توتاليتارلىق جۇيەنiڭ تابانىندا تاپتالىپ، «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىلىپ، اسىلىپ، ايدالىپ كەتكەندەردى ەسكە الۋ ماقساتىندا «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبى «1932-33 جىل­دارداعى اشارشىلىق زارداپتارى: تاريحي شىندىق جانە ساياسي باعا» دەگەن تاقىرىپتى تالقى تارازىسىنا سالدى.

وتىرىسقا «نۇر وتان» پارتيا­سى­نىڭ حاتشىسى ەرلان قارين، الاش­تانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي جانە مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ دي­رەكتورى بۇركىت اياعان قاتىستى.
تىزگىنشى بەرىك ءۋالي ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا قارالى ارiپتەرمەن جازىل­عان قاندى قاساپ بولماعاندا ءبىزدىڭ سانىمىز قازىرگىدەن الدەقايدا كوپ بولاتىندىعىنا نازار اۋدارىپ: «بيىل - قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى اسا قا­­سىرەتتى اشارشىلىق وقيعاسىنا - 80, ستاليندىك جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن زۇل­ماتىنا - 75 جىل. وسى زوبالاڭدار قان­داستارىمىزدى قىناداي قىرىپ، حال­قىمىزدى ءسۇت بەتىنە شىعاتىن قاي­ماقتارىنان ايىردى. وتكەن عاسىر­دىڭ ورتاسىنا دەيىن كەڭەس ودا­عىنىڭ قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ بار­لىعىندا قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىق، جەر اۋدارۋ وقيعالارى از بولعان جوق. الاعاي-بۇلاعاي زاماننىڭ زاردابىن تارتقان حالىقتاردىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ باسىنا قالىڭ بۇلت ءۇيىرىلدى. بۇگىندە سول جىلدارى رەسەي، قازاق­ستان، بەلارۋس ءھام ۋكراينادا اشار­شىلىقتان 7 ملن ادام باقيلىق بولعانى ايتىلىپ ءجۇر.
بۇل دەرەككە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىح سەسسياسىندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا توقتالدى. پرەزيدەنت ءوز ءسوزىن­دە: «بۇل قاسىرەتتىڭ ورنىن تولتىرۋ مۇمكىن ەمەس. جالپى، ەسەپ بويىنشا قازاقستان، بەلارۋس، رەسەي جانە ۋكراينادا اشارلىق پەن اۋرۋ سال­دارىنان 7 ملن ادام قازا تاپتى. اشار­شىلىق سالدارىنان قازا تاپقانداردىڭ 1,5 ميلليوننان استامى قازاقستانعا تيەسىلى. 600 مىڭ قازاق اشارشىلىق پەن اۋرۋدان قاشىپ، تۋعان جەرىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. تەك قانا 37-38 جىلدارى،
2 جىلدا نكۆد ور­گاندارىنىڭ رەسمي مالىمەتتەرى بويىنشا، كەڭەس ودا­عىنىڭ اۋماعىندا 1,5 ميلليوننان استام ادام تۇتقىن­دالدى، ولاردىڭ 680 مىڭىنىڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندىگى تۋرالى شەشىم­دەرى بولدى. ءبىز مۇنى ەستە ساقتاۋىمىز كەرەك»، - دەگەندى اتاپ كورسەتتى. سون­داي-اق، ەلباسى 31 مامىر كۇنى ەلوردا دا «اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرت­كىش» مونۋمەنتى اشىلاتىنىن ايتتى. بۇل - وتە ورىندى شەشىم دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءبىز جازىقسىزدان-جازىقسىز جاپا شەگىپ، قورلىق كورگەن بابالارىمىزعا قۇرمەت كورسەتۋگە ءتيىسپىز»،- دەدى.
ايتا كەتەيىك، 1992 جىلدارى ەلىمىزدە اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكiش تۇرعىزۋ باستاماسى كوتەرiلدى. الايدا ءىستىڭ سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. تاياۋدا استانا قالاسىنىڭ اكiمi
ي.تاسماعامبەتوۆ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا «اشارشىلىق قۇربان­دا­رىنا ەسكەرتكiش» مونۋمەنتi ءمۇسiنiن سوم­داۋعا بايلانىستى وتكiزiلگەن رەس­پۋب­ليكالىق بايقاۋدان iرiكتەلگەن جو­بالاردى ۇسىن­دى. ناتيجەسىندە استانادا اشتىق قۇر­باندارىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتەتiن قاس­تەرلi ورىن بوي كوتەرەتىن بولدى.
ءسوز اراسىندا ب.ءۋالي «امانات» ين­تەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبى وسى داتاعا بايلانىستى بيىل بىرنەشە رەت وتىرىس وتكىزگەنىن مالىمدەپ: «كلۋب اشار­شىلىق تاقىرىبىن ءجيى-ءجيى قوزعاۋ ارقىلى قازاق تاريحىنداعى قاسىرەت زاردابىنىڭ زور بولعاندىعىنا، اشار­شىلىقتى زەرتتەۋ ءىسىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسى­رۋگە، ونىڭ ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلۋىن قادا­عا­لاۋ­عا، وقيعاعا تاريحي باعا بەرۋگە جانە 31 مامىردى «قارالى كۇن» دەپ جا­ريالاۋعا قوعام نازارىن اۋدارتۋدى كوز­دەيدى»،- دەدى
ءوز كەزەگىندە مەملەكەت تاريحى ينس­تيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بۇركىت اياعان ناۋبەت جىلداردىڭ اقتاڭداقتارىن قاي­تا اقتارىپ، اقيقاتىن ارشىپ الۋ قا­جەتتىگىنە توقتالىپ بىلاي دەدى: «سول جىلدارى قۇربان بولعان ادامداردىڭ ناقتى سانىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس ەكە­نىن ەسكەرۋ قاجەت. قازاق حالقى، اسىرەسە، 1921-1922 جىلدارداعى جانە 1932-1933 جىل­دارداعى اشارشىلىق كەزىندە قاتتى زارداپ شەكتى. زەرتتەۋشىلەر 1921-1922 جىلدارى 1,5 ملن-عا جۋىق قازاق اشار­شىلىقتان كوز جۇمعانىن ايتسا،
1932-1933 جىل­دارى بولعان اشارشىلىق كەزىندە قۇربان بولعاندار سانى 2,7 ملن ادام رەتىندە كورسەتىلىپ ءجۇر. ودان ءبو­لەك، وسى وقيعالار كەزىندە وزگە مەملە­كەت­تەرگە جانساۋعالاپ كوشىپ كەتكەن ادامدار سانى دا از بولماعان. دەمەك،
حح عاسىر­دىڭ العاشقى 30 جىلىندا قازاق حال­قىنىڭ جالپى سانىنىڭ جار­تىسىنان كوبى قۇربان بولعان. ويتكەنى 1921-1922 جانە 1932-1933 جىلداردا بولعان اشار­شىلىق كەزىندە قازاق ۇلتى 4 ملن 200 مىڭ­­نان استام ازاماتىنان ايىرىلعان. زەرت­تەۋشىلەر قازاق حالقى­نىڭ جالپى سانى 1918-1920 جىلدارى شامامەن 6-7 ملن ادام بولعاندىعىن العا تارتادى. بيىل 1932-1933 جىل­دار­داعى اشار­شى­لىققا 80 جىل تولدى. بۇل داتا مەرەكە ەمەس، قارالى كۇن».
ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ دەرەگىنشە، 1921-1922 جىلدارى قازاق دالاسىندا جۇت بولعان. سونىڭ سالدارىنان جۇرت ولمەستىڭ كۇنىنە كوشكەن. جەندەتتiك ساياسات ۇستانعان گولوششەكيننىڭ «اسىرا سiلتەۋ بولماسىن، اشاتۇياق قالماسىن» دەگەن ۇرانى، تۇرالاپ جاتقان جۇرتتى ودان سايىن تۇقىرتىپ تاستاعان. قازىر بەلگىلى بولىپ وتىرعانداي، سول جىلدارى قازاقتاردىڭ اراسىندا 700 جۋىق بايدىڭ مالى تاركiلەنگەن. نەگiزi قازاقستاندا بايىرعى ۇلتتى جويىپ جiبەرۋگە باعىت­تالعان شارالار العاش رەت 1920 جىلدىڭ كوكتەمi مەن 1928 جىلدىڭ كۇزiندە قولعا الىنعان. ءسويتىپ 11 مىڭ 260 شارۋا­شى­لىق­تان 4500 باس مال ۇجىمعا قاجەت دە­گەن جەلەۋمەن تارتىپ الىنعان. 1929 جىلى قازاقستاندا 40 ملن باس مال بولسا، اينالاسى 3-4 جىلدىڭ iشiندە ءتورت تۇلiكتiڭ سانى 10 ەسەگە ازايعان. مال باسىنىڭ ازايۋى حالىق سانىنىڭ كۇرت كەمۋiنە سەبەپ بولعان.
1921-1922 جىلدارى اشتىق كەزiندە قازاقتار سانى 30 پايىزعا ازايسا،
1932 جىلعى قولدان جاسالعان اشتىق قۇربان­دارى 2 ملن-نان استى، ال كەيبiر عالىمدار ولاردىڭ قاتارى 3 ملن-عا جەتتi دەگەندi ايتىپ ءجۇر. ءتىپتى، تاري­حىمىزداعى «اق­تابان شۇبىرىندى، ال­قاكول سۇلاما» اتانعان قاسiرەتتi كەزەڭدە دە مۇنداي شى­عىن بولماعان.
«1931-1933 جىلدارداعى اشارشى­لىق تۋ­رالى جازۋعا، دەرەكتەر جاريالاۋعا كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا قاتاڭ تىيىم سا­لىنىپ، كوپ جىلدار بويى «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيiندە قالىپ» كەلدi. كەيiن عانا زۇلمات جىلداردىڭ شىندىعى جاريا­لانىپ، قىزىل قىرعىن اشكەرەلەندi. زەرتتەۋشiلەر مەن عالىمدار تاريح قويناۋىنا قارالى ارiپتەرمەن جازىلعان جۇتتىڭ اششى شىندىعىن تام-تۇمداپ جاريالاي باستادى. تالاي ەڭبەكتەر جا­رىققا شىقتى. دەگەنمەن، مۇراعاتتاردا ءالi دە قانشاما قۇجاتتار مەن دەرەكتەر كەزەگiن كۇتiپ جاتىر. ونىڭ بارلىعىن زەرتتەپ، بiرiزگە ءتۇسiرۋ قاجەت. كورشiلەس ۋكراينا گولوششەكيننiڭ «قىزىل قىر­عىنىن» گەنوتسيد دەپ تانىسا، بiزدiڭ ەلدە بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيiن كوتەرiلمەي كەلەدi. قاساقانا قولدان اشتىق جاسا­لىپ، قازاق ۇلتىن ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ­دى ماقسات تۇتقان ناۋبەتكە ساياسي باعا بەرiلۋi - سولتۇستiكتەگi كورشiمiزگە ايىپ تاعۋ ەمەس، تاريح الدىنداعى ادالدىق بول­­ماق. سوندىقتان بۇل ءىستى كەشىكتىرمەي قولعا العانىمىز ءجون» دەدى بۇركىت اياعان.

قانات ماحامبەت

استانا