ساۋىتبەك سال
ارقالى اقىن، كۇمىس كومەي ءانشى، ايگىلى سازگەر ساۋىتبەك ۇساۇلىنىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولدى
الماتىداعى «ارۋنا» باسپاسىنان 2005 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتا مىنانداي مالىمەت بەرىلگەن: «ساۋىتبەك ۇساۇلى (1870, جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى، قوسقۇدىق مەكەنى - 1932, سوندا) - اقىن، «اشانىڭ التى سالى» حالىق ونەرپازدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءمالىم بولعان. «اقبوپە - ساۋىتبەك» داستانى ەل اۋزىندا ساقتالعان. «ساقپانبايعا»، «سادىر بيگە»، «نامەتقۇلعا» دەگەن ارناۋ ولەڭدەرى بەلگىلى. مىرزاباي، بالقىبەك اقىندارمەن، مايسا قىزبەن، ءىنىسى سىبانبەكپەن ايتىستارى بار. بەلگىلى زەرتتەۋشى ا.ۆ.زاتاەۆيچ س-تەن ءوز ءاندەرىن جانە بىرقاتار حالىق اندەرىن جازىپ العان».
ارقالى اقىن، كۇمىس كومەي ءانشى، ايگىلى سازگەر ساۋىتبەك ۇساۇلىنىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولدى
الماتىداعى «ارۋنا» باسپاسىنان 2005 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتا مىنانداي مالىمەت بەرىلگەن: «ساۋىتبەك ۇساۇلى (1870, جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى، قوسقۇدىق مەكەنى - 1932, سوندا) - اقىن، «اشانىڭ التى سالى» حالىق ونەرپازدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءمالىم بولعان. «اقبوپە - ساۋىتبەك» داستانى ەل اۋزىندا ساقتالعان. «ساقپانبايعا»، «سادىر بيگە»، «نامەتقۇلعا» دەگەن ارناۋ ولەڭدەرى بەلگىلى. مىرزاباي، بالقىبەك اقىندارمەن، مايسا قىزبەن، ءىنىسى سىبانبەكپەن ايتىستارى بار. بەلگىلى زەرتتەۋشى ا.ۆ.زاتاەۆيچ س-تەن ءوز ءاندەرىن جانە بىرقاتار حالىق اندەرىن جازىپ العان».
ەنتسيكلوپەديا - عىلىمنىڭ بەلگىلى ءبىر سالاسىنان نەمەسە بارلىق سالاسىنان مالىمەت بەرەتىن عىلىمي انىقتاما كىتاپ. مالىمەت - قىسقا دا نۇسقا، انىق تا ايقىن بولۋى كەرەك. ال، مىنا ساۋكەڭ تۋرالى جازىلعان مالىمەت قوسىمشا دەرەكتى قاجەت ەتەدى. مۇنى جازعان ادامنىڭ ساۋكەڭدى قومسىناتىنى كورىنىپ تۇر. بىزدىڭشە، ساۋىتبەك ۇساۇلى - ايتىس ونەرىنىڭ ورەن ءجۇيرىگى. داستان «اقبوپە - ساۋىتبەك» ەمەس، ساۋىتبەكتىڭ «اقبوپە» داستانى دەپ اتالادى. بەلگىلى عالىمدار ءبىرجان سال مەن سارا تاستانبەكقىزىنىڭ، مۇسابەك (مولدا مۇسا) بايزاقۇلى مەن مانات بەكبەرگەنقىزىنىڭ ايتىستارىمەن دەڭگەيلەس دەپ سانايتىن ساۋىتبەك سال ۇساۇلى مەن اقبوپە وتەلبايقىزىنىڭ ايتىسىنىڭ اۋىزعا الىنباۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ساۋكەڭنىڭ سول كەزدەگى ەل اعالارى تۇرار رىسقۇلوۆ پەن ساكەن سەيفۋللينگە جان كۇيزەلىسىن ايتىپ جازعان كۇڭىرەنگەن ولەڭدەرى، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ اۋەلەتىپ شىرقاعان «اقبوپە» ءانى نەگە اتالماي قالعان؟
جامبىل جارىقتىق: «قايران ساۋكەڭنىڭ «اقبوپەسى»، دەپ ىڭىلداپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. ءان مەن جىردىڭ كەنى كەنەن اتامىز ساۋىتبەكتىڭ اندەرىن جاقسى ءبىلىپ، ورىنداعان.
ەكى ءتۇرلى ايتىلاتىن «اقبوپەنىڭ» شەرلىسى، ساۋكەڭ ۇزاتىلىپ كەتكەن سۇيگەنى اقبوپەنىڭ كوشىن قۋىپ كەلىپ، يت بولىپ ۇلىپ ايتاتىن نۇسقاسىنىڭ ءماتىنى مىناۋ:
ماعان ايتقان، اقبوپە، سىرىڭ، كانە،
ساۋىتبەكتىڭ سەنى ىزدەپ ۇرىنعانى.
تۇمسىعىندا ۇلاننىڭ قۋىپ كەلىپ،
ساۋىتبەكتىڭ يت بولىپ ۇلىعانى.
اۋ، اقبوپە، اۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ، اھ-اھا!
ارالتوبە تۇبىندە بەس ءۇي وتىر،
اقبوپەدەن ايىرىلىپ نەسىنە وتىر؟
مالىم بولسا ارەكەت ەتەر ەدىم،
كەدەيشىلىك قولىمدى كەسىپ وتىر.
اۋ، اقبوپە، اۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ، اھ-اھا!
ءومىرىمىز جىلاۋمەن وتەر مە ەكەن،
بارماعىمىز تىستەۋلى كەتەر مە ەكەن؟
ادامزاتتىڭ تۇسپەدى راقىمى،
ارىزىمىز قۇدايعا جەتەر مە ەكەن؟
اۋ، اقبوپە، اۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ، اھ-اھا!
ءبىر جولىقسام اقبوپە شىراعىما،
وسى داۋسىم جەتەر مە قۇلاعىنا؟
شىنىمەنەن كەتتىڭ بە، اق بالاپان،
قارا قۇستىڭ تۇيرەلىپ تىرناعىنا؟
اۋ، اقبوپە، اۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ، اھ-اھا!
شىرىلداتىپ قارا قۇس كەتتى الىپ،
شەڭگەلىندە باراسىڭ ەستەن تانىپ.
شەرىمىزدى زارلاعان ەكەۋمىزدىڭ،
تىڭدايتۇعىن ادام جوق قۇلاق سالىپ.
اۋ، اقبوپە، اۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ، اھ-اھا!
ءبىز بىلەمىز، ساۋكەڭنىڭ «اقبوپەسىنە» كوز الارتۋشىلار كوپتەن بەرى بار. كەزىندە ولار «اقبوپە» ساۋىتبەكتىكى ەمەس، يسا بايزاقوۆتىكى» دەپ تە داۋرىققان. الايدا، ساۋكەڭنىڭ دە، اقبوپەنىڭ دە ءومىردە بولعانى، ومىردەن وتكەندەرىنە كوپ بولماعانى دالەل ەتىلىپ، ورگە باسپايتىن اڭگىمە توقتاعان.
ال «اقبوپەنى» ءدۇلدۇل اقىن يسا بايزاقوۆ «ساۋكەڭنىڭ ءانى» دەپ ورىنداعان، ءوزىنىڭ «اقبوپە» پوەماسى ساۋىتبەكتىڭ «اقبوپە» داستانىنىڭ اسەرىمەن جازىلعانىن ايتقان. سويتە تۇرا «اقبوپەنى» ساۋكەڭە قيعىسى كەلمەگەندەر قيامپۇرىس ارەكەتىن قالاي دا ءبىر كورسەتىپ قالۋمەن كەلەدى. ءتىپتى 1968 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «قازاق اندەرىنىڭ» ءۇش تومدىعىندا «اقبوپە» اۆتورى بەلگىسىز، حالىق اندەرىنە قوسىلىپ كەتكەن.
ساۋىتبەكتىڭ ءتول تۋىندىلارى وزىنىكى بولىپ قالا بەرەتىنى ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايدى. تاعى ءبىر قۋانا ايتارىمىز: «اقبوپە» «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 ءانى» ءۇنتاسپا جيناعىندا جامال وماروۆا مەن اياز بەتباەۆتىڭ ورىنداۋلارىندا جاريالاندى.
«اقبوپە»، «سۇلۋكەش» اندەرىن جازىپ الىپ، «قازاقتىڭ 1000 ءانى» جيناعىنا قوسقان ا.ۆ.زاتاەۆيچتەن باستاۋ العان ساۋىتبەك ۇساۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ۇلكەن شوعىرى قالىپتاسقان.
ساۋكەڭنىڭ ءومىرى كوركەم شىعارمالارعا دا ارقاۋ بولا باستادى. حالىق اقىنى بەلگىباي بەكتۇرعانۇلى «اقبوپە مەن ساۋىتبەك» جىر-بايانىن، ءابدى شىنباتىروۆ «ساۋىتبەك» اتتى پەسا جازدى. ءومىرىمنىڭ ەڭ قاجىرلى كەزەڭى رەداكتسيا ستولىنا تاڭىلىپ وتكەن مەن دە بۇل كۇندە ساۋكەڭ تاقىرىبىنا بەت بۇرىپ وتىرمىن. «ساۋىتبەك پەن اقبوپە» اتتى سازدى دراما جازدىم. ول وبلىستىق «اق جول» گازەتىندە تۇگەل جاريالاندى.
ءۋاش اساتوۆتىڭ جازۋى بويىنشا: «ساۋىتبەك ۇساۇلى 1870 جىلى اۋليەاتا ۋەزىنىڭ اشا بولىسىندا (قازىرگى جامبىل وبلىسىنىڭ شۋ اۋدانىندا ءوزىنىڭ اتىنداعى اۋىل تۇرعان جەردە) كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا تۋعان. رۋى - كۇنتۋ، ونىڭ ىشىندە مامبەت. التى اعايىندى بولعان. ۇشەۋى - ساۋىتبەك، تاتەلبەك، سىبانبەك ونەر جولىن قۋعان. ساۋىتبەك پەن سىبانبەك - اقىن، تاتەلبەك - كۇيشى. كەنجەلەرى سىبانبەك بەس جاسقا كەلگەندە اكە-شەشەلەرى ءولىپ، التى اعايىندى كەدەي جىگىتتەر ءومىردىڭ نەبىر قىسپاعىن كورەدى».
ساۋىتبەك شىعارماشىلىعى جايلى ءسوز باستاماس بۇرىن ونىڭ تۋعان جىلى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىر بار ەكەنىن ايتىپ، شىندىعى قايسىسى ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ كورگەن ءجون بولار.
قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 10-تومىندا ساۋىتبەك ۇسالى تۋرالى ءبىراز دەرەكتەر بەرىلىپ، تۋعان جىلى 1870 دەپ كورسەتىلگەن. جوعارىدا ءبىز «قازاق ادەبيەتى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاماسىندا دا وسى جىل كورسەتىلگەنىن جازدىق. بەلگىلى عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ: «ايتىس (ساۋىتبەكتىڭ ىنىسىمەن ايتىسىن ايتادى - ءا.ق.) 1895 جىلى باستالادى (ەكەۋى ەكى جىلدان كەيىن قايتا ايتىسقان - ءا.ق.). ساۋىتبەك جيىرما جەتىدە، سارىباي ءبيدىڭ اسىندا قاق جارىپ ءان سالىپ، اتى ەلدىڭ اۋزىندا جۇرگەن كەزى. سىبانبەك ون جەتىدە ەكەن»، دەپ جازادى. ەگەر ساۋىتبەك ىنىسىمەن العاش 1895 جىلى، ەكىنشى رەت 1897 جىلى ايتىسسا، ءارى ول كەزدە 27-دە بولسا، شىنىندا دا 1870 جىلى تۋعان بولادى.
شىمكەنتتىك عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى: «بۇگىنگى تۇلكىباس توڭىرەگىندە تۋىپ، بۇرىنعى شىمكەنت، ءاۋليەاتا ۋەزدەرىنىڭ تالاي جەرىن شارلاعان بەكەڭ (حالىق اقىنى بەلگىباي بەكتۇرعانۇلىن ايتىپ وتىر - ءا.ق.) 1924 جىلى اياۋلى اقبوپەسىنەن ارماندا ايىرىلعان ءانشى-اقىن ساۋىتبەك ۇساۇلىنىڭ شۋداعى اۋىلىندا جازداي، كۇزدەي جاتىپ، قايعىلى عاشىقتىق حيكاياسىنا قۇلاق قۇرىشىن ابدەن قاندىرىپ قايتقان-دى. كۇللى كۇنگەي قازاقستانعا تانىمال، 1885-1934 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن ساۋىتبەك ۇساۇلى مەن 1889-1908 جىلدارى جاساپ، كەر زاماننىڭ كەسىرىنەن نەبارى ون توعىز جاسىندا قارا جەر قوينىنا كىرگەن اقبوپە وتەلبايقىزىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى بەكەڭنىڭ ءومىر بويى ازالاپ ايتىپ وتكەن انىنە اينالدى»، دەپ جازادى.
نەگە ەكەنىن قايدام، ىسىنە مىعىم، ءبىلىمدى عالىم قاتتى شاتاسقان. ولاي دەيتىنىمىز، وسىنداعى ءبىر دە ءبىر تسيفر دۇرىس ەمەس. ءا.وسپانۇلىنا سەنسەك، ساۋكەڭ 49 جىل ءومىر سۇرەدى. ءسويتىپ، ساۋىتبەك پەن اقبوپەنىڭ جاس ايىرماشىلىعى 4 جاس بولىپ شىعادى، شىندىعى - 9 جىل. ويتكەنى، اقبوپەمەن ايتىسقاندا ساۋكەڭ 24-تە، ال اقبوپە 17-دە. ولاي دەيتىنىمىز، ساۋكەڭنىڭ ايتىستا بىلاي دەگەنى بار: «ون جەتى، ون سەگىزگە جاڭا كەلدىڭ، سەن ەمەس جاسىڭ كەكسە تاريح كورگەن».
«اقبوپە» داستانىندا ساۋكەڭ مەن اقبوپەنىڭ جاس ايىرماشىلىعى ەكى جەردە ايتىلعان. داستاننىڭ كىرىسپەسىندە، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، پرەامبۋلاسىندا:
«بالادان مالدى ارتىق باعالاعان،
قايتەرسىڭ بۇل قازاقتىڭ سالتىن، بوپە؟
ءۇش جىل ءجۇردىم سوڭىڭدا ءۇمىت ەتىپ،
تاپپادىم ەشنارسەنىڭ شارتىن، بوپە!» - دەسە، توكپە جىر تۇرىندە ايتىلاتىن نەگىزگى بولىگىندە:
«مالعا ساتتى زارلاتىپ،
ۇستىنە بەرىپ ايەلدىڭ.
جيىرما جەتى جاسىندا،
ساۋىتبەكتىڭ قيىلدى
كەدەيلىكتەن جەلكەسى»، - دەگەن.
بۇل كەلتىرىلىپ وتىرعان ۇزىندىلەر ساۋكەڭنىڭ اقبوپەمەن ايتىسىپ، سەرت بايلاسۋى مەن داستاننىڭ جىرلانۋى اراسىندا ءۇش جىل وتكەنىن كورسەتەدى. ەندەشە، ايتىس زەرتتەۋشىلەر انىعىنا جەتە الماي، ايتا بەرەتىنىندەي، 1895 جىلى ەمەس، 1894 جىلى وتكەن.
ساۋىتبەكتىڭ ءومىرى مەن ونەرىن زەرتتەۋشىلەر «اقبوپەنى» داستان دەيدى. بۇل دا دۇرىس ەمەس. ساۋكەڭ، البەتتە، ادەبيەت تەورياسىن بىلمەگەن، ۇزاق ولەڭىن داستان دەگەن. ال داستان - ەپيكالىق جانر، سيۋجەتتى ۇزاق جىر، قيسسا. ساۋكەڭ ۇزاق جىرلارىن سيۋجەتى بار-جوعىنا قاراماي داستان دەپ اتاعان. مىسالى، ول «تۇرارمەن امانداسۋ» دەگەن ولەڭىن بىلاي باستايدى:
«وۋ، وتىرعان كوپ تۋىسقان،
قىزمەت ەتىپ بەرەيىن،
ساۋىتبەكتىڭ تىڭدا داستانىن.
ءتورت دۋلاتتىڭ بالاسى
قوسىلىپ قاپتى باستارىڭ».
بۇل داستان ەمەس، سيۋجەتسىز ۇزاق جىر، «اقبوپە» دە سونداي. دەگەنمەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن داستان دەپ تانىلىپ جۇرگەن «اقبوپەنى» داستان دەپ سويلەۋ اناۋ ايتقان اعاتتىق بولا قويماس دەيمىز.
عالىم سەيسەكۇل يسماتوۆا: «قوعامدىق پىكىردە ساۋىتبەكتىڭ تۋعان جىلى 1870 جىل دەپ قالىپتاسقان. 1990 جىلى ساۋىتبەك ۇساۇلىنىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولدى دەپ تانىپ، ەل ەسىندە قالارلىقتاي مادەني جانە تاريحي شارالار اتقارىلدى، ۇكىمەتتىڭ ونوماستيكالىق كوميسسياسى شەشىم قابىلداپ، اقىن ەسىمى تۋعان اۋىلىنا، مەكتەپكە، شۋ قالاسىنداعى مادەنيەت ۇيىنە بەرىلدى.
مۇنداي الشاقتىق جاعدايىندا باسىمدىق رەسميلەنگەن پىكىرگە بەرىلۋى ابزال. ويتكەنى، ءبىز قۇقىقتىق مەملەكەت نورمالارىن ۇستانۋعا تيىسپىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە س.ۇساۇلىنىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن 1870-1934 جىلدار دەگەن توقتامدى قابىلداۋدى ءجون سانايمىز»، دەپ جازادى.
سونىمەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ جوعارىداعى بۇلتارتپاس پىكىرى مەن سەيسەكۇل يسماتوۆانىڭ مىنا مامىلەگەرلىگى ساۋكەڭنىڭ تۋعان جىلىن 1870 دەپ بىلۋگە تولىق نەگىز بولادى.
ال ساۋكەڭدى 1934 جىلى ءولدى دەۋ - بەكەر ءسوز. ساۋىتبەك ۇساۇلى ەنگەن ەنتسيكلوپەديانىڭ ءبارىندە ونىڭ 1932 جىلى ومىردەن وتكەندىگى جازىلعان. مارقۇم باقىتجان تەكەباەۆ «اق جولدا» جاريالانعان «قويىپتى «التى بەك» دەپ اتىمىزدى» اتتى ماقالاسىندا شۋ بويىنىڭ اقىن-سالدارىنىڭ شىعارماشىلىعىنا جەتىك مۇرات مولدانىڭ ايتۋىنشا، ساۋكەڭنىڭ ساكەن سەيفۋللينگە حاتى 1931 جىلى جازىلعان، دەيدى. ال ءۋاش اساتوۆ «ساۋىتبەكتىڭ «ساكەن سەيفۋللينگە» دەگەن ولەڭى 1931 جىلى ءساۋىر ايىندا جازىلعان»، دەپ بۇل پىكىردى راستاي تۇسەدى. حاتتى ساۋكەڭنىڭ بالىم دەگەن اپكەسىنەن تۋعان جيەنى سمايىل قاليپانوۆ ساكەنگە اپارىپ بەرگەن. حاتتىڭ جازىلۋ سەبەبى - 1929-1931 جىلدارداعى گولوششەكيننىڭ «كىشى قازان» قياناتىنا ازىن-اۋلاق مال بىتكەن التى اعايىندى ساۋىتبەك تە ۇشىرايدى. ساۋكەڭ وسى اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن كۇيىن ايتىپ، ۇكىمەت مۇشەسى ساكەن سەيفۋللينگە شاعىنادى.
مۇرات مولدا: «سمايىل س.سەيفۋلليننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ قايتقاننان كەيىن ەكى-ءۇش اي ارالىعىندا ساۋىتبەكتى قۋدالاۋ توقتاتىلعانىمەن، كەلەر جىلى اشارشىلىق قىسپاعىنان قىرعىزستانعا جاياۋ اۋىپ بارا جاتقان كوپشىلىكتىڭ ىشىندەگى ساۋىتبەك ۇساۇلى توقتاش دەگەن جەردە كوز جۇمادى»، دەيدى. مۇنى جۋىردا جولىعىپ، اڭگىمەلەسكەنىمىزدە كەلىنى، جاسى توقساننان اسقان ءشامشيا اپاي دا راستادى. بۇل تاريحي شىندىققا كەلەدى. سول ناۋبەت جىلدارى شۋ تۇرماق، ارقا قازاقتارىنىڭ دا كورشى رەسپۋبليكالارعا اۋعانى انىق، جولدا سۇيەگى شاشىلىپ قالعانى ايان.
ساۋكەڭنىڭ ساكەنگە حاتىندا مىنانداي جولدار بار:
ءبىر قۇدايعا بار شىعار،
ايىپ-قاتە، ءمىنىمىز.
الپىس بىرگە كەلگەندە
ەل ىشىندە قۋعىن جەپ،
وسىلاي بولدى كۇنىمىز.
قىزىق، بۇل ولەڭگە ەشكىم نازار اۋدارماعان با، نەمەنە؟ مۇندا ءبارى انىق قوي، ساۋكەڭ 1931 جىلى 61-دە، ەندەشە تۋعان جىلى - 1870, 1932 جىلى 62 جاسىندا ولگەن. وسىمەن ساۋىتبەك ۇساۇلىنىڭ تۋعان جانە ولگەن جىلدارى جونىندەگى ويلى-قىرلى اڭگىمەلەرگە نۇكتە قويساق بولادى.
ساۋىتبەكتىڭ ارعى اتالارى اقىن ءارى ءدىني ساۋاتتى ادامدار بولعان. بۇعان دالەل: ساۋكەڭمەن ايتىسقان ءىنىسى سىبانبەك:
«تۇسىندە ۇلكەن اتام العان ولەڭ،
ونەرىم ودان بەرى سەنەن كورگەن»، دەيدى.
سونداي-اق، ساۋىتبەكپەن ايتىسقان اقىن مايسا قىزدىڭ: «اتاڭىز - ءدىن يەسى، مىقتى دەيدى»، دەيتىنى بار. بۇل مىسالدار ساۋىتبەكتىڭ تەكتى اتادان شىققانىن كورسەتسە كەرەك.
ساۋكەڭنىڭ اتالاستارى، ياعني مامبەتتەر از، جيىرماعا جەتەر-جەتپەس ءتۇتىن بولعان. مامبەت بالالارى شەتىنەن ونەرلى ەكەن. بۇل جونىندە ساۋكەڭنىڭ:
«ءبىر اتادان ون جەتى ءۇي،
ەستىلسە ەگەر جيىن-توي،
دومبىرا الا شابامىز،
ولەڭ، ساۋىق، تاماشا
ءان مەنەن كۇي، قىزىققا،
باسىنان قۇمار بابامىز»، - دەگەنى كۋا.
ساۋىتبەكتىڭ اقىندىق جولىنىڭ باستالۋى جونىندە ءارتۇرلى پىكىر ايتىلادى. بىرەۋلەر: «ساۋىتبەكتىڭ اقىندىعى ءوزىنىڭ كەنجە ءىنىسى سىبانبەكپەن ايتىسىنان باستالادى» دەسە، مايسا قىزبەن ايتىسىن العا شىعاراتىندار دا بار. شىنىنا كەلسەك، ساۋكەڭنىڭ بويىنداعى اقىندىق قابىلەت ەرتە تانىلعان. جاس كەزىنىڭ وزىندە-اق وتكىر ولەڭدەرىمەن ەل اۋزىنا ىلىگەدى.
ساۋكەڭ مايسامەن ءىنىسى سىبانبەكپەن العاشقى ايتىسىنان بەس جىل بۇرىن، ياعني 1890 جىلى ايتىسادى. مايسا - ساۋىتبەك شىعارماشىلىعىنا جەتىك دەپ سانالاتىن مۇرات مولدا جازعانداي: «سۋان ەلىندەگى بايتا دەگەن بايدىڭ قىزى» ەمەس، سامبەتتىڭ قىزى. بۇل جونىندە ءوزىنىڭ رۋى سامبەت ءۋاش اعامىزدىڭ ايتقانى دۇرىس.
ساۋىتبەك پەن مايسانىڭ ايتىسى - حالقىمىزدىڭ قىز بەن جىگىت ايتىسىنىڭ ەڭ ءبىر كوركەم ۇلگىسىندەي. بايدىڭ شولجاڭ، سونىمەن بىرگە، اقىلدى، اقىن قىزى ساۋىتبەكتىڭ كەدەيلىگىن، ءبىر كوزىنىڭ كەمدىگىن بەتىنە باسىپ، شايپاۋ سويلەيدى. سوندا ساۋكەڭ قارسىلاسىنىڭ ءبىر ءسوزىن دە شاشاۋ شىعارماي، ۇتقىر دا تاپقىر جاۋاپ قايتارىپ وتىرادى.
ساۋكەڭنىڭ ءبىر كوزىنىڭ شەتىندە اعى بار ەكەن. مايسا سونى كەمدىك كورىپ، ولەڭگە قوسادى:
«كوكتەمدە سيىر قاشار وقىرادان،
اۋىلىم كۇندە بازار توپىرلاعان.
ماقتانشاق اقىن دەگەن اڭگى كەلەر،
ءدارى مە سۇلۋ قىزعا سوقىر ادام».
سونداعى ساۋكەڭنىڭ جاۋابى ادام تاڭدانارلىق:
«تۇرمىسىڭ بۇگىن كورىپ ساۋىتبەكتى،
ءبىر كوزىم ءبىر كوزىمە اۋىپ كەتتى.
اتاقتى بايتا اتانىڭ سۇلۋ قىزى
بەتىمنەن قانشىق يتتەي قاۋىپ كەتتى».
ساۋكەڭنىڭ: «ءبىر كوزىم ءبىر كوزىمە اۋىپ كەتتى»، دەگەنى تاپقىرلىق قانا ەمەس، اناتوميالىق تۇرعىدان دا ءدال.
ساۋىتبەك - بايلىقتان دا، بارلىقتان دا ونەردى، ولەڭدى جوعارى قويعان تۇلعا.
ساۋكەڭنىڭ مايسا قىزبەن ايتىسى دا، قولدا بار سىبانبەكپەن جانە اقبوپەمەن ايتىستارى دا ونىڭ القىنۋدى بىلمەيتىن ايتىس اقىنى ەكەنىن كورسەتەدى. «ءبىزدىڭ قولدا بار»، دەپ قومسىنىپ وتىرعانىمىز سەبەپسىز ەمەس. ساۋكەڭ ءوز زامانىنداعى ولەڭ ونەرىنىڭ كوپ وكىلىمەن ءسوز قاعىستىرعان، ايتىسقان. مىرزاباي، بالقىبەك، بارماق، وزىبەك اقىندار ساۋكەڭمەن تالاي رەت ايتىسا ءجۇرىپ، ءبىر-بىرلەرىن وتە سىيلاعان.
ساۋكەڭ ءوز ءىنىسى سىبانبەكپەن العاش 1895 جىلى، ودان سوڭ ەكىنشى رەت 1897 جىلى ايتىسقان. بۇل - قازاق ادەبيەتى تاريحىندا بۇرىن كەزدەسپەگەن ايتىس. ولاي دەيتىنىمىز، اعايىندى ادامدار ەل الدىنا شىعىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ نامىسىنا تيەتىن اۋىر ءسوز ايتىپ، ايتىسىپ كورمەگەن. العاشقى ايتىسىندا ءىنىسىن اياپ، تىزگىنىن تارتا سويلەگەن ساۋىتبەك جەڭىلەدى. 1897 جىلى بولعان ەكىنشى ايتىستا ساۋىتبەك:
سالماقتى بولار دەۋشى ەم قورعاسىنداي،
كىسىگە ونەر بىتپەس جول اشىلماي.
كورەرمىز انىڭمەنەن ءبىر قىز الساڭ،
ەسەكتىڭ كيتىڭدەگەن جورعاسىنداي.
باسىمدا ءان دە، ولەڭ دە جەتكىلىكتى
مىڭ قويدىڭ كولەمى ۇلكەن قوراسىنداي، - دەپ ءىنىسىن تۇيىققا تىرەپ، جەڭەدى.
ساۋكەڭنىڭ سابانبەكپەن 1895 جىلعى العاشقى ايتىسىن 1897 جىلعى ەكىنشى ايتىسىمەن شاتاستىراتىندار دا بار. ولار ءبىرىنشى ايتىس وتكەندە ساۋكەڭ 27 جاستا ەدى دەگەندى ايتادى. بۇل - جاڭساق پىكىر.
ساۋكەڭنىڭ اششى ءسوزى تۇششى ەتىنە تيگەن سىبانبەك سول جىلى كوكىرەك ەلىندەگى كۇرتىباي دەگەننىڭ قىزىن الىپ قاشىپ اكەلىپ، ساۋكەڭە بىلايشا سالماق سالادى:
ساناپ بەر، كەلىن كەلدى، بەرەرىڭدى،
اياما قوقيلانعان بەدەلىڭدى.
ايەل ال دەپ مازامدى كەتىرىپ ەڭ،
ىستەدىم ۇلكەن عوي دەپ دەگەنىڭدى.
جىرلاپ بەرسەڭ، كوكىرەك ريزا بولار،
مىڭ قويدىڭ قوراسىنداي ولەڭىڭدى.
مۇنى ەستىگەن ءبىر اعامىز: «ءوز ءسوزىن وزىنە تاباق قىپ تارتىپ، اعاسىن تاعى دا جەڭىپ كەتەدى»، دەگەن وي تۇيەدى. بۇل - ايتىستا ايتىلعان ءسوز ەمەس، كادىمگى «اعا - بوردان، ءىنى - زوردان» دەگەندى بىلدىرەتىن ءىنىنىڭ اعاعا سالعان سالماعى. ساۋكەڭ اعالىعىن ادال اتقارادى. بۇكىل كۇنتۋدى جيىپ، كەلىنىنىڭ قالىڭ مالىن جيناپ، تولەيدى.
«ساۋىتبەك پەن اقبوپەنىڭ ايتىسىن» قازاق ايتىس ونەرىنىڭ مارجانى دەسە بولادى. كەنەسارى قاسىموۆتىڭ جاساعىندا بولعان قىپشاقتار وتىز ءۇي بولىپ، شۋ بويىنا تۇراقتاپ قالعان. اقبوپە - سولاردىڭ ىشىندەگى وتەلباي دەگەن مومىن ادامنىڭ قىزى. جاستىعىنا قاراماي، وزىمەن ايتىسقان تالاي اقىندى جەڭگەن اقبوپە بىردەن سۋىرىلا سويلەيدى:
بابامىز ارقادا وسكەن تاۋ باسىندا،
از عانا قىپشاق كەپتى شۋ قاسىنا.
وتىز ءۇي قىپشاق بولىپ شاماسىندا،
وتىرمىز كوپ دۋلاتتىڭ ورتاسىندا.
سالماعىم از دا بولسا، جەڭىل ەمەس،
سالسا دا تارازىنىڭ ءبىر باسىنا.
ساۋىتبەك - اقىن جىگىت بار دەۋشى ەدى،
بۇل ءسوزدى تەرەڭ ويلاپ بولجاسىن دا.
بار بولسا بىزگە نەگە كورىسپەيدى،
دالادا سىرتتاپ جۇرمەي كەل قاسىما.
ساۋىتبەك ءسوزىن قىزدى سىيلاپ، ادەپتى باستايدى:
اقبوپە، كوڭىلىڭ شات، دەنىڭ ساۋ ما؟
سايراعان بۇلبۇل قۇسسىڭ سەن ءبىر باۋدا.
ولەڭمەن ساۋىتبەكتى شاقىرعان سوڭ،
جەتكەندەي بولدى توبەم اسقار تاۋعا.
اق تۇيعىن قاناتىمەن قاعىپ ءوتتى،
تور جايسام تۇسەر مە ەكەن جىبەك اۋعا؟
سوزعانمەن قولىم قىسقا، جەتە المايدى-اۋ،
شىڭ تاسقا ۇياسى بار بيىك - زاۋدا.
كەزىندە مەن سەيسەكۇل يسماتوۆانىڭ «ساۋىتبەك اقىن» مونوگرافياسىنا قۋانا پىكىر ءبىلدىرگەنمىن، قازىر وسى شاعىن زەرتتەۋ ماقالامەن جۇمىس ۇستىندە ونىڭ اقىن اتامىز جونىندە باعا جەتپەس ەڭبەك جازعانىنا ءتانتى بولىپ وتىرمىن. سەيسەكۇل ساۋىتبەك پەن اقبوپەنىڭ ايتىسى جونىندە وزىنەن بۇرىن ايتقانداردىڭ ءسوزىن ساراپتاپ، وزىنەن كەيىن ايتاتىندارعا ايقىن باعدارشام بولارلىق وي ايتقان.
باسىندا بۇل ايتىس جونىندە ءوز ويىمدى كەڭ تولعاپ ايتۋدى ۇيعارىپ ەدىم، سەيسەكۇلدىڭ جازعاندارىنا رازى بولىپ، رايىمنان قايتۋعا ءماجبۇر بولدىم. س.يسماتوۆا ايتىستىڭ بارلىق قىرىن وتە ءادىل باعالاعان.
«اقبوپەگە بايلانىستى، - دەپ جازادى سەيسەكۇل، - ساۋىتبەكتەن ءۇش تۋىندى قالعان: «اقبوپە» داستانى، «ساۋىتبەكتىڭ اقبوپەمەن ايتىسى»، «اقبوپە» ءانى ء(سوزى دە، ءانى دە ساۋىتبەكتىكى، ءان ءسوزى - داستاننىڭ ءبىر ءۇزىندىسى). «ساۋىتبەك پەن اقبوپە ايتىسى» قىز-جىگىت ايتىسىنا ۇقساعانىمەن، ودان ءبىراز ەرەكشەلىكتەرى بار.
ساۋىتبەك - تالاي توپ جارعان ايتىس اقىنى.
مەنى تاڭداندىرعانى اقبوپە بولدى. اقبوپە ەگەسىپ، ەسىپ سويلەگەن ساۋىتبەكتەن ءبىر مىسقال دا كەم سوقپايدى، قايتا اسىپ تۇسەدى.
ايتىس فينالىندا اقبوپە:
«تور جايسام دەپ ەدىڭىز توتى قۇسقا،
ويلاما «جەتپەيدى»، دەپ قولىم قىسقا».
اق تۇيعىن شاقىرماي-اق ءوزى بارار،
كەرەتىن تورىڭىزدىڭ جولىن نۇسقا.
ويلاعان ماقساتىڭىز ورىندالسىن،
قولىڭدى ماعان بەرگىڭ، قولىمدى ۇستا»، - دەيدى.
ايەلدى كۇڭ سانايتىن زاماندا وسىلاي سويلەۋ نەتكەن باتىلدىق دەسەڭىزشى!
اتاقتى «ءبىرجان-سارا ايتىسىندا» ءبىرجان تەڭى ەمەس ادامعا كەتىپ بارا جاتقانىن ايتقاندا سارا ءمۇدىرىپ قالىپ، ايتىس توقتامايتىن با ەدى، ال اقبوپە قاۋمالاعان، ىشىندە ءوزىن اڭدىپ وتىرعاندارى دا بار، توپتان قايمىقپاي، ساۋىتبەككە قولىن ۇسىنادى. ايتىس توقتايدى، ەكى اقىندى دا عاشىق وتى شارپيدى.
مەن ويلايمىن: «ساۋىتبەك پەن اقبوپەنىڭ ايتىسى» - ءوز زامانىنداعى عاجايىپ ايتىس.
حالىق ولەڭىندە «جىگىتكە كەدەيشىلىك قوي باقتىرار» دەمەيتىن بە ەدى، ال ساۋىتبەك اقىنعا كەدەيشىلىك وي باقتىرعان. ول جارلى بولعانىمەن، ارلى بولعان. ومىرىندە كەزدەسكەن قيىندىقتىڭ ءبارىنىڭ توركىنى - كەدەيشىلىك، سوعان ۇرىندىرىپ وتىرعان كەر زامان ەكەنىن ساۋكەڭ جاقسى بىلگەن. ءبىز ورىنسىز، كوممۋنيستىك يدەولوگيا ەكپىنىمەن ساۋىتبەك ۇساۇلىن تاپتىق ساناسى ويانعان كۇرەسكەر ەدى دەي المايمىز، دەگەندە ونىڭ اقكوز قوسانۇلى كوتەرىلىسىن قۇپتاعانى، تىپتەن، اشانىڭ ادامدارىن باستاپ كەلىپ، بەلسەنە قاتىسقانى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.
جازۋشى ماقۇلبەك رىسداۋلەت; «... اقكوزدى ەل باسشىسى ەتىپ كوتەرگەندە، (اق كيىزگە وتىرعىزىپ، حان كوتەرگەنىن ايتادى - ءا.ق.) ساۋىتبەك اقىن:
حاندىعىڭدى قۇتتىقتاپ،
قازاق ەلى كەلىپ تۇر.
قازاق، قىرعىز، تورەلەر،
سوڭىنا سەنىڭ ەرىپ تۇر.
مەككەگە بارعان قاجى دا،
اق باتاسىن بەرىپ تۇر.
ابىرويىڭ اسقاقتاپ،
بالاعىڭنان ءورىپ تۇر.
ءسوز قانجارىن سۋىرعان،
ساۋىتبەك ءبارىن كورىپ تۇر، - دەپ تولعاپ-تولعاپ جىبەرىپتى»، دەپ جازدى ءبىر زەرتتەۋ ماقالاسىندا. بۇل ساۋكەڭنىڭ داۋىلپاز اقىن ەكەنىن كورسەتەدى.
ساۋىتبەك ۇساۇلى - ءومىرى ەكى ءبولىنىپ، ءبىرىنشى جارتىسى ءحىح عاسىردا، ەكىنشى جارتىسى حح عاسىردا وتكەن اقىن. ول قۇبىلمالى، قالتارىس-قاعابەرىسى كوپ سول ءداۋىردىڭ وكپەك جەلىنىڭ وتىندە سوقتىقپالى، سوقپالى ءومىر جولىنان وتكەن.
اقبوپەسىنە جەتە الماي اھ ۇرعان اقىن تابيعاتتىڭ زاڭىنان اتتاي العان جوق، ەكى رەت ۇيلەندى. العاشقى ايەلى كۇنبالا وتە اقىلدى، مەيىرىمدى جار بولادى. «قۇداي ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرادى» دەمەكشى، ول ساۋكەڭدى دە، كۇلاي، ءلايلىم دەگەن قىزدارىن دا، ءبىر جاسار ۇلى نامەتقۇلدى دا تاستاپ، و دۇنيەگە اتتانىپ كەتە بارادى. ساۋكەڭ:
كۇنجانىم ويعا تۇسسە، كوپ جىلايمىن،
تارتتىرماس كىسىگە اقىل كوپ ۋايىم.
وكىنگەننەن وتكەن كۇن قايتا كەلمەس،
نامەتكە ءومىر بەرسىن ءبىر قۇدايىم، - دەپ وزىنە ءوزى توقتاۋ ايتادى.
ساۋكەڭ ودان كەيىن باتيماعا ۇيلەنگەن. ول ايەلى دە جاقسى جار بولعان.
ساۋىتبەكتىڭ جوعارىدا ايتىلعان ەكى قىزى جانە دە 11 ۇلى بولعان. اشارشىلىق، دەنساۋلىعىن ۇلى وتان سوعىسىنا بەرىپ كەلگەن ءۇش ۇلى: نامەتقۇل، تەلعارا، ساتتارقۇل بىرىنەن سوڭ ءبىرى ولگەن. نامەتقۇلدان تۇران ەسىمدى ءبىر قىز عانا قالعان. ول اقىرتوبە بەكەتىندە، تەلعارانىڭ اكەسى ولگەننەن كەيىن ۇيلەنگەن ايەلى ءشامشيا اپا تارازدا تۇرادى.
اقىن، سازگەر، ءانشى ساۋىتبەك ۇساۇلىنىڭ ءمالىم دە بەيمالىم ءومىرى مەن تولىق ەمەس شىعارمالارى جونىندەگى اڭگىمەمىزدى وسىمەن ءتامامداپ، اقبوپە تۋرالى ايتارىمىزعا كوشەيىك.
بىزدىڭشە، قازاق ونەرىندە اقبوپەگە جەتەرلىك قىز كەمدە-كەم. ون جەتى جاسار اقبوپە ساۋىتبەكپەن ايتىسىندا ءسوز جارىستىرۋ ونەرىنىڭ ورەن جۇيرىگى ەكەنىن كورسەتەدى. وبرازدى ورامدار، ءوزى كوكەيىن تەسكەن جىگىتتىڭ اپتىعىن باسۋ، ءوز اتا-باباسىن ماقتان تۇتىپ دارىپتەۋ، تۋعان جەردى قاستەرلەۋ سياقتى ايتىسكەرگە اسا قاجەتتى قاسيەتتەر مول دارىعان، ەل تاريحىنا جەتىك اقىن قىز وتە ادەمى جىر توگەدى.
مىنا جاي انىق: ساۋىتبەك تالانتىنا تابىنۋشىلار اقبوپەنى تاسادا قالدىرىپ قويعان. ساۋكەڭ سياقتى الدىرماس اقىنمەن ايتىس تىزگىنىن بەرىك ۇستاعان اقبوپە مۇنداي ءسوز بايگەسىنە كوپ تۇسكەن سىڭاي تانىتادى. مۇنىڭ ۇستىنە ول - سول كەزدىڭ اقىندارى ىسپەتتى ءوز ءسوزىن ءوز سازىمەن سۇيەمەلدەگەن سازگەر. اقبوپەنىڭ ەرىكسىز ۇزاتىلىپ بارا جاتقاندا شىرقىراپ، شىرقاعان «ەل ىشىندە بار ما ەكەن مەندەي مۇڭلىق؟»، ساۋىتبەك قۋىپ كەلگەندە قوشتاسۋعا قيا الماي، جىلاپ تۇرىپ ايتقان «داۋىسىڭىزدى ەستىگەن سوڭ شىدامادىم»، قوشتاسۋ مۇڭىن سىرتقا شىعارعان «جۇرەككە تۇسكەن جارانىڭ...» دەگەن اندەرىن تاۋىپ، جاڭعىرتسا، مۋزىكا مادەنيەتىمىزگە قوسىلعان از دا بولسا ساز ۇلەس بولار ەدى.
ساۋىتبەك پەن اقبوپە ومىرلەرىندە قوسىلا الماي، ارماندا كەتكەنىمەن، ونەردە قاتار اتالاتىن ارداقتىلار. ادەبيەت، مادەنيەت تاريحىنان ساۋىتبەك ۇساۇلى العان ورىندى اقبوپە وتەلبايقىزى دا يەمدەنگەنى ءجون. اقبوپە - سارا، ۇلبيكەلەرمەن دەڭگەيلەس اقىن. وسىنى ءبىلىپ، باعالايتىن كەز كەلگەن سياقتى.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز: شۋلىقتار ساۋىتبەك ۇساۇلىنىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولۋىن وسى بيىل اتاپ وتەتىن سىڭايلى. اماندىق بولسا، ءىس-شارانى كورەرمىز. بيلىك باسىنداعىلارعا ايتارىمىز جوق: اقىن ەسىمى اۋىلعا، مەكتەپكە، مادەنيەت ۇيىنە بەرىلگەنىن جوعارىدا جازدىق. ساۋكەڭنىڭ كەلىنى، جاسى توقساننان اسقان ءشامشيا اپامىز: «اعايىندار اتانىڭ جەرلەنگەن جەرىنە كەسەنە، ەسكەرتكىش ورناتسا، ءجون بولار ەدى»، دەگەندى ايتادى. وتە ورىندى پىكىر. ساۋىتبەك ۇساۇلى - قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى، ءبىر رۋلى ەلدىڭ ارداعى. ونىڭ ەسىمىن قازاق ادەبيەتىنىڭ بىلگىرلەرى قاستەرلەپ، ەنتسيكلوپەديالارعا جازىپ، ماڭگىلىك ەتىپ قويعان. اعايىندارى قاسيەتتەپ، باسىن قارايتسا، جاقسى بولار ەدى. شۇكىر، ساۋكەڭنىڭ قولى ۇزىن اتالاستارى از ەمەس...
ساۋىتبەك ۇساۇلى - وتە كۇردەلى تۇلعا; عاشىعىن قۇشىپ، ءبىر ساتتىك باقىتقا بولەنگەن جىگىت; سۇيگەنىنەن ايىرىلىپ، اڭىراپ قالعان شەرمەندە; اتاقتى اقكوز قوسانۇلى كوتەرىلىسىنە اشادان قىرىقشاقتى ادامدى باستاپ كەلىپ قوسىلعان ازامات; زامانا زاۋالىنان ون ءبىر ۇلى مەن ەكى قىزىنان ايىرىلىپ، ارتىندا ءبىر-اق نەمەرە قىزى قالعان پاقىر; وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىقتىڭ قۇربانى.
شۋ ەلى، ونىڭ بيلىك باسىنداعىلارى ساۋىتبەكتىڭ ارۋاعىن اسىرۋدى استە ەستەرىنەن شىعارعان ەمەس. ساۋىتبەك ەسىمىمەن اتالاتىن مەكتەپ، اۋىل، مادەنيەت ءۇيى بارى جاقسى-اق، ەندى ولگەن جەرى توقتاشتا - مۇردەسى وسىندا شىعار دەگەن تۇسقا قانداي دا ءبىر بەلگى ورناتۋ كەرەك.
مىنە، ەندى شۋلىقتار بيىل ساۋكەڭنىڭ تۋعانىنا 140, قايتىس بولعانىنا 80 جىل تولۋىن اتاپ ءوتۋدى ۇيعارىپ وتىر. وسى ەكى اتاۋلى كۇندى ءبىرىكتىرىپ وتكىزۋ جونىندەگى ۇيعارىم دۇرىس بولعان.
وسى ورايدا شۋ اۋدانىنىڭ باسشىلارىنا مىنانداي ءبىر ۇسىنىس ايتقىم كەلىپ تۇر، ول - شۋ قالاسىندا ساۋىتبەك پەن اقبوپەگە ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىپ، ونىڭ ماڭايىن ماحاببات دەگەن ۇلى سەزىممەن اتالاتىن شاعىن باق ەتىپ اباتتاندىرسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
ءالديحان قالدىباەۆ، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.
تاراز.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
