەتتە، قازاقتىڭ ءۇش جۇزدىك قۇرىلىمى الاۋىزدىق ەمەس، اعايىنگەرشىلىكتى، جىكشىلدىك ەمەس، ىنتىماقتى كوزدەگەن كونتسەپتسيا ەدى»،- دەپتى جازۋشى.
بۇدان ءارى دە اۆتور پىكىرىنە جۇگىنەلىك:
«مۇنداي وي-تۇجىرىمنىڭ ەڭ جارقىن ايعاقتارىن ادەت-عۇرىپتار مەن سالت-داستۇرلەردىڭ ءارى قوعامدى رەتتەگىش، ءارى ادام ساپاسىن شىڭداعىش كيەلى-قۇقىقتىق سيپاتتارىن، ەپوس تۇرىندە كورىنىس تاپقان اسقاق رۋحتان، اقىن-جىراۋلار پوەزياسىنداعى قاعاناتتىق ورلىك پەن ەپيكالىق قارىم-قۋاتتان، ءان-كۇي ونەرىندەگى ءومىرپاز سۇڭعىلا سارىنداردان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. وسىناۋ ۇلى قاسيەتتەر قازاق حالقى بوداندىق تۇزاعىنا تۇسكەن 18-ءشى عاسىردان بەرى ۇدايى شەكتەۋ كورىپ، ۇدايى تىيىم-تەجەۋگە ۇشىراپ كەلدى. بىلايشا ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تولتۋمالىعىنا بوداندىق كەزەڭدە تولاسسىز رەپرەسسيا جاسالۋمەن بولدى. ءسوز جوق، قازاق ۇلتىن مۇنداي زۇلماتتان امان الىپ شىققان ەڭ باستى قۇدىرەت تە سول ادەت-عۇرىپتارى، سول سالت-داستۇرلەرى، سول جول-جورالعىلارى، سول ءجون-جوبالارى ەدى. دەمەك، قازاق ۇلتىنىڭ جانى دا وسى قاسيەتتەرگە ۇيالاعان دەۋگە بولا. ...19 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا سىرتقى كۇشتىڭ زورلىعىمەن جۇزەگە اسقان اكىمشىلىك جانە سوت رەفورمالارى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەتنوالەۋمەتتىك ينستيتۋتتارىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. بۇنىڭ ءوزى قوعامدىق ءومىردى رەتتەۋگە باعىتتالعان ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ سولعىن تارتۋىنا سەبەپشى بولىپ، ەتنوستىڭ وزدىك ساناسىنىڭ (ساموسوزنانيا) تابيعي دامۋىنا سالقىنىن تيگىزدى. ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ەتنيكالىق بولمىسى سىرتقى وكتەم كۇشتىڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسقان ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەرگە بەيىمدەلۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامى تۋرالى بەلگىلى ءبىر وي قورىتۋ ءۇشىن 18, 19, 20 عاسىرلار دەرەگىنە ۇلكەن تالعامپازدىقپەن قاراعان ابزال».
«كوشپەلى ءومىر-سالت دەگەن - تەك عانا ۇجىمداسۋ، مۇددە-مۇرات بىرىكتىرۋ ارقىلى مۇمكىن بولاتىن الەۋمەتتىك قۇبىلىس. ال كوشپەلى ءومىر-سالت جاعدايىندا ۇجىمداسۋ، مۇددە-مۇرات بىرىكتىرۋ ارقىلى قالىپتاساتىن ءومىر-سالت وزىنەن-ءوزى رۋ-تايپا جۇيەنى دۇنيەگە كەلتىرەدى. سەبەبى، ۇجىمداسۋ (قاۋىمداسۋ) ءۇشىن الدىمەن ەتجاقىن تۋىستار، ودان ءارى كورشى-قولاڭدار ءبىر ماقسات جولىندا باس بىرىكتىرۋلەرى كەرەك. ياعني، قاۋىمداسۋدان باستاۋ الاتىن رۋ-تايپالىق جۇيە - كوشپەلىلەر ءۇشىن باقىتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ العىشارتى».
«ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا «نوقتا اعالاردىڭ» جولى ايرىقشا مارتەبەلى بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون. وسى ورايدا، ءۇش ءجۇزدىڭ «نوقتا اعالارى» - جالايىردىڭ دا، تاراقتىنىڭ دا، تابىننىڭ دا تاڭبالارىنىڭ بىردەي تاراق تاڭبا بولىپ كەلۋى جانە بۇل تاڭبانىڭ تورە تاڭباسىمەن تەكتەستىگى نازار اۋدارتادى. شەجىرەلىك جانە فولكلورلىق - ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردە «نوقتا اعالارى» رۋ-تايپالاردىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە ءجيى ارالاساتىنى، ءبىتىم-مامىلە كەزىندە نوقتا اعالىق ءجون-جوبانىڭ ىلتيپاتپەن ەسكەرىلەتىنى، اسىرەسە، جول-جورا جاسالعاندا «نوقتا اعالارعا» ايرىقشا قۇرمەت كورسەتىلەتىنى ايقىن بايقالادى. ءماشھۇر-ءجۇسىپ تورە جوقتا «نوقتا اعالارى» تورەلىك ەتەتىنىن ايتادى».
«قازاقتىڭ تۋىسقاندىق جۇيەسىنە ءتولتۋما سيپات دارىتاتىن تەگەۋرىندى تەتىك رەتىندە، ەڭ الدىمەن، جەتى اتاعا دەيىن، ياعني، جەتى بۋىن ۇرپاق الماسقانعا دەيىن قىز الىسپايتىن ءداستۇردى بولە-جارىپ ايتۋعا بولادى. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن ۇستاناتىن قازاقتان باسقا ەتنوستىڭ جەر بەتىندە بار ەكەنىن ءبىز بىلە المادىق. بۇنداي ءداستۇردىڭ ورنىعۋىنا سەبەپشى بولعان تاريحي ەكى العىشارتتى الدىمەن اتاپ وتكەن ءجون. ءبىرىنشىسى - ادامداردى تەكتەندىرۋگە، ياعني، تۇقىمىن جاقسارتۋعا بايلانىستى، ەكىنشىسى - كوشپەلى ءومىر-سالتتاعى قازاق قوعامىن الەۋمەتتىك-ساياسي جانە مادەني-رۋحاني تۇرعى دا ءبىرتۇتاس جارالىم ەتۋدى كوزدەۋدەن تۋىنداعان ۇستانىم. ءسوز جوق، جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى قازاق قوعامىنداعى تۋىسقاندىق بايلانىستار اياسىنىڭ مەيلىنشە كەڭەيۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولعان فاكتور».
«ۇلتتىڭ ۇلى بىرلىك يدەياسىنان تۋىنداعان شەجىرەلىك دەرەك بويىنشا ورتا جۇزدەگى ءيسى نايمان اتاۋلى ۇلى ءجۇزدىڭ الپەش دەگەن قىزىنان ءوربيدى. ءدال سول سياقتى، ورتا جۇزدەگى قالىڭ ارعىننىڭ ءتۇپ انالارى كىشى ءجۇزدىڭ ءۇش قىزى ەكەنى ايتىلادى. وسى سياقتى شەجىرەلىك دەرەككە قانىق ءاربىن نايمان ادامى ۇلى ءجۇزدى، ءاربىر ارعىن ادامى بۇكىل كىشى ءجۇزدى ناعاشى جۇرتىم دەپ بىلگەن. ...تۇپتەپ كەلگەندە، قازاق حالقىن نە تىلىندە، نە دىلىندە، نە دىنىندە، نە ءومىر سالتىندا ايىرىم-وزگەشەلىك جوق، ءبىرتۇتاس ەتنوجارالىمعا اينالدىرعان عاجايىپ تەتىك بولعان فاكتور رەتىندە وسىناۋ جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن اتاۋعا بولادى».
«ەل قامىن، ۇرپاق بولاشاعىن ويلاعان دانالار بۇل ماسەلەگە ايرىقشا ءمان بەرىپ، جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ داستۇرىنەن قىلداي اۋىتقىماۋدى قىراعىلىقپەن قاداعالاپ وتىرعان. ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ، قالقامان مەن مامىردىڭ ارالارى ءتورت- بەس اتا بولعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەلدىكتىڭ شىرقىن بۇزاتىن اۋىر قىلمىسقا باعالانىپ، قاتال جازاعا ۇشىرايتىنى دا سودان».
«2004 جىلى شىعارىلعان زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقتىڭ 56 پايىزدىق گەنى - ازيالىقتارعا، 44 پايىزى ەۋروپالىقتارعا، 17 پايىزى تۋۆا، ساحا، بۋريات حالىقتارىنا ءتان «د» گالوتوبىنا، 13 پايىزى - فرانتسيا، انگليا، گەرمانيا تۇرعىندارىنا ءتان باتىس ەۋروپالىق «ن» گالوتوبىنا سايكەس كەلگەن. ياعني، بۇل، قايسىبىر زامانداردا قازاقتاردىڭ تاياۋ شىعىس، وڭتۇستىك ەۋروپا، سولتۇستىك جانە باتىس ءسىبىر، سكانديناۆيا، شىعىس ەلدەرىمەن، تىپتەن، امەريكا ۇندىستەرىمەن دە قايسىبىر زاماندا بايلانىستا بولعانىن كورسەتەدى. دەمەك، ەۋرازيا مەن افريكا قۇرىلىقتارىنداعى حالىقتار ءۇشىن 3-4 جىل بويى «ءتاڭىردىڭ دىراۋ قامشىسى» اتانعان ۇلى دالا كوشپەلىلەرى، سول كوشپەلىلەردىڭ كىندىك مەكەنىندەگى قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى توڭىرەگىندەگى الىس-جاقىن ەلدەرگە تەگەۋرىندى ىقپال ەتكەن دەگەن قيسىنعا كەلەدى».
اقسەلەۋ سەيدىمبەك ادام-اتا عالايسسالامنىڭ تۇڭعىشى ابىلدان باستالاتىن مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن كوشپەلىلەر دۇنيەتانىمى، ياعني، فيلوسوفياسى، نانىم-سەنىمى تىم ەرتە، ەستە جوق ەسكى زاماندا قالىپتاسقان دەپ بىلەدى.
«كۇن، اي، جۇلدىزدار سياقتى اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسىن، ول قوزعالىستارمەن تىكەلەي بايلانىسى بار جەردەگى وزگەرىستەردى مۇقيات پايىمداپ، مول تاجىريبە جيناقتاعان كوشپەلىلەر ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۋاقىت پەن كەڭىستىك تۋرالى تانىم-تۇسىنىك قالىپتاستىرا الدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، 12 جىلدىق جانۋارلار تسيكلىنان تۇراتىن كۇنتىزبەنى العاش رەت كوشپەلىلەردىڭ ويلاپ تاپقانى بۇگىندە الەمدىك عىلىمي تانىمدا مويىندالعان اقيقات. وسى ورايدا ايتا كەتۋگە بولادى، اسپان دەنەلەرىنىڭ بەلىگىل ءبىر تارتىپپەن جانە قايتالانىپ وتىراتىن ىرعاقپەن ۇدايى قوزعالىستا بولۋى، بۇل قوزعالىستاردىڭ جەر بەتىندەگى مىڭ-سان قۇبىلىستارمەن تىكەلەي بايلانىسىپ جاتۋى، مۇنىڭ ءبارىنىڭ قاپىسىز ۇيلەسىم تابۋى بايىرعى ادامدارعا عاجايىپ ءبىر قۇدىرەت يەسىنىڭ سانالى ارەكەتىندەي اسەر بەرگەن. ول قۇدىرەت يەسىنىڭ تۇراعى اسپان دەپ بىلگەن. «ءتاڭىر» ءسوزى «اسپان» دەگەن ماعىنا بەرەدى. وسىلايشا ەڭ العاش رەت كوشپەلىلەر ورتاسىندا ءبىر قۇدايعا سەنەتىن ترانستسەندەنتتى تانىم-تۇسىنىك قالىپتاسقان. مۇنداي ۇلى يدەيا تاعى دا سول كوشپەلىلەر ارقىلى توڭىرەگىندەگى ەلدەرگە تاراپ، ناتيجەسىندە ءبىر مەزگىلدە دەۋگە بولاتىنداي ۋاقىت اياسىندا الەمدىك دىندەردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتكەن». بۇل ءۋاجىن اۆتور الفرەد ۆەبەردىڭ تومەندەگىدەي ويلارىمەن تۇجىرىمدايدى.
«بىرىنشىدەن، الەمدىك دىندەردىڭ ۇلى دالا كوشپەلىلەرى ارەالىنا جاپسار وڭىرلەردە دۇنيەگە كەلۋى نازار اۋدارسا، ەكىنشىدەن، ءبىر قۇداي، قۇداي تۇراعىنىڭ كوكتە بولۋى، و دۇنيە، پەيىش پەن دوزاق، جان، ماڭگىلىك عۇمىر، اقىرزامان سياقتى يدەيالاردىڭ الەمدىك ءدىن اتاۋلىعا ورتاق بولۋىن باسقاشا ۋاجبەن ءتۇسىندىرۋدىڭ قيسىنى جوق».
الفرەد ۆەبەر مەن اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ وسى ءۋاجىن تاريحي شىندىق جوققا شىعارمايدى. اعىلشىن ءدىنتانۋشىسى مەري بويس ءوزىنىڭ «زوراستريزم» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىندە بۇگىنگى الەمدىك دىندەرگە ءتان - ادام مەن الەمدى جاراتقان جالعىز جاراتۋشى تۋرالى، اقىرزامان، پەرىشتە مەن سايتان، دوزاق پەن جۇماق، جالعانشى بۇ دۇنيە مەن ماڭگىلىك و دۇنيە ءجايلى اياتتاردى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 15 عاسىردا العاش ۋاعىزداعان زاراتۋشترا (زوراتا) كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا جاتقان ۇلى دالادا تۇيە باققان كوشپەلىلەر اراسىنان شىققان پايعامبار ەكەنىن دالەلدەيدى. جانە بۇل باعزى ءدىن ايگىلى «اۆەستا» ارقىلى الدىمەن تاياۋ شىعىستا سودان كەيىن ۇندىستانعا تاراپ، يۋدايزم، بۋدديزم، حريستياندىق تارىزدى دىندەردىڭ پايدا بولۋىنا زور ىقپال ەتكەنىن جازادى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك بۇل زەرتتەۋىن «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» دەپ اتاۋى نەگىزىنەن حالىق اراسىندا ءوز تاريحى ءجايلى اۋىزشا ايتىلاتىن اڭىز، شەجىرە، ميفتەردىڭ جيناقتالعان مول دەرەگىنە سۇيەنىپ جانە وسىناۋ اۋىزشا تاريحقا جان-جاقتى تالداۋ بەرگەندىكتەن بولسا كەرەك. رەسمي تاريحناما بۇنداي دەرەكتەرگە مۇرىن شۇيىرە قاراسا، احاڭ حالىقتىڭ ءوزى ءجايلى ءوزى ايتقان اۋىزشا تاريحىن حاتقا ءتۇسىرىپ جۇيەلەپ، سارالاپ وزىنە قايتارعان. بۇ كىتاپتا جيناقتالعان حالىقتىڭ مول شەجىرەلىك اڭىز مۇرالارى سان عاسىرلار سورابىندا حالىق جادىندا ساقتالىپ، ونىڭ رۋحاني اينالىمىندا تۇراقتى بولعانىن ەسكەرسەك، بۇنداي مۇرانى اينالىپ ءوتىپ قازاقتانۋعا قادام باسا المايتىنىمىز شىندىق.
سونداي اڭىزداردىڭ ءبىر شوعىرى قازاقتىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى. سونىڭ ءبىرى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «قازاق شەجىرەسى» كىتابىنان كەلتىرىلگەن دەرەك. 19 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى. ىشىندە قۇنانباي قاجى بار جۇزدەن استام كىسى مەككەدە قاجىلىق پارىزىن وتەپ جۇرەدى. ولاردان «سىزدەر كىم بولاسىزدار؟» دەپ سۇرايدى. «ءبىز قازاقپىز!» دەيدى. «سىزدەردىڭ تەكتەرىڭ تۋرالى شەجىرەلىك دەرەك بار ما؟» دەلىنەدى. سوندا قاجىلار ءوز اراسىنان كىشى ءجۇز تابىن دوسجان حازىرەتتى باعدات كىتاپحاناسىنا اتتاندىرىپتى. دوسجان حازىرەت باعداتتان قازاقتىڭ قايدان شىققانى تۋرالى شەجىرەلىك قۇجات الىپ كەلەدى. ول دەرەك بويىنشا قازاق انەس ساحابادان تارايدى ەكەن.
«انەستەن - جابال، قۇراق. ونان - ماعاز، مۇرات. ونان- بۇحارباي، سەيىل. ونان - اقشولپان، قۇراي. ونان - الامان، الاش. الاشتان - سەيىلحان، جايىلحان. سەيىلحاننان - سەگىز ارىس تۇرىكپەن. جايىلحاننان - مايقى. مايقىدان - وزبەك، سىبان. سىباننان - ايىرقالپاق، ونان - قازاق پەن سوزاق. سوزاقتان - قاراقالپاق. قازاقتان - اقارىس، جانارىس، بەكارىس».
كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعان ەشكىم جوق. ايتۋشىلاردىڭ ايتىپ، انەستىڭ ءوزىن دە ءبىر نۇسقادا «الاش» دەپ ايتادى.
«ەرتە زاماندا قىزىلارىستان دەگەن حان بولىپتى. ءبىر جورىقتا قىزىلارىستانعا اسقان سۇلۋ ءبىر قىز تۇتقىنعا تۇسەدى. قىزدى حان ايەل ەتىپ الادى. ايەل جۇكتى بولىپ ءبىر ۇل تابادى. الگى ۇلدىڭ تۇلا بويى تۇگەل الا بولادى. بۇنى جاماندىققا جورىعان بايبىشە بالانى سىرداريانىڭ سۋىنا تاستاڭدار دەيدى. بالانى بالىق اۋلاپ جۇرگەن ءبىر كەدەي قۇتقارىپ بالا ەتىپ الادى. بالا ەرجەتەدى. اقىلدى، ەرجۇرەك بولادى. جۇرت ونى «الاش» دەپ اتايدى. حان بالانىڭ اتاعىن ەستىپ ونى ورداسىنا الدىرماق بولادى. سوندا مايقى بي «جوق، وعان ءجۇز جىگىت قوسىپ بەرىپ، ءوز ەركىنە جىبەرۋ كەرەك» دەيدى. الدىمەن، ءۇيسىن دەگەن ءبىر جىگىت باستاپ بارىپ ءجۇز جىگىتىمەن قوسىلادى. سودان كەيىن بولات دەگەن جىگىت باستاعان ءجۇز جىگىت بارىپ قوسىلادى. اياعى، الشىن دەگەن جىگىت باستاعان ءجۇز جىگىت تە بارىپ الاشقا قوسىلادى. ولار جورىقتار جاساپ، توڭىرەگىندەگى ەلدەردى باعىندىرادى. كەيىن ولار جيىن اشىپ الاشتى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرىپتى».
بۇدان ءارى ءار ءجۇزدىڭ، تايپانىڭ اتا-تەكتەرى تۋرالى شەجىرەلىك دەرەكتەر، اڭىزدار «قازاقتىڭ كاريا سوزدەرى» بولىمىندە مولىنان كەلتىرىلگەن.
بايقاپ وتىرعانىڭىزداي، ءبىز، عالىمنىڭ قازاقتانۋعا قوسقان قوماقتى ۇلەسىن نەعۇرلىم دايەكتى ناسيحاتتاۋ تۇرعىسىندا كىتاپتان ۇزىندىلەردى ۇزبەي كەلتىرىپ وتىرمىز. ويتكەنى، اڭگىمە بولىپ وتىرعان تاقىرىپتى احاڭنان ارتىق ايتۋ قيىن. ماقساتىمىز - قازاقتانۋعا قوسىلعان وسى قوماقتى ەڭبەككە قالايدا كوپشىلىك نازارىن اۋدارۋ. وعان سەبەپ، وزگە ەۋروپالىقتار تۇرماق، سوڭعى 70 جىلدا قازاقتى تۇسىنۋدەن قازاقتىڭ ءوزى قالىپ، كوشپەلىلەر قاۋىمى دەگەنگە تۇمسىق شۇيىرە قاراۋشىلار كوبەيدى. باسقانى قويعاندا وندايلار قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىقتى. ولار تىلدەن، دىننەن، دىلدەن، ياعني قازاقتىقتان بەزىندى. وتارشىل وزبىر ساياسات قازاققا ءتان قۇندىلىقتاردى تارك ەتۋ ارقىلى ونىڭ وز ۇرپاعىن وزىنەن جەرىتتى. بۇگىندە قاعىنان جەرىگەن قۇلانداي ونداي ءدۇبارالار قاتارى كوبەيىپ قازاق بولاشاعى ءۇشىن قاتەرلى كۇشكە اينالىپ وتىر. وسىنداي تاعدىرحال تۇستا قازاققا ونىڭ بولمىسىن، تاريحىن تۇسىندىرۋدىڭ وزەكتىلىگى وراسان. وسى تۇرعىدان «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» - وقىرمانىن تەك تەگىن تۇسىندىرەتىن تەكتىلىككە تاربيەلەپ قانا قويماي، كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلىنىڭ كەشەگى كۇنىنە، ءومىر سالتىنا، سول الماعايىپ زامانداردا بولاشاق ءۇشىن جۇرگىزگەن قايسار كۇرەسىنە دەگەن قۇرمەتكە، ىلتيپاتقا بولەيتىن سيرەك قۇرال. تاربيە قۇرالى. ءار ۇيدە تۇرۋعا ءتيىس كىتاپ. كوشپەلىلەردىڭ ءبىر ۇلى قاسىرەتى - ات جالى، اتان قومىندا ءجۇرىپ ءوز تاريحىن ءوزى جازىپ سوڭىندا قابىرعالى قالا، قوردالى كىتاپحانالار قالدىرا الماۋى. ناتيجەسىندە ولاردىڭ ءدۇمپۋلى كاھارماندىق جەڭىستەرى، قاسىرەتتى جەڭىلىستەرى كوبىنەسە جاۋ قولىمەن جازىلدى. ال ولار بولسا كوشپەلىلەردى سىباۋدان كەندە قالماپتى. الەم تاريحشىلارى سوڭعىلىقتا سول جىلنامالارعا جۇگىندى. سودان، كوشپەلىلەرگە كەزىندە جاۋلارى تەلىگەن «ۆارۆارى»، «پوگانيە» «جابايىلار» ءتارىزدى بالاعاتتار تاريحنامادا ولارعا تەلىنگەن تەڭەۋلەرگە اينالعان. كوشپەلىلەرگە دەگەن وسىنداي تاريحي ادىلەتسىزدىكتى تۇزەتۋگە، ونى تاريحي سانادان جويۋعا كىم ات سالىستى دەسەك تىم سيرەك ەسىمدەر ەسكە تۇسەدى. ا.ۆەبەر، ل.گۋميلەۆ ءتارىزدى ساناۋلى ەسىم. دەمەك، كوشپەلىلەر تاريحى - الەمدىك تاريحنامادا قايتا زەرتتەۋدى، قايتا زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ. ول ءوزىنىڭ وبەكتيۆتى تاريحشىلارىن ءالى كۇتىپ تۇر. كوشپەلىلەر تاريحىن ويدان-قىردان قۇراستىرىپ سىرتقى تاريحشىلار جازسا جازار، بىراق، كوشپەلىلەر تۇرمىسىن، بولمىسىن، سالت-ساناسىن، دۇنيەتانىمىن جازسا تەك سول ورتانىڭ بەلبالاسى عالىمدار عانا جازا الار ەدى. تاعدىر شوقانعا سونداي مۇمكىندىك بەردى. عالىم ۋىز جاس قىسقا عۇمىرىندا قازاقتانۋ مايدانىندا قىرۋار ءىز قالدىردى.
شوقاننان كەيىن اراعا اتتاي عاسىر سالىپ كوشپەلى وركەنيەتتىڭ ءوزى دە تاريح ساحناسىنان كوشتى. 20 عاسىر ورتاسىنا جەتپەي-اق كوشپەلىلەردىڭ ۇلى دالا ءتوسىن دۇبىرلەتكەن، تالاي تاريحي دۇمپۋلەرگە توتەپ بەرگەن داڭقتى ەپيكالىق بولمىسى كەلمەسكە كەتتى. كوشپەلىلەر ات جالى، اتان قومىنان ءتۇسىپ اۋتوكولىكتەرگە وتىردى. ولاردىڭ تۇرمىسى، بولمىسى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. الايدا، ەپيكالىق كوشپەلىلەر ءداۋىرىنىڭ جاڭعىرىعى ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن جەتتى. ەلۋىنشى جىلدارى كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى كوشىن كورگەن، بالالىق شاعىن سونداي اۋىلدا وتكىزگەن ۇرپاق وكىلدەرى، قۇدايعا شۇكىر، بۇگىندە ارامىزدا ءجۇر. ولاردىڭ اراسىنان قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۇرمىسىن جىر ەتكەن داڭعايىر جازۋشى، تاريحشىلار شىقتى. ولاردى «سوڭعى موگيحاندار» دەۋگە لايىق. ولار - بۇگىندە جاستارى 60-تان اسقان، باستارىن قىراۋ شالعان اعا ۇرپاق. وسى «سوڭعى موگيحاندار» ويىندا، بويىندا ازىرشە كوشپەلىلەر دۇنيەتانىمىنىڭ جاڭعىرىعى ساقتالىپ كەلەدى. ولمەي، وشپەي كەلەدى. بۇل ۇرپاق - كەلمەسكە كەتكەن كوشپەلىلەر الەمىنىڭ، سوزسىز، سوڭعى جاڭعىرىعى، سوڭعى كولەڭكەسى، سوڭعى وكىلدەرى، سوڭعى كۋاگەرلەرى. ولار ءتىرى تۇرعاندا كوشپەلىلەر مادەنيەتى، كوشپەلىلەر رۋحى ءالى دە ءتىرى، ءبىرجولا ءولدى دەۋگە كەلمەيدى. ولارمەن بىرگە، الايدا، كەلمەسكە بەت الىپ، ۇلى دالا توسىندە مىڭداعان جىلدار دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن كوشپەلىلەر رۋحى، كەۋدەسىن كولدەنەڭگە باستىرماعان بابالار رۋحى ءوتىپ بارا جاتقانىن ۇعۋ پارىز. پايىمداۋ، مويىنداۋ پارىز.
دالا سايگۇلىگىن - قالا «سايگۇلىگىنە»، ۋىقتى ءۇيىن - ءجايلى پاتەرگە ايىرباستاعانىمەن، بالا جاستا جادتا قالعان كوكجيەگى كەڭ ءورىس كوش-كەرۋەن ومىردىڭ عاجايىپ جاڭعىرىعى جانىن قاشاندا مازالاۋلى، ساحرانىڭ سول «سوڭعى موگيحاندارىنىڭ» ءبىرى - اقسەلەۋ سەيدىمبەك. ول ءوز بالالىق شاعى تۋرالى ءوزى بىلاي تولعايدى.
«20 عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىنداعى احۋال. ارقا مەن بەتباقدالا جاپسارىنداعى كوشپەلى ەل. كاسىبى - مال شارۋاشىلىعى. ول كەزدە ەل جازىلىپ جايلاۋعا شىعادى. ادەتتە، ون شاقتى ءۇي ءبىر اۋىل بولىپ، وتى-سۋى مول جەرگە كيىز ۇيلەرىن شۇپىرلەتە تىگىپ، مارە-سارە كۇي كەشەدى. جازعى جايلاۋدىڭ داۋرەنى ءوتىپ، ءشوپ بۋىنى قاتا باستاسا دا سارى الا كۇز بەن قوڭىر كۇزگە مالدى سەمىرتۋ ءۇشىن ەل-جۇرت كۇزەۋدەن تابان اۋدارماي وتىرادى. سودان قارا كۇزدىڭ قارلى جاڭبىرى بىلىنە باستاعاندا شۇباپ شۋ بويىنا قاراي كوشەدى. ۇيرەنشىكتى ادەتپەن اۋىل-ەل شۋ بويىن بەتكە الىپ ۇدەرە كوشىپ كەلە جاتقان. ارقانىڭ شۇيگىن الابىنان كوشىپ شىققان سوڭ اراعا ون سەگىز قونىپ، ون توعىزىنشى قوناعا شۋ بويىنا تۇياق ىلىكتىرەدى. بەتپاقتىڭ ءشولىن باسىپ وتەتىن ۇزاق كوشتە ات جالىن تارتۋعا جارايتىننىڭ ءبارى جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، ايرىقشا شيراق قيمىلدايتىن ادەتى».
«ارقانىڭ وتى-سۋى مول ۇياداي القابىنا باۋىر باسقان كيىز ءۇيلى اۋىل جازدىڭ ەڭ ءبىر مامىراجاي شۋاعىنا بولەنگەن. تىرشىلىك اتاۋلى تابيعاتپەن ءمىنسىز ۇيلەسىم تاۋىپ، راحاتقا بوگىپ، وزگەشە ءبىر سابىرلى قالىپقا تۇسكەن. بۇل دۇنيەدە قايعى-قاسىرەت، قۋلىق-سۇمدىق، زورلىق-زومبىلىق دەگەن مۇلدە بولىپ كورمەگەندەي. ونداي جاماندىقتىڭ ەشقاشان بولۋى دا مۇمكىن ەمەستەي ماۋجىراپ، ۋىلجىپ تۇرعان ۇلى الەم.
اۋىل ايەلدەرى ءالسىن-ءالسىن توپتاسىپ بارىپ بيە ساۋادى. مۇنىڭ ءوزى ولار ءۇشىن جان قينالاتىن جۇمىس ەمەس، بەينە ءبىر بوي جازىپ قايتاتىن سەيىل-سەرۋەن سياقتى».
بۇل ۇزىندىلەر اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ بالالىق شاعى ءجايلى جازعان ەتنوگرافيالىق ەپيزودتارىنان الىندى. ول ەپيزودتاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى، ۇلتتىق پسيحولوگياسى تۋرالى اۆتوردىڭ كوزبەن كورىپ، باستان كەشكەن باعالى تانىمدىق كورىنىستەر، وقيعالار.
ەگەر، بالداۋرەن بالالىق شاعى كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلى اۋىل بەسىگىندە تەربەلمەسە، قالامى جۇيرىك ءسوز شەبەرى اقسەلەۋ سەيدىمبەك، كىم بىلەدى، ادەبيەت مايدانىن شيىرلاپ ءجۇرىپ الىپ، تىڭ ءورىس، قاشاننان قاعاجۋ كورىپ كەلە جاتقان قازاقتانۋعا قادام باسار ما ەدى، باسپاس پا ەدى. قادام باسقاننىڭ وزىندە دە، ەگەر ول ءوزىنىڭ ۇشقان ۇياسىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ۋىزىنا جارىماي وسكەن بولسا، وندا ونىڭ بولمىسىنان ءدال بۇگىنگىدەي قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن قىزعىشتاي قورعاۋشى شىعار ما ەدى، شىقپاس پا ەدى، كىم ءبىلسىن! اقسەلەۋ سەيدىمبەكتى ەلتانۋعا الىپ كەلگەن فەنومەن - قالايدا، ارقادا تۋىپ قايماعى بۇزىلماعان اتا جۇرت سالتىن اردا ەمۋى. ونى اتا سالتىمىزدىڭ ادۆوكاتىنا اينالدىرعان دا سول پەرزەنتتىك پارىز، تەرەڭ تامىر. ونىڭ تۋا ءبىتتى قالامگەرلىك قاسيەتى، جۇرە كەلە دامىتقان ەتنوگراف عالىمدىق قارىمىنا تەك ۇشقىر قانات، ىستىق قان، ۇلتتىق رۋح بەرگەن. ايتۋلى ءسوز شەبەرى ەلتانۋدىڭ ءتىلىن كوركەيتىپ، بايىتىپ، كەڭەيتىپ اكەتكەن. تالاي تەرميندەر قازاقشا جۇپ-جۇمىر بالاماسىن تاۋىپ تالماۋعا كەلمەي-اق جۇتىلىپ جاتادى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ءتىلى جالپى قازاق گۋمانيتارلىق عىلىمىنىڭ تىلىنە اينالسا عوي دەيسىڭ. قازاق ءتىلى - عىلىم ءتىلى ەمەس دەپ جۇرگەندەر كىم دەسەك، ول سابازدار قازاق ءتىلىنىڭ كول-كوسىر مۇمكىنشىلىگىن احاڭداي يگەرە الماي جۇرگەندەر ەكەن. ءتىلدى تولىق مەڭگەرە الماي ءجۇرىپ وندايلار تام-تۇم ءوز ءتىلىن كىنالاۋدىڭ ورنىنا، بەلدەن باسىپ بايبالامعا سالىپ بارلىق جالانى ءيسى قازاق تىلىنە جاۋىپ جاتادى.
«قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحي» - الدىمەن قازاقتى قازاققا ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن قۇندى ەڭبەك. سونداي-اق، قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزگى حالقىن تۇسىنگىسى كەلەتىن كەز-كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى ءۇشىن دە تاپتىرماس قۇرال. قازاقتى تەرەڭ ءبىلۋ - وزگە ەتنوس وكىلدەرى ءۇشىن ومىرلىك وزەكتى ماسەلە. ويتكەنى، قازاقستان جاعدايىندا قازاقتانۋ - ءوزارا تۇسىنىستىك، سىيلاستىق، قۇرمەت كەپىلىنە اينالماق. قازاقتانۋ سوندىقتان قازاقستان وقۋ ورىندارىنا ءپان رەتىندە ەنگىزىلىپ جاتسا، بۇل ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ رۋحاني كوپىرىن تۇرعىزعانمەن بىردەي بولارى ايان.
كولەمى 60 باسپا تاباقتىق وسىناۋ شەجىرەلىك-اپسانالىق اۋقىمدى ەڭبەك ءوز وقىرمانىن وسىنداي ويلارعا جەتەلەيدى.
«التى الاش» گازەتى، №3 (03.07.2009)
