قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
جەلتوقساننىڭ باس كەزىندە قارلى بورانداتا شاۋىپ ءجۇرىپ، «سارباس» دەيتىن جەردەن ءۇيىمدى ارەڭ تاپتىم. ورقاشار تاۋى جاقتىڭ قارا سۋىنداعى جالعىز تامنان وسى جازدا عانا بارلىق تاۋى جاقتىڭ «اق سۋىنداعى» تاعى ءبىر جالعىز تامعا كەپ قونىستانىپتى. «سارباس» دەسە سارباس ەكەن، قامىسىنىڭ دا، قۇراعىنىڭ دا، ءشيىنىڭ دە باسى قار ۇستىنەن ساپ-سارى بولىپ كورىنەدى. ەندى قاسقىرى دا سارى باس بولسا، «قۇدايدىڭ ەڭ جارىلقاعانى» سول بولار ەدى، ناعىز سايتانشا، كوزگە تۇسپەي كەلىپ جارا سالادى عوي.
باتىستان بوراي جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ «اراسىمەن» جان-جاعىما جالتاقتاي جەلە وتىرىپ، ەكىنتىدە جەتتىم ۇيىمە. ماقتالى سارىلاردىڭ سىرتى مۇزبەن سىرەسىپ اتتان سىقىرلاي تۇسكەندىگىمنەن، تون كيگەن اكەمنەن باسقا باتىرلاردىڭ ەشقايسىسى قۇشاقتاي المادى. ونىڭ ەسەسىنە ۇيگە كىرگىزگەن سوڭ جابىلا جۇلمالاۋعا كىرىستى. «وڭەشىنە» دەيىن قىزارعان تەمىر مەشتىڭ تۇبىنە وتىرعىزا سالا، مالمانداي سۋ كويلەگىمدى دە سىپىرىپ الدى شەشەم. قۇرعاق كيىم كيىندىرىپ بولعان سوڭ عانا جاي سۇراسۋعا كىرىستىك. مەنىڭ الدىمەن سۇراعانىم وسى كيىمدەر ءجونى، اسىرەسە اق بۇيرا ەلتىرىمەن جۇرىندالعان ەتەكتى قارا تون جايى بولدى. «كيىم تىلەۋ تىلەيدى» دەپ، ءساتى كەلگەن لايىقتى كيىمدى ارناپ الا بەرگەن ەكەن. اقشانىڭ قايدان كەلگەنىن سۇراعانىمدا، «شاعانوباعا*» ءبىر وگىز وتكىزسە «دۇنيەنىڭ كەزدەمەسى مەن كيىمى» كەلەتىنىن بيعازى ايتتى.
V
جەلتوقساننىڭ باس كەزىندە قارلى بورانداتا شاۋىپ ءجۇرىپ، «سارباس» دەيتىن جەردەن ءۇيىمدى ارەڭ تاپتىم. ورقاشار تاۋى جاقتىڭ قارا سۋىنداعى جالعىز تامنان وسى جازدا عانا بارلىق تاۋى جاقتىڭ «اق سۋىنداعى» تاعى ءبىر جالعىز تامعا كەپ قونىستانىپتى. «سارباس» دەسە سارباس ەكەن، قامىسىنىڭ دا، قۇراعىنىڭ دا، ءشيىنىڭ دە باسى قار ۇستىنەن ساپ-سارى بولىپ كورىنەدى. ەندى قاسقىرى دا سارى باس بولسا، «قۇدايدىڭ ەڭ جارىلقاعانى» سول بولار ەدى، ناعىز سايتانشا، كوزگە تۇسپەي كەلىپ جارا سالادى عوي.
باتىستان بوراي جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ «اراسىمەن» جان-جاعىما جالتاقتاي جەلە وتىرىپ، ەكىنتىدە جەتتىم ۇيىمە. ماقتالى سارىلاردىڭ سىرتى مۇزبەن سىرەسىپ اتتان سىقىرلاي تۇسكەندىگىمنەن، تون كيگەن اكەمنەن باسقا باتىرلاردىڭ ەشقايسىسى قۇشاقتاي المادى. ونىڭ ەسەسىنە ۇيگە كىرگىزگەن سوڭ جابىلا جۇلمالاۋعا كىرىستى. «وڭەشىنە» دەيىن قىزارعان تەمىر مەشتىڭ تۇبىنە وتىرعىزا سالا، مالمانداي سۋ كويلەگىمدى دە سىپىرىپ الدى شەشەم. قۇرعاق كيىم كيىندىرىپ بولعان سوڭ عانا جاي سۇراسۋعا كىرىستىك. مەنىڭ الدىمەن سۇراعانىم وسى كيىمدەر ءجونى، اسىرەسە اق بۇيرا ەلتىرىمەن جۇرىندالعان ەتەكتى قارا تون جايى بولدى. «كيىم تىلەۋ تىلەيدى» دەپ، ءساتى كەلگەن لايىقتى كيىمدى ارناپ الا بەرگەن ەكەن. اقشانىڭ قايدان كەلگەنىن سۇراعانىمدا، «شاعانوباعا*» ءبىر وگىز وتكىزسە «دۇنيەنىڭ كەزدەمەسى مەن كيىمى» كەلەتىنىن بيعازى ايتتى.
- وگىز قايدان كەلدى؟ - دەپ جىميعانىمدا بيعازى ساۋداگەر: سەركەش ساتىپ قوي ەتىپ، قۇيىن اينالدىرا ايىرباستاپ ءجۇرىپ تاي ەتكەنىن، تايى تايپالعان جورعاعا شىعىپ، اتان وگىز بولعانىن ەسەپپەن دالەلدەدى. قاراسام ءۇي ىشىنە دە، اعا-باۋىرلارعا دا، اكە-شەشەگە دە شىر ءبىتىپ، كورىكتەنىپ قالعان ەكەن. ءومىرى جالشىلىقپەن ءوتىپ كەلە جاتقان بيگەلدى دە بيىل بوي جازىپ، بىپ-بيازى بويداق جىگىت بولعانىن بايقاتتى. ونىڭ دا وسى وتكەن جازداعى جالشىلىق ءونىمى ءتاۋىر بولىپتى. مەنىڭ كۇمانىمدى ارىلتۋ ءۇشىن، بيعازى ونىڭ دا ءبىر وگىز تاۋىپ، تاعى ءبىر رەت شاعانوبالاتقانىن ايتىپ قۇتىلدى.
- ايتەۋىر وسپاننان بىردەمە المادىڭدار ما؟ -دەپ سۇرادىم سوڭىندا.
كىشكەنەسىنشە تاعى دا الدىنا الماق بولىپ، تاقالا وتىرعان اكەم:
- و... قۇلىنىم-اۋ! - دەپ، موينىمنان قۇشاقتاي تارتتى. تىزەسىنە جانتايدىم. - سەنىڭ ايتقانىڭنان شىعام با مەن، المادىق!
- پالە، المادىق دەۋىن، - دەپ بيگەلدى ىرجىڭداي كۇلدى، - وسپاننىڭ بار سيىرى، تايىنشا-تورپاعىنا دەيىن قازىر ءبىزدىڭ قورادا تۇر.
باسىمدى كوتەرىپ الىپ، شوشىنا قارادىم:
- نە قىپ؟!
- قۋ شىباردىڭ پالەنى تاعى دا قۇيرىعىنان ءتۇرتىپ وتىرعانىن قاراشى! - دەپ اكەم ۇلكەن اعاما ادەتىنشە بادىرايا قاراپ قويدى. - ءبىز ءشوپتى جەرگە كەلىپ قونىستانعان سوڭ، «قىستان شىعارۋعا عانا» دەپ ايداتىپ جىبەرىپتى. ولاردىڭ جەرى بيىل تاقىر. باققان اقىمىزعا قار كەتكەن سوڭ ءبىر سيىرىن الىپ قانا باسقاسىن قايتارىپ جىبەرەمىز. كەلىسىمىمىز سول. الاڭداما، قۇلىنىم!
- وسى سارباسقا كوشىپ كەلۋىمىز سول قۋ مولداعا جاقسى ءبىر وراي بولعانداي ما، قايدان بىلەيىن؟ -دەپ شەشەم ەسەلەپ قويدى. - وسى قالىڭ قاردىڭ الدىندا عانا ايداتىپتى. ەندى قايتا ايداپ ومبىلاتىپ، سوناۋ ورقاشارعا قالاي جەتكىزەر، تۇرسا تۇرا تۇرسىن دەدىك.
- ال، بۇل جاققا نە سەبەپتى كوشتىڭدەر؟
- كوشىپ ەمەس، تۇپ-تۋرا بوسىپ كەلدىك! -دەپ بيگەلدى اعا جانە كۇلدى.
- ول جاققا بەسىنشى ايدا ارجاعىنان «قۇيىرشىق» كەلىپ، بۇلاڭشىلىق جۇرگىزگەن! -دەدى بيعازى، - جايىردىڭ ەسكى ۋاعىن ءتىپتى توتيتىپ، تەمىر تامنىڭ تاقىرىنا وتىرعىزىپ تاستادى. بار مالىن، ءتىپتى، جاڭاراق كيىمىنە دەيىن سىپىرىپ الىپ كەتتى. بەرى قاراي شەپ جايىپ، تاعى جىلجىعانىن ەستىپ وتىردىق. «ەسكى ۋاقپەن الدە ءبىر ارازدىعى بولعانى ءۇشىن توناعان شىعار، ەندى كەلىپ دوربىلجىندەگى گومينداڭمەن سوعىسار، نەدە بولسا، تەز جەتسە ەكەن» دەگەن تىلەۋلەستىكپەن وتىرا بەرىپپىز. جەلدىقارادان بەرگى قورىمسۋ، كوكسۋعا كەلىپ، ءۇي-ءۇيدى قويماي تىمىسكىلەپ جۇرگەنىن كورگەن سوڭ عانا بيگەلدىنىڭ قوجايىنىنان اكەلگەن ارباسىمەن وسىلاي قاراي كوشە جونەلدىك.
- اربا جولىنا ءبىز دە تۇستىك، «قۇيىرشىقتىڭ» الدى بۇرقاندى قارا سۋعا دا جەتتى! -دەپ اكەم كۇرسىنگەندە بيگەلدى كۇلدى.
- مارالسۋ بويىنا دەيىن كەلىپ، كەرەگىن جيىپ الدى دا، ارقالارىن بوكتەرىنشەكتەرىنە سۇيەپ، قايقايا جونەلدى. كەرەگى گومينداڭ ەمەس، سونداعى ەلدىڭ كويلەك-كونشەگى ەكەن.
- مۇنىسى نەسى؟ - دەپ ءتۇيىلىپ قالىپ ەدىم، تياناقتى جاۋاپتى بيعازى قايىردى:
- قازاق اسكەر دە، پارتيزان دا ەمەس ەكەنىن كەيىن ەستىدىك، وسىنداي الاساپىران تۇسىندا مال جيىپ الۋدى كوزدەگەن بۇلاڭشىلار ەكەن. ءار وندىعىنىڭ اراسىنان بىرەر مىلتىق ارەڭ كورىنەدى.
- ونداي بۇلاۋشىلار ءالى بار ما؟
- قازىر جوق، «شىعىس تۇركىستان» ارمياسى ءدوربىلجىندى ازات ەتۋدەن قىرىق-ەلۋ كۇن بۇرىن، بەسىنشى ايدا بولعان وقيعا عوي. ونان كەيىن كەلمەدى. ءسىرا، وسپان باتىر ەستىپ، تيىپ تاستاعان بولسا كەرەك.
- ءاي، بىلمەيمىن-اۋ، بالالارىم، -دەپ اكەم كۇبىرلەدى، - قارا قورىم، سونشالىق كوپ ادام وسپانعا بىلىنبەي قاراقشىلىق قىلار ما؟ ءبىر قاناتى قوبىقتىڭ، ءبىر قاناتى ءدوربىلجىننىڭ حالقىن توناپ جاتقاندا، اۋزىنا نە تۇسكەنىن كورمەيدى دەيمىسىڭ... سول باتىرىڭنىڭ وزىندە ءبىر سويقان بار ما دەيمىن؟!
- قىراۋ، مەن ولاردىڭ ءبىر قىزىعىن ايتىپ بەرەيىن، - دەپ بيعادىل جىپىلىقتاتتى، - ولاردىڭ الدى ءدوربىلجىننىڭ ءدال قاسىنداعى كىشى اقسۋعا دەيىن كەلدى. ءبىزدىڭ مىنا بيعايشا سول كۇنى تاڭەرتەڭ سەرىكبوسىننىڭ بايگە جيرەنىمەن جوعارعى قورجاعا كەتكەن...
- مەن ساقار سۇراتىپ جىبەرىپ ەدىم، -دەپ شەشەم كىرىستى سوزگە، - قايدان بىلەيىن...
- مەن كورگەنىمدى ايتىپ بەرەيىن دەسەم... ال ەندەشە، ءوزىڭ سويلەي بەر قىزىڭنىڭ باتىرلىعىن!
- ءوي ادىرا قالعىر-اي، كورگەن سەن عانا... ال بۇلتيماي سويلەي بەر، سويلەي عوي!
- مەن ارباعا جۇك شىعارىسىپ جونەلتىپ، ەشكى-لاقتى ارتىنان ايداعانمىن، - دەپ بيعادىل قايتا جادىراي جالعاستىردى ءسوزىن، - ءبىز قالىڭ ءشيدىڭ دالداسىنا وتىرىسىمىزبەن بيعايشا دا جەتتى جۇرتقا. مەن ءبىر تومپەشىككە شىعا ايقايلاپ، قول بۇلعادىم. كۇن اپ-اشىق، مەنى كورىپ، بەرى اياڭداپ ەدى، ارجاعىنان ءۇش-ءتورت «قۇيىرشىق» شاۋىپ كەلەدى ەكەن. بيعايشا ولاردى كورە سالا ات باسىن قالا جاققا بۇرىپ، قاشا جونەلدى. قۇيىرشىقتار: ەي قىز، «توقتا» دەپ اقىرا قۋالادى. بيعايشانىڭ ولاي قاشقانىنا مەن قاتتى ىزا بولدىم. سويتسەم، بۇل قىز مەنەن قۋ ەكەن، قۇيىرشىقتاردى ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن تۇسىرمەۋ ءۇشىن سولاي قاشىپتى...
- ويپىر-اي، جيرەننىڭ جۇگىرىسى-اي، شۇڭقىر، جىرالاردان ورعىعاندا قىزىم ۇشىپ كەتەدى عوي دەپ شوشىپ ەدىم، اتقا كوپ مىنبەگەن عوي، جالىنا جابىسىپ، ەڭكەيىپ الىپتى...
شەشەسىنىڭ ءسوز قىستىرعانىنا تاعى تۇيىلە قالعان بيعادىل ءسوزىن ەندى ءتىپتى جىتىرمەلەتە جونەلدى:
- بوكتەرىنشەكتەرىن قولپىلداتىپ قۋىپ بارا جاتقان «قۇيىرشىقتار» ەكى رەت مىلتىق اتىپ ەدى، جيرەن پالە ءتىپتى ۇشىپ كەتكەندەي بولدى. مارالسۋدىڭ جارىنا جەتە ىرشىپ، كورىنبەي كەتكەندە ەكەۋى دە كۇيرەدى-اۋ دەپ شوشىپ ەدىم. ارجاق جاعاعا تاعى دا ىرشىپ شىعىپ، قۇيىنداتىپ الا جونەلدى. اقسۋعا تۇسە ماڭ-قاراسىن كورسەتپەي كەتتى. توبە-توبەگە شىعىپ، قاراي بەردىم. الگى ءتورت «قۇيىرشىق» ءدال اقسۋدان قايتتى. اناداي جەردەن ءوتىپ بارا جاتقاندا وتىرا قالىپ سوزدەرىن ەستىدىم: «ءىششۋ، ەي كىسىم، بوكتەرىنشەگىڭ اۋىپ كەتتى. ءتۇسىپ جوندەپ بايلا»، «مىنا قىزدىڭ قورلىعى-اي» دەپ اتىنان ءتۇستى بىرەۋى. - «قورجىنى تولى ەكەن، امال قانشا، اسىل بۇيىمدار سياقتى» دەيدى بىرەۋى...
- ىرىسقان قوس ۋىس ءجۇن بەرىپ جىبەرگەن ەكەن، كوزدەرىنە تۇسكەنى سول عوي! -دەپ كۇلە قوستى شەشەم.
- «اتىن اتايىن دەپ ەدىم، قيمادىم، تىم الەي ەكەن» دەيدى بىرەۋى. «ەڭ كەرەگى سول جيرەن ەدى عوي، كىسىم»، «امال قانشا، اۋزىمىزدى سالىپ ەتكىزدى»، «ەي كىسىم، ەي، ءىششۋ، بىلاي ءجۇر» دەسىپ، قاراسۋ قامىسىنا قاراي بۇرىلعاندا مەن ەشكى-لاعىمدى قۋا جونەلدىم. ماڭراتىپ قان جولدان وتكىزە قاراسام، قۋ قىز كولدەنەڭدەپ شىعا كەلدى، كۇلىپ كەلەدى، قالا جاقتان اينالىپ، قالاي جەتىپ العانىن بىلمەيمىن.
- كۇلگەنىمدى دە، جىلاعانىمدى دا سەزبەپپىن اعا، قورىققاننان ەسىم شىعىپ كەتىپتى، - دەپ بيعايشا سىقىلىقتادى.
- ال، ەندى ءوزىڭ سويلە، قۇلىنىم، مىنا جەل اياق كەرى ات كىمدىكى، الدىمەن سونى ايتشى! - دەدى اكەم تىزەسىنە جاتقان مەنىڭ ماڭدايىمدى سىلاي ءتۇسىپ.
- جەل اياق ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟
- باياعى ۇكىمەت العان جيرەنىمنىڭ ءمۇسىنىن ۇمىتتى دەيمىسىڭ قۇلىنىم-اۋ؟... كۇنىنە نەشە قاسقىر قۋساڭ دا قويماۋشى ەدى عوي! -دەپ كۇرسىندى اكەم، مىنا كەرى ءدال سونىڭ ءوزى سياقتى ەكەن.
ولگەن شپيوننىڭ اتى دەسەم، «جامان ىرىم» الدە «ارام» ساناپ اكەمنىڭ ساتقىزىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن عوي. جاسىرا تۇرعىم كەلدى:
- شيحۋداعى ءبىر دوسىمنىڭ اتى! -دەي سالدىم.
- كوزەپ ءجۇرىپ، بىرەۋدەن ۇرلاپ مىنە قاشقاننان ساۋمىسىڭ؟!
- جوق، اكە، بيىل قاسقىرى كوپ جەرگە قىستاعانىڭىزدى ەستىگەنمىن. قاسقىر سوقسىن دەپ، وسى قىسقا مايىن سۇراپ اكەلدىم.
- مىنە قىزىق، سارباستىڭ عانا ەمەس، بۇكىل مويىنتالدىڭ قاسقىرىن قىرارمىن مىناۋىڭمەن. بىراق، ىستىعى بار كورىنەدى. بابىنا كەلتىرىپ الىپ مىنەم عوي... قاجياكبار شىركىننىڭ جاقسىلىعىن قالاي ۇمىتايىن، ءۇش-ءتورت قاسقىرمەن سونى ءبىر سىيلاسام الدىمەن!
الپىستان اسىڭقىراپ قالعان، ءومىرى تۇگەل دەرلىك جوقشىلىق تەپەرىشىندە، تۇرمىس قىسپاعىندا وتكەن اكە شىرايىنىڭ ءدال قازىر جاسارا قالعانى بايقالدى. شاش-ساقالى دا جىلتىراپ اق قىراۋلارى ەرىپ كەتكەن سياقتى.
- ءوزىڭ سوعىسقا كىردىڭ بە؟ - دەپ، باعدارلاي ءۇڭىلدى ءبىر كەزدە.
ماعان اسا ايەنشەك اكەنىڭ سوعىس بولا قالسا جىبەرمەي قويۋ قاۋپىنەن تاعى دا ساقتانۋىم كەرەك قوي، كورگەن قاتەرلەرىمدى تۇگەل جاسىرۋعا تۋرا كەلدى:
- جوق، مەندەي حاتشىنى سوعىسقا كىرگىزەر مە؟
- ولاي بولسا، مايداندا قالۋعا نە ءۇشىن تالاپ قويدىڭ؟
- سوندا قىزمەت ىستەتىپ سوعىسقا كىرگىزبەي ساقتايتىنىن ءبىلدىم. ويلانعانىمداي بولىپ شىقتى، جەر استىنداعى ۇيدەن شىقپايتىن حاتشىلىققا وتىرعىزا سالدى، سودان قايتتىم.....
ەرتەڭىنە تاعى دا «اقسارباسى» مەن تويلىعىن قوسا سويىپ، ماڭايىن شاقىرعان، بۇل جەردەگى شالداردىڭ باتاسىن تاعى ءبىر اپەرگەن اكە-شەشە:
- ەندى مىنا الاساپىران باسىلعانشا قالاعا بارمايسىڭ، قۇلىنىم! - دەپ بۇيىردى، - تالابىڭدى كىشكەنە كەزىڭنەن-اق قايتارماي ورىنداپ كەلدىك، وقىتتىق، سولاي ما؟... قان سولدەن ايرىلىپ، سۇرلانىپ، سۋىنىپ كەلگەنىڭ سەزىلدى. ەندى ءبىزدىڭ وسى تالاپتى ورىندايسىڭ!
- سىزدەردىڭ مەنەن كۇتەتىن تالاپتى ورىندايتىنىم راس! ال، «مىنا الاساپىران» دەگەندەرىڭىز نە؟ زۇلىم ۇكىمەت قۋىلدى عوي؟
- جاڭگۇدەيى كەتكەنىمەن جاڭگۇدەيشىل بايىنىڭ لاڭى ءالى بار، انا جاقتان كەلدى دەسە قيراتا بەرەتىندەر كوپ. سەندەي كەر كەدەيدى كەزەڭنەن تونايتىنداردىڭ بار ەكەنىن كورىپ وتىرمىز.... قىس كەتسە دە ىزعارى كەتە قويماعان شاقتى الاساپىران دەيمىز بە، ونى بىلسەڭ سۇراماي-اق قوي، جاز شىققانشا كەرەگىڭدى مەن كەلتىرىپ تۇرامىن، تالابىم سول.
اڭقاۋلىعىنان عانا الدىرىپ-الدانىپ جۇرەتىن اكەمنىڭ قانشالىق مۇقالسا دا اقىلدان تىم موجا ەمەستىگىن بىلەتىنمىن. جانى ەندى عانا جادىراعاندا ايتقانىنا كونبەي، كەلە سالا جۇدەتكىم دە كەلمەدى. ءتىلىن العانداي ءۇنسىز جىميىپ قانا قويدىم.
- مۇسا دەيتىن جىگىتتى بىلەمىسىڭ؟ - دەپ سۇرادى ءبىر كەزدە، - التايدىڭ جىگىتى كورىنەدى. ىشىندە سول جىگىت بار ونشاقتى ادام ۇرىمجىدەن اۆتوموبيلمەن كەلىپ، جول-جونەكەي وسى ءبىزدىڭ دوربىلجىنگە تۇسكەن ەكەن. قايدان ەستىپ، قالاي قۇرالعانى بەلگىسىز، ءجۇز شاقتى سوتقار كەلە سوققىلاپ، تۇركىستان، كامالبەك اتتى ەكەۋىن ۇرىپ ءولتىرىپتى. مۇسانى اكىمدەر كەلىپ قورعاپ ارەڭ قۇتقارىپ قالعان ەكەن. سەنى كوپ سۇراپتى. بۇلار قانداي جىگىتتەر ەدى؟
- قاشان كەلىپتى ولار؟
- ءۇش كۇن عانا بولدى مۇسانىڭ كەتكەنىنە، اۋىر مەرتىگىپتى دەيدى.
- ولگەن ەكەۋى گومينداڭشىل بولاتىن. مۇسا - ءبىزدىڭ جاقتىڭ ماڭداي الدى ازاماتىنىڭ ءبىرى... ياپىر-اي، ونى قاپقانى نەسى ەكەن يتتەردىڭ!؟... گومينداڭعا قارسى كۇرەسىپ، تۇرمە سوققىسىن كوپ كورىپ ەدى.
- مىنە، قۇلىنىم، قالاعا جاز شىققانشا بارما دەۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى وسى. قانىڭدى بۇدان دا قاتتى قىزدىراتىن ىستەر بار. كەيىن كورەرمىز ونى، قازىرشە وسى سارباستىڭ قاسقىرىن عانا اۋلاي تۇرالىق....
قالاعا تاڭەرتەڭ كەتكەن بيعازى كەشكە جاقىن ەكى بوتەلكە اراق پەن ءۇش-ءتورت قاپشىق سوۆەت تەمەكىسىن اكەلىپتى. اكەمنىڭ مەنى قالاعا جىبەرمەۋ ءۇشىن «كەرەگىڭدى مەن كەلتىرىپ تۇرامىن» دەگەندەگى شىرعاسى وسى ەكەنىن سەزىپ، كۇلىپ جىبەردىم.
- مىناۋىڭ نە؟! - دەپ بيعازىعا ءتيىستىم سوندا دا. - ومىرىڭدە ءبىر وگىز تاپقانىڭا ءماز بولىپ، وسىلاي شالقيتىن بولىپ پا ەدىڭ؟
- جوق، جوق، جوق، ول شالقىمايدى، قۇلىنىم، ونى شالقىتپايمىن. مۇنى مەن ساعان الدىردىم. ارىقتاپ، جۇدەپ كەلىپسىڭ. ءىش تە تارت، ايتەۋىر تاماقتى كوپ جەپ، كوڭىلىڭ كوتەرىڭكى بولسا، قانىڭ تولادى!
- اراق پەن تەمەكى تولتىرعان قاننىڭ ءوزى «حارام» بولار دەپ قورىقپايسىز با؟... ەندى قارتايعاندا «كۇناگە» باتقانىڭىز عوي بۇل!
- سەن ءۇشىن ىستەگەن بۇل شيپام كۇنا بولمايتىنىنا سەنەمىن. ايتەۋىر، دەنساۋلىعىڭ تۇزەلسە بولعانى، قۇداي الدىندا بەرەتىن جاۋابىم داپ-دايىن، مەن ءۇشىن قورىقپاي، ىشە بەر!
تەمەكىسىن دە، اراعىن دا قورجىنىنا قايتا سالىپ بيعازىعا قايتاردىم:
- وسى ماڭداعى كەرەك ەتكەن بىرەۋگە ساتا سال، بۇل ۇيگە قايتىپ كىرمەيتىن بولسىن!
- جاڭاشا وقىعانى بار ۇيگە بۇلار كىرمەي تۇرا ما، بالام-اۋ؟ -دەدى شەشەم دە شالىنىڭ نيەتىن قۇپتايتىندىعىن ءبىلدىردى. - دەنساۋلىعىڭا پايداسى تيسە،... قايتەر دەيسىڭ. قالاعا ۇيرەنگەن سوڭ مىنا دالادا ءىشى پىسىپ قالماسىن دەيدى عوي.
- قوي، اپا، بۇل كىسىنىڭ مەن تۋرالى كوزقاراسىن قۇپتاي كورمە، اكەم قازىر ەندى عانا قۇلىنداعان كارى بەدەۋ سياقتى، -دەگەنىمدە ءۇي ءىشى مويىنداعانداي تۇگەل كۇلدى، -سەميالىق ومىرلەرىڭدە وقىعان ءبىر بالا كورمەي كەلگەن اكە-شەشەسىڭدەر عوي، سولاي بولۋلارىڭ دا قاتە ەمەس شىعار. ارەڭ وقىتىپ، ارەڭ كەلتىرگەن بالامىزدىڭ «ءىشى پىسار» دەپ تە، «ءىشى كەبەر» دەپ تە كۇدىكتەنىپ قىزعىششا قورعاشتاعىلارىڭ كەلەدى. مەنىڭ ءىشىمدى پىسىراتىن ءبىر عانا ءجايت بار: سەندەرگە امانات بولىپ، اۋىرلىق تۇسىرگەنىمە جيىرما جىل ءوتتى. قىر جەلكەلەرىڭە كەدەيلىكپەن بىرگە قىرسىقشا قونىپ، لوقى جاۋىر ەتىپ وسپەدىم بە. ەندى سول قارىزدى وتەۋگە تەزدەتىپ كىرىسپەسەم، ءىشىم پىسقاندى قويىپ، جارىلىپ تا كەتەتىن كورىنەدى. «وقۋشىلاردان باسقا ەشكىممەن تالاسى بولمايتىن» مۇعالىمدىك قىزمەتكە ۋاقىتىندا ورنالاسىپ الايىن...
اڭگىمەنى وسىلاي باستادىم دا، اكە-شەشە ويىنداعى قاۋىپ-كۇدىكتى ەكى تاۋلىك سويلەسىپ، ارەڭ ارىلتتىم. ءتورتىنشى كۇنى قالاعا جۇرەرىمدە اكەم:
- ايتەۋىر، وقىعان باسقا جاستاردان پارىقتى بولىپ وسكەنىڭدى اراق پەن تەمەكىدەن اۋلاقتىعىڭمەن كورسەتتىڭ كۇشىگىم، اللا جار بولسىن! -دەپ قالدى.
الدىمەن اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنە كىرىپ، مالىمدەلىپ ەدىم، ساياسي بولىمدەگى قويۋ قارا قاستى، كەلتە مۇرىندى اپپاق جىگىت مەنى ەسكى دوسىنداي «ارسالاقتاي» قارسى الدى. شيحاڭزىداعى مايدان شتابىنىڭ ساياسي ءبولىمى بەرگەن كۋالىك جولحات جولداعى جاۋىننان ەزىلىپ كەتكەن بولاتىن. ونىڭ ەش جازۋىن ىزىنەن تانىماسا دا «كوزىنەن» تانىعانداي قۇپتاپ، مەن تولتىرعان انكەتپەن بىرگە الىپ قالدى.
ەسىكتەن شىعا بەرگەنىمدە، الدىمنان «سارسەن ساياسات» ءدوپ كەلىپ، سارعىش كوك كوزىن تىكىرەيتە «امانداستى». بوربايىنان ۇرلەگەندەي سەمىرىپ الىپتى ءوزى، ءۇنى دە ءنان.
- ە كەلدىڭ بە؟!
- ە، كەلدىم!...
دوربىلجىننەن كەتكەننەن بەرى ساياسات وقىتۋشىمەن كەزدەسكەنىم وسى عانا ەدى، سالەمدەسۋىمىز دە وسىلاي عانا ءوتتى.
ساقشىنىڭ تەمىر قاقپاسىنان شىعا سۇرادىم بيعازىدان:
- ءوي، مىنا گومينداڭ ءالى جويىلماعان با؟
- بالە، جويىلا ما بۇلار، گومينداڭ قۇلاپ بارا جاتقاندا بۇل دومالاپ، تاۋعا شىعىپ الا قويعان. «گومينداڭعا قارسى» ۇران كوتەرە ءجۇرىپ، باي اكەسىنىڭ «توڭكەرىسكە جاردەمىن» توگىپ-توگىپ جىبەردى دە، ورلەپ سالا بەردى. الگى كاكىم قانىشەر دە وسى ادىسپەن قالدى. «گومينداڭ» دەپ قىلشىلداعاندا الدارىنا جان سالمايدى قازىر! الگى ساقشىڭ دا گومينداڭنىڭ شۇڭگانى بولاتىن. اتى - مۇقان. بۇرىن شاۋەشەكتە «اق جەندەت» دەپ اتالعان ەكەن. حالىق جاققا لىپ ەتىپ وتە شىققان الدامپازدىعى ءۇشىن قازىر «اق سايتان» اتالىپ ءجۇر.
بۇلىڭعىر سۇرى اسپان بيىگىندەگى سۇرعىلت سارى كۇن قۇلاقتانىپ، ءزارىن توگىپ تۇرعانداي شاتىناي كورىندى ماعان. زارلەندىرىپ تە، شاتىناتىپ تا كورسەتكەن ەكى جاعىنداعى قاندى جەبەدەي ەكى «قۇلاعى» سياقتى، ايتپەسە اۋا تىپ-تىنىش، ونشالىق سۋىق ەمەس ەكەن.
«سارسەن ساياسات» پەن كاكىم باي قوبالجىتقان كوڭىلىم تۇستەن كەيىن اۋداندىق ۇكىمەتكە كىرگەنىمدە ساباسىنا تۇسكەندەي بولدى. اق كوڭىل كونە تانىستارىمنان بۇل مەكەمە قىزمەتىنە ورنالاسقاندار كوپ ەكەن. ەڭ توردەگى اكىم كابينەتىنە قاراي قاۋمالاي جونەلدى. «قاي قىزمەتتىڭ دە ۇددەسىنەن شىعا الاتىن، جاقسى وقىعان ازاماتىمىزدىڭ ءبىرى قايتىپ كەلدى» دەپ بىرەۋى اكىمگە سىرتتاي تانىستىرىپ جاتقانىن ەستي كىرىپ سالەم بەردىم.
قالىڭ قاسى تۇكسيتە كورسەتەتىن قوڭىر ءجۇزدى، قويۋ قىرما ساقال-مۇرتتى اكىم - نازاربەك دەيتىن كىسى ەكەن. وتىرعان بويى كۇلىمسىرەپ قولىمدى الدى، ءماۋتى ۇستەل قارسىسىنداعى ورىندىقتى نۇسقاپ وتىرعىزىپ، اماندىققا جالعاستىرا جايىمدى انىقتاپ سۇراۋعا كىرىستى.
- ءجا، ەندى ءبىراز دەم العىڭ كەلە مە الدە ءوز ۇكىمەتىڭە قىزمەت ىستەۋگە اسىعامىسىڭ؟ - دەپ سۇرادى سوڭىندا. وقىتۋشى بولعىم كەلەتىنىن ەستىپ، ويلانا قاراپ كىدىردى. - قىزمەتكەردىڭ جەتىسپەي جاتقان سالدارىن دا ەسكەرەلىك. تەرگەۋ بولىمىندە ىستەسەڭ قالاي؟ باس تەرگەۋشى سارسەن دەيتىن ازامات تا بۇرىن مۇعالىم بولاتىن، تانيتىن شىعارسىڭ، تەز ۇيىرلەسىپ كەتەسىڭ؟
باس تەرگەۋشىنىڭ كىم ەكەنىن ەستىگەندە توبە شاشىم تىك تۇرىپ، ۇرپيە قالعانداي سەزىلدى. سارسەننىڭ قول استىندا ىستەۋدەن جيرەنىپ تە، شوشىنا دا قالدىم. ول جايىمدى بىلدىرمەي، باسقا سىلتاۋ ايتۋدىڭ ورايى تابىلا كەتتى.
- مۇعالىمدىك مەكتەپتەن جاڭا شىقتىم، ءومىردى بىلمەيمىن عوي، سوندىقتان، تەرگەۋدە ورتا دارەجەلى دە قىزمەت كورسەتە الماسپىن. بىراق، جاقسى وقىتۋشى بولاتىندىعىما سەندىرە الامىن!
اكىم كۇلىپ جىبەرگەندە ورساقتاۋ ءىرى تىستەرى دە جىپ-جىلى، ءتىپتى مەيىرىمدى كورىنە قالدى.
- تەرگەۋشىلىككە ءومىر ءبىلىمى كوپ قاجەت بولاتىندىعىن ءبىلۋىڭنىڭ ءوزى دە تولىق بىلەتىندىك، شىراعىم. بىراق، العاشقى تالابىڭ عوي، ءوز قالاۋىڭ بولسىن.
ءسويتىپ، وقۋ-اعارتۋ بولىمىنە ءوتتىم دە، ول بولىمنەن «بيىلشا» ۇيعىر ەرلەر مەكتەبىنە تاعايىندالىپ، جولداما الدىم. مەنى سول مەكتەپ ماڭىندا وتىراتىن ناعاشى اپەكەمنىڭ ۇيىنە ورنالاستىرىپ، كوڭىلى جاي تاپقان بيعازى ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قايتتى.
مەكتەپتى قويا تۇرىپ، وزەن سىرتىنداعى باعدارقاننىڭ ۇيىنە بالا كەزدە داعدىلانعان توتە مۇز جولىممەن سىرعي جونەلدىم. ونىڭ سۇزەكپەن اۋىرىپ جاتقانىن ەستىپ، كوڭىلىن سۇراۋعا ءبىر اسىقسام، نۇراسىلدىڭ جايىن سۇراۋعا ەكى اسىقتىم. نۇراسىل تۋرالى سۇراعانىمدا اكە-شەشە دە، اعالار دا «الىگە دەيىن ءىز-توزسىز» دەپ كۇمىلجىپ قانا قويعان. اكەمنىڭ مۇسا جايىن سويلەي كەلە: «قانىڭدى ودان دا قاتتى قىزدىراتىن ىستەر بار» دەگەنى كاكىم باي مەن سارسەننىڭ ءالى دە «كىسى» بولىپ تۇرعانى عانا ەمەس شىعار دەگەن كۇدىك دەدەكتەتىپ بارادى. «انا جىلى ەرسۇلتاننىڭ ۇيىندە كاكىمنىڭ نۇراسىلعا «سەنى ءالى كورەمىن» دەپ كىنجۋى، قانقۇيلىنىڭ قانمەن شەشىلەتىن سەرتى بولماعاي؟»
باعدارقاننىڭ ۇيىنە وسى كۇدىكپەن شيرىعا كىرىپ ەدىم. ءجۇزى البىراپ، ەرنى كەبەرسىپ جاتقان باعدارقان ءۇن سالا جىلاپ جىبەردى:
- ايتەۋىر... جەتتىڭ-اۋ، اعاتاي!... ماعان جاقىنداما!... جۇقپالى اۋرۋ... ساعان ءوز اۋزىممەن ايتىپ، تاپسىرا الماي كەتەر مە ەكەنمىن دەپ... قينالىپ جاتىر ەدىم...
- نەنى، باعاش-اۋ، ادام اۋىرادى، جازىلادى، وندا نە تۇر، جىلاما!
- ءوزىم ءۇشىن جىلامايمىن عوي، - دەپ، مىقتاپ بەكەمدەلگىسى كەلگەندەي تىستەنە سويلەدى باعدارقان، - بىراق... بۇل، قوس دەرت... بىلتىردان بەرگى وكپە اۋرۋىما مىنا سۇزەك قوسىلا سوقتى... جازىلا الماسپىن.. بۇل ەكەۋىنەن دە اۋىر دەرت - نۇراسىل اعا... اعاتايىم! - دەپ كەمسەڭدەپ بارىپ، قايتا تىستەندى، - ساعان ءۇي ءىشىڭ... «كەلە سالا قانقىزدىعا ۇشىرار» دەپ ايتپاي... جاسىرا تۇرعىسى كەلگەن سياقتى عوي... نەسى بار، ازامات دەنى ساۋ بولسا... ءبارىن كوتەرەدى.... كەك ءۇشىن كوتەرۋ كەرەك.... قاسىرەت كوتەرە الماساڭ... كەك قايتارا المايسىڭ... مەن اسىعىسپىن، ايتايىن... نۇراسىل اعانىڭ سۇيەگى... جوعارعى قاراسۋدان تابىلدى.
- قاشان؟!... نەدەن قازا بولىپتى؟!
- وسى كۇزدە تابىلدى... دەنەسى بۇزىلىپ، كۇپتەي بولىپتى، كيىمى دە شىرىگەن.. تەگى.... تەگى، بىلتىر جازدا ولتىرىلگەن.. پىشاق، شوقپار ءىزىن اۋرۋحاناداعىلار انىقتادى... بىراق، كىم ولتىرگەن.. ايعاعى تابىلماي... قالىپ بارادى... مەن وسىلاي بولدىم... باسقا باۋىرلارى ىزدەستىرۋدىڭ جولىن بىلمەيدى... وقىعاندارى تىم جاس... جەڭگەم مەن جەتى كىشكەنەسى شىرقىراپ... شۋلاپ... جىلاۋدى عانا بىلەدى... داۋىسىنان قينالا بەرگەندىگىمنەن... وسى جاقىندا... كىشى اعا... توركىنىنىڭ، ناعاشىلارىنىڭ... جۇباتۋىنا، ۋاتۋىنا اپارىپ سالدى... ال، بيعا... بۇل كىمنەن بولعان ءولىم ەكەنىن... دالەلدەي الامىسىڭ؟
ءۇنسىز پارلاتىپ وتىرعان كوز جاسىمدى جاسىرا ءسۇرتىپ تاستاپ سويلەدىم:
- كىمنەن ەكەنى بەلگىلى عوي... 41-ءشى جىلدىڭ باس كەزىندە ەرسۇلتاننىڭ ۇيىندە كاكىمنىڭ نە دەپ سەرت ايتقانىن ەستىمەپ پە ەدىڭ؟ بىلەۋباي دا بار عوي!
- ۇمىتپاعان ەكەنسىڭ، بيعا!... اعاتايىم-اي، كوكەيگە مىقتاپ تۇيىلگەن ەكەن-اۋ!.. ەسىڭە تۇسىرمەك ەدىم، بولدى ەندى...
- سول كەزدە ودان باسقا جەرلەردە دە ايتىپ جۇرگەن سەرتتەرىن تۇگەل بىلەمىن، اسىرەسە دامەشتىڭ ۇيىندەگى ەگەستەگى سوزدەرى ءتۇپ-تۇگەل دالەل... قۇرىشبەك اعا بىلەدى، سونداعى كۇيەۋ ادىلبەك - قازىر شيحاڭزى مايدان قولباسشىلىق شتابىندا، پولكوۆنيك. مەن سونىڭ قاسىنان كەلدىم... باعداش، كەك الۋ ۇزاققا كەتپەيدى. ءوزىڭ ساۋىققانشا بۇل قاسىرەتتەن اۋلاق بول، سابىرمەن شىداپ بەرشى، ءبارى ورىندالادى...
- كاكىمدەر ءالى كۇشتى، بيعا... بايلىعىمەن «قۇرمەتتى كىسى» قاتارىنا قوسىلىپ الدى... ۇكىمەتتىڭ دە، ارميانىڭ دا.. بار راسحوتىن بايلاردىڭ جاردەمى كوتەرىپ وتىر. مۇنى قازىر ۇكىمەت قورعايدى... قازىرشە... اسكەردەگى اعايىندار قايتىپ كەلگەنشە... ءوزىڭ دە سابىرلى بولۋىڭ كەرەك شىعار... بايقاپ، مەرت بولماۋ جاعىن ويلاي ىستەرسىڭدەر...
- جوعارعى ورىندارعا ارىز جازىپ، ونىڭ قىلمىسىن اشقان سوڭ، قورعاۋشى بولعانىن كورىپ الارمىز.
- بىلەۋباي... مايور بولدى... قازىر ءبىر باتاليوننىڭ باستىعى... سول دا.. قازىرشە مە ەكەن.. كاكىمنىڭ ارقاسىنان قاعىپ جۇرگەنىن ەستىدىم... اسكەرىنە بولكە كەرەك قوي؟
- ارميا مۇنداي ءبىر بايدان بولكە جەمەسە دە ولمەيدى، باشبايلار امان بولسىن... بىلەۋباي ەگەس جولىندا كاكىمنىڭ اتىن جوعالتىپ ەدى، ەندى اعاسىنىڭ قۇنى جولىندا نەسىن جوعالتۋ راۋا بولاتىنىن تۇسىنەر... الاڭ بولما باعداش، «كوش جۇرە تۇزەلەدى»، كۇش كۇرەسە نىعايادى.
- كوپ ساعىناتىنىم... وسىنىڭ عوي، اعاتايىم... جاسىڭنان كەكشىل ەدىڭ.... ايلالى ەدىڭ... امان بولساڭ مىنا قان جىلاۋداعى تۋىستارىڭنىڭ كەگى قايتار!
ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى تىڭداپ وتىرعان تەتەلەس ءىنىسى مەن كىشى اعاسى ەڭكىلدەپ جىلاي جونەلگەندە مەن دە جاسقا تولى «قوس شەلەگىمنەن» توگىپ-توگىپ جىبەرىپپىن، داستارقان الا كىرگەن شەشەسى قوسىلا، جوسىلتا توكتى. كوز جاسىمىزدى پارلاتا وتىرىپ ءشاي ىشتىك....
ۇرىمجىدەن شىققاندا «كەك» دەپ شىعىپ، سوعىس مايدانىنا قالعاندا «كەك» دەپ قالىپ ەدىم عوي. باعدارقاننىڭ ۇيىنەن تاعى دا «كەك» دەپ شىقتىم دا، ەرتەڭىندە وقىتۋشىلىقتى دا «كەك» دەپ باستاعانداي بولدىم. مىنا سوڭعىسى ءتىپتى كەڭ كولەمدى، ءارى تۇبەگەيلى كەك الۋ جولى سياقتى وزىمە; تۋعان ەلدىڭ، بۇكىل ەزىلۋشى حالقىمنىڭ كەگى از بولماق پا؟ ويلاپ كورسەم، تۋىلعاننان بەرگى كەتكەن كەگىم شاشىمنان دا كوپ ەكەن. سونىڭ ءبارىن جالعىز ءوزىم قايتارا الارمىن با!؟ سول جولعا زامانداس-تەتەلەس بۋىنداردى - ىنىلەرىمدى لەك-لەگىمەن اتتاندىرۋىم كەرەك قوي... ۋىتتانا كىرىستىم.
ساعات ارا دەمالىستاردا گومينداڭ مەن كاكىم سياقتى بايلارعا باسىلعان ازۋىم اشىلمايتىن بولىپ ەدى. سوندا بۇلكىلدەپ قوياتىن شىقشىتىمنان ىشىمدەگىنى جاۋلارىم بىلە قويدى ما ەكەن دەيمىن، ونشاقتى كۇننەن سوڭعى ءبىر ساسكەدە كلاسقا «اق سايتانى» كىرىپ كەلدى. اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىندەگى الگى ارسالاقتايتىن «اق سايتاننىڭ» ءدال ءوزى. كىرە كۇبىرلەپ، «ءبىر ساتكە» سىرتقا شىعا قويۋىمدى ءوتىندى. كوزى كۇلىپ تۇرعان سوڭ قايدان بىلەيىن، وقۋشىلارىما ساباق پىسىقتاي تۇرۋدى تاپسىرا سالا «شىعا قويدىم»، «بەرى كەلشى» دەپ قاقپادان شىعاردى. ءبىر ات شەككەن، ارقالىقتى ورىندىعى بار، جەڭىل قارا شانا تۇر ەكەن. «شاناعا وتىرا قويىڭىز، ءبىزدىڭ بولىمگە بارىپ سويلەسەتىن ازعانتاي عانا ءسوز بار ەدى» دەدى، «وتىرا قويدىم». ساقشى مەكەمەسى ەمەس، بەرگى ءبىر شەت كوشەدەگى قارا قاقپاعا كىردىك. كۇزەتشى ساقشىلاردىڭ بوساعاداعى كىشكەنە بولمەسىنە ەرتىپ كىردى. «اق سايتاننىڭ» كۇلكىشى سارعىش كوزى تۇنا قالدى ەندى، ءسوزدىڭ شىنىنا ەندى كەلگەندەي:
- كىمنىڭ ۇيىندە جاتىرسىڭ؟ كورپە-جاستىعىڭ بار ما ەدى؟ -دەدى.
- ونى قايتەسىڭ؟ -دەدىم تىكسىنە.
- جوعارىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا، جاتىپ تەرگەلەتىن بولدىڭ، از ۋاقىت قانا.
وسى سوزبەن عانا ەكى ساقشىعا ىم قاقتى. ساقشىلاردىڭ ايداۋىمەن اۋلانىڭ ءبىر جاعىن تۇتاس الىپ تۇرعان قاتار ۇيلەردىڭ بىرىنە كىرىپ ەدىم، گومينداڭنان قالعان قاراڭعى، لاس تۇرمەنىڭ ءدال ءوزى ەكەن. ءتور جاققا توسەلگەن شىرىك ساباننىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتىم. «وقۋشىلار ساباعىن شۋلاماي پىسىقتاپ وتىر ما ەكەن، ياپىر-اي، مەكتەپ كەڭسەسىنەن ەشكىمنىڭ كورمەي قالعانى-اي!...»
ەسىك جاق بوساعادا، كامەرانىڭ جارتىسىن الىپ جۋان قارا «جاڭگۇدەي» جاتىر ەدى. بۇرىنعى اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىعى ەكەنىن كەيىنىرەك ۇقتىم. «تالقانداسا توزاڭى قوسىلمايتىن ەكى جاۋدىڭ باسىن قوسقان مىنا قۇدايعا نە شارا» دەپ مىرس ەتە ءتۇستىم دە، قيسايا كەتتىم. گومينداڭ باستىق مەنى ءالى دە مەنسىنبەيتىن كىسىشە توبەدەگى جالعىز كوز تەرەزەگە بەدىرەيىپ، جۋان تۇمسىعىن كوتەرىپ جاتقاندا مەن اسا ساسىق ناجىسكە بايقاۋسىزدا قاراپ قويعانداي مۇرنىمدى جيىرىپ الدىم. سول كەشتە ناعاشى اپەكەمنىڭ ۇيىنەن كورپە-توسەنىش كەلگەندە عانا «ءوزىمىزدىڭ گومينداڭ ەكەن» دەپ ويلاعانداي، ماعان باسىن كوتەرە ۇڭىلگەن باستىق ماحوركاسىن ۇسىنىپ، سويلەسكىسى كەلگەنىن ءبىلدىردى. تەمەكىسىنە قولىمدى ءبىر-اق سىلىكتىم...
ءلام دەسپەي ەكى تاۋلىك بىرگە جاتقان ەكەۋمىزدى ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ساقشى اسكەرى شاقىرىپ سىرتقا شىعاردى. بۇيرىعى بويىنشا كورپە-توسەنىشىمىزدى كوتەرە شىقتىق تا، نۇسقاۋى بويىنشا قوس اتتى ۇلكەن شاناعا تۇستىك. باسقا ءبىر كامەرادان تاعى دا ەكى قازاقتى اكەلىپ وتىرعىزىپ، مول پەرەزەنتتى ۇستىمىزگە جابا سالدى. زىرلاي جونەلدى شانا سونسوڭ.
شاۋەشەك تاس جولىنا ءتۇسىپپىز. ساقشىلار ەشكىمگە كورسەتپەي قالادان شىعارعان سوڭ پەرەزەنتتى الىپ، استىمىزعا توسەدى دە، تورتەۋىمىزدى ءبىر-بىرىمىزگە جابىستىرا جايلاپ وتىرعىزدى. مىلتىقتى ەكى عانا قازاق ساقشى، قول-اياعى بوس، الپامساداي ءتورت قىلمىستىدان سەسكەنەر ەمەس. نەلىكتەن قاۋىپتەنبەيتىندىكتەرىن ايتا، بىزگە يىق سۇيەسە كەلىپ وتىردى:
- بەس قازاقتىڭ اراسىندا ءبىر عانا جاڭگۇدەي حانزۋ عوي، قايتەر دەيسىڭ... تۇنىق اۋادان دەم الا وتىرسىن دەپ اشتىق.
ورتا جاستى، ەتتى-جەندى قىزىل سارى، كەلبەتتى قىلمىستىنى شىرامىتىپ، كوبىرەك قاراپ قويىپ وتىر ەدىم، ساقشىنىڭ مىنا سوزىنە سول كىسى تويتارىس ايتتى:
- شىراعىم، قىلمىستى بولىپ ايدالعان سوڭ قازاق دەپ سەنىپ كەتۋگە بولماس، مۇنداي بەيعامدىقتارىڭىز وزدەرىڭىزگە قاتەرلى بولار!
- ە، اعاي، سىزدەردە ءبىزدى ولتىرە قاشارلىق قانشا قىلمىس بار دەيسىز؟ - دەپ كۇلدى الگى ساقشى، - ايتەۋىر، «جابۋ جاپ» دەدى، جاپتىق، «ايماقتىق ساقشىعا اپار» دەدى، اكەلە جاتىرمىز، ايماقتىق ساقشى تەكسەرەر دە شىعارار. مىنا جۋان قارا بولماسا، باسقالارىڭىزدىڭ قاندارىڭىز ءبىر ەمەس پە جانە وقىعان ادام سياقتىسىزدار، ءبىزدىڭ قانىمىز توگىلسە، ءوز قاندارىڭىز توگىلگەنى ەكەنىن تۇسىنەسىزدەر عوي!
الدىڭعى جاعىمىزدان جاقىنداپ كەلە جاتقان ەكى اتتىنى كورىپ مىلتىعىن كوتەرە تۇرەگەلدى ساقشى:
- ەي، شىعىڭدار جولدان! -دەپ زىرك ەتە ءتۇستى. - سول جەرگە توقتا... ارى قاراپ تۇرىڭدار!
ءسويتىپ، ساقشىلار كەزىككەندەردىڭ ءبارىن دە جولدان شىعارىپ، تەرىس قاراتىپ قويىپ وتە بەردى. ءبىزدى شىبىنعا دا كورسەتپەي جولداپ بەرۋ تاپسىرماسى بارىن عانا ءتۇسىنىپ، كەلبەتتى قىزىل سارىعا كۇرسىنە قارادىم:
- اعاي، ءسىزدىڭ اتىڭىز...
- ماناپ، -دەدى ول ىركىلمەي، سونسوڭ تولىقتاپ تانىستىردى، - بۇرىن تولى مەكتەپتەرىنىڭ ءنازىرى* بولعانمىن. وسى جەرلىك بولساڭ، تانيتىن شىعارسىڭ؟
- تانىدىم. مىنا بەرەزەنتتىڭ استىنا قالاي كىرىپ قالدىڭىز؟ - دەگەن سۇراۋىما ءتىل بىلمەيتىن جۋان قارادان باسقاسى تۇگەل كۇلدى.
- شىراعىم-اي، ساسقاندا قۇرىم كيىزگە ورانا قويىپ، قارا قاسقا بولىپ شىققاندار دا، بايبىشەسىنىڭ ەتەگىنە كىرىپ كەتىپ، بۇلاۋلانىپ شىققاندار دا بولعان. ءبىزدىڭ مۇنىمىز بەتى اشىلماعان كەلىننىڭ جەلەگى عانا عوي... كەرىسكەدەي مەنى كەلىنگە اينالدىرعان كىم دەرسىڭ، العاش اتاستىرىپ، قۇيرىق-باۋىر اساسىپ كەتكەن - جاز باسىنداعى «قۇيىرشىقتاردىڭ» بۇلاڭشىلىعى بولدى. كەيىنىرەك ۇلتتىق ارميا تاۋىمىزعا كەلە قالعاندا سول بۇلاڭشىلار ەكەن دەپ مىلتىق اتىپ قويعانمىن. اتقانىم قۇر كەتپەۋشى ەدى، بىرەۋىنىڭ بىلەگىن شاعا كەتكەن سياقتى. ءسويتىپ، اۋدان ازات بولعاندا، مەن مىنا «قارا بايبىشەگە» ابىسىن بولىپ تۇسە قالدىم، -دەپ جاڭگۇدەيدى نۇسقاي قارادى دا، زەكىپ قالدى، - ەي، بايبىشە، ءسۇرت مۇرنىڭدى! ... كوزىن جۇما بۇعىپ وتىرعان باستىقتىڭ ونىمەن شارۋاسى دا بولعان جوق، ءولى ءيا ءتىرى ەكەنىن سەزبەيتىن سياقتى.
- وي ماسقارا تەكەم-اي! -دەدى ماناپ تىجىرىنىپ قويىپ، - ءبىر كەزدە باقىلداپ، بۇكىل اۋدان حالقىن ءبۇرۋشى ەدىڭ، ەندى ءوز تۇمسىعىڭنىڭ دا ءوزىڭدى قورلاپ، نە سويقان شىعارعانىن سەزبەيتىن بولىپسىڭ-اۋ... ەي شۇڭگان**, ايت مىنا قوجاڭا، ءبىز قاسىندا وتىرسىن دەسە جۋان تاناۋىن تيسىن!
ءۇنسىز مەلشيىپ وتىرعان سىركە سارى قازاق سەلك ەتە ءتۇستى دە، باستىقتىڭ بۇيىرىنە ءتۇيىپ جىبەرىپ، ونى دا سەلك ەتكىزدى. جالت قاراعاندا تۇمسىعىنان ءتۇرتىپ قالىپ جيعىزدى. سىركە سارىنىڭ گومينداڭ شۇڭگانى بولعانىن سونىسىنان تانىعانداي قارقىلداپ كۇلىپ ەدىم:
- ءبىز «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن» ايتىپ بولدىق، شىراعىم، -دەپ ماناپ ماعان قارادى، قارا ەلتىرى مالاقايىن الىپ، شەكەلى، كەڭ ماڭدايىن قاسي كۇلىمسىرەدى، - ءبىزدىڭ اۋەن وسىلاي، باستىعىن شۇڭگانىنا سۇزگىزىپ، تەكەسىن سەركەسىنە مىنگىزىپ جاتقان جايىمىز بار. وقىستان ءوزىمنىڭ كەلىن بوپ قالۋىمنان باسقانىڭ ءبارى جاقسى. ال، ءوزىڭ تانىستىرشى جايىڭدى.
- مەن - وزدەرىڭىزدىڭ وقۋشىلارىڭىزبىن. ۇرىمجىگە 42-ءشى جىلى كەتكەنمىن. جاقىندا عانا قايتىپ كەلىپ ەدىم، ەندى كەلىن بول دەر مە ەكەن، ايتەۋىر ۇزاتىپ اكەلە جاتقان سياقتى. قايتسەم دە كەلىن بولماسىما انت ىشەمىن; جاپ-جاسپىن، وبال عوي. جايىمدى ءتۇسىندىرىپ، كۇيەۋ بولمىستىڭ ساقالىنان الا تۇسپەكپىن...
وزىمىزبەن بىرگە كەشكە شەيىن وسىلاي كۇلە كەلگەن ايداۋشىلار شاۋەشەك شەتىنە ىلىنە بەرگەندە بۇركەنىشتى قايتا جاۋىپ، ساقىلداي ايدادى شانانى. ءبىر شاقتا، الدەقانداي ءبىر تەمىر قاقپا شاقىرلاپ اشىلىپ، شانامىزبەن جۇتىپ اكەتكەندەي بولدى. «قارنىنا» جەتىپ بولدىق بىلەم، بۇركەنىشتى جۇلىپ تاستاپ، ءبىر-بىردەن جەتەكتەي جونەلدى ساقشىلار. تاعى ءبىر تەمىر ەسىك شارىق ەتىپ اشلىد دا، مەنى تاعى دا «جۇتىپ» كەپ جىبەردى.
«ەزىلىپ اش ىشەككە وتكەنىم بە» دەگەندەي، ماڭايىما ۇڭىلە قاراسام، توپ-توق اق بورتە، جۋان ءبىر ادام وتىر ەكەن. شاعانتوعايدىڭ بۇرىنعى اكىمى نۇراقاي دەيتىن كىسى بولىپ شىقتى. تۇرمەگە اس بولعالى ەمەس، اس تولتىرعالى كەلگەن كىسى سياقتى، سىرتتان كىرگەن ەكى-ءۇش مەسكەي ەت-سورپانى قاتار ءتىزىپ قويىپتى. «كەل، وتىر، بالام، الدىمەن ىستىعىندا تاماقتانىپ الالىق» دەپ كۇرسىنىپ اق داستارقانىن مەنىڭ الدىما تارتتى...
سىرعا ساراڭ بولسا دا تاماققا جومارت وسى مىقتىعا كەز بولعانىم عانا ساتتىلىك كورىندى; ايتەۋىر تۇرمەنىڭ سۇيىق كوجەسى مەن سۋىق نانىنا پەندە بولا قويمادىم. ونىڭ ەسەسىنە اشۋ-ىزانىڭ قۇلى بولىپ بارا جاتقانىم سونشالىق، ازۋ ءتىسىم ءوزى ءوسىپ شىققان جاق سۇيەككە قايتا ەنىپ بارا جاتقان سياقتى. كەلگەنىمە ءۇش كۇن وتكەندە ءبىر انكەت كەستەسىن كىرگىزىپ تولتىرتىپ اكەتىپ ەدى، ونان سوڭ ءدات تىڭدارلىق ەشكىم كورىنە قويمادى. ءار كۇنى تەرگەۋ-سۇراۋ كۇتىپ سارىلا-سارىلا يەگىمنەن ساقال ىزدەيتىن بولدىم، ءوزىم ىزدەپ-اڭساپ كەلگەن ۇكىمەتىمنىڭ مىناۋ قىلىعى باتىپ بارادى جانىما...
يەگىمدى سيپالاعانىممەن ءۇشىنشى اپتانى دا ەشتەڭە تابا الماي وتكىزگەن ءبىر ءتۇنى وسى ىزامنىڭ «شيپاسى» ويلاماعان جەردەن تابىلا كەتكەندەي بولدى: قاتارىمىزداعى ەسىكتەردىڭ اشىلىپ-جابىلىپ جاتقان شارق-شۇرقى ءبىزدىڭ ەسىككە دە جەتىپ، مەنى ەرتە جونەلدى ءبىر ساقشى. سىرتتا قار بوراي جاۋىپ تۇر ەكەن. اۋلانىڭ تۇكپىر جاعىنان ءبىر ءمۇيىستى اينالعانىمىزدا، تاق-تۇق ەتكەن بالعا ءۇنى ەستىلدى. «تەمىر دۇكەنىنە اپارىپ، مەنى قايتادان سوقتىرىپ شىقپاق پا» دەپ تاڭدانا كىرسەم، تەمىرشى سەمىز ماناپتى الشايتا وتىرعىزىپ، كىسەن سالىپ جاتىر ەكەن. ءبىر پار جاڭا پيمانىڭ قونىشتارىن ىشكى جاعىنان ءتىلىپ-ءتىلىپ جىرىپ، كىسەن شىنجىرىن سول جىرىققا كەلتىرە كيگىزدى دە، «بەس» دەپ وتكىزدى ساقشىعا. مەنى دە تالتايتىپ جىبەرىپ، تاڭداپ اكەلگەن كىسەنىن شەگەلەدى دە، ساپ-ساۋ پيمامدى جارىپ كيگىزىپ، «التى» دەدى. ارتىمنان كەلگەن نۇراقاي جۋانمەن جەتى بولعانىمدى ءبىلىپ، ايداعان جاعىنا جۇرە بەرگەنىمدە ەتپەتىمنەن ءتۇستىم. بۇل بۇرىن كىسەن كورمەگەن كورسوقىر ءوز اياعىمنىڭ قىلمىسى ەكەنىن «ءتۇسىنىپ»، اشۋىم «باسىلا» قالعانداي بولدى. «شيپاسى» تابىلعانى وسى ەمەس پە، ىرشىپ تۇردىم دا، قايتا جىعىلىپ، قايتا تۇردىم.
- سۇندەتكە وتىرعىزعان بالاشا تالتاڭداي باسساڭ جىعىلمايسىڭ! - دەپ جىميدى ماناپ.
ساقشىلار جەم-ءشوپ پەن كورپە-توسەنىشتەرىمىز باسىلعان شانا جەتەۋىمىزدى سىعىلىستىرا وتىرعىزىپ، ايداي جونەلدى. باتىس بورانىنان ىققانى ما، ءبىزدى قالادان تەز الىستاتۋعا اسىققانى ما، اتتارىن قۋزاپ، جەلدىرە جونەلىپ ەدى، قالا شەتىنە شىعا بەرە شانا بۇلت ەتە ءتۇستى دە، بار قىلمىستىنى ءبىر-اق توڭكەردى. قارلى-بوراندى قاراڭعى تۇندە، ومبى قارعا كومىلە ۇيەلەگەن وڭشەڭ كىسەندى «توبان اياقتار» تىپىرلاپ، تۇرا الماي جاتقانىمىزدا ارتقى شاناداعى بەس ساقشى جەتەۋىمىزدى سۇيەمەلدەي تۇرعىزىپ اپارىپ، قايتا تيەدى دە، جانە زىرقىراتتى. بوراسىننان جول تابىلماي، ارىققا تاعى توگىلىپ قالىپ، تاعى دا تىپىرلادىق. بۇل جولى ساقشىلار ءبىزدىڭ شاناداعى جۇكتى جاداعايلاپ، قايتا باسۋمەن اۋرەلەنگەندە ءوزىمىزدى ءوزىمىز تۇرعىزا الماي ۇزاعىنان تىپىرلاستىق.
ارتى جىرىق قارا تونىمنىڭ قوينىن دا، جىرىق قارا پيمامنىڭ قونىشىن دا قارعا سىقاي تولتىرىپ الىپ، ءتورت اياقتاي تۇرەگەلىپ ەدىم، قارسى الدىمداعى ءبىر ۇيمە «قاردىڭ» دا تىپىرلاپ جاتقانى كورىندى. قۇشاقتاپ كوتەرە بەرگەنىمدە، ەكى اياعى بار ادام سياقتى تىك تۇرا قالىپ:
- بيعابىلمىسىڭ ەي؟! -دەپ قالعانى عوي، جەتەۋدىڭ ءبىرى قۋات ەكەن، ءوزى دە قۇشاقتاي الدى مەنى.
- قۋاتپىسىڭ، قاشان كەلدىڭ؟
- ءبىر اپتا بولعان، مىنا قاراقشى قولىنا الدىڭعى كۇنى عانا ءىلىندىم.
- قىلمىسىمىز نە بولعانى؟ ءبىلدىڭ بە؟
- گومينداڭنان قالىپ جارامساقتانعان وڭشەڭ شپيون ءبىزدى شپيون دەپ كورسەتتى مە ەكەن، قۇلجاعا ايداتتى.
- مىنا جىرىق پيمامەن، مىنا مۇزداي كىسەنمەن، مىنا ايازدا ما؟
اشۋىم ەندى «مۇلدە باسىلعانداي» بولدى، «شيپا» قونعانى سونشالىق، نۇريا ءولىمىنىڭ ىزاسىن دا، اقىلبايدىڭ قازاسىن دا، ءتىپتى ەڭ جاقىندا ەستىلگەن نۇراسىلدىڭ كەگىن دە «ۇمىتىپ»، ساقىلداي جونەلدىم، تۇپ-تۋرا ايازدىڭ وزىنشە ساقىلداي «كۇلىپپىن». بارلىق اشۋ-ىزا، نازا-ازادان «ارىلعان» ادامعا «راحات كۇلكى» بىتپەس پە؟
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، وسى كورگەنىمە ءسىز ءتىپتى راحاتتانعان شىعارسىز. «بالەمە وسى لايىق ەدى، شوق-شوق» -دەرسىز-اق. سولاي دا وزىڭىزگە وسىنىڭ لايىق جەرى ءتىپتى كوپ ەكەندىگىن بىلە كۇلەرسىز. «جىلپوستاردىڭ جىلى ءبىر» دەگەندەي، سۋدى ىلايلاپ بالىق اۋلايتىن بارلىق جولبيكە بىتكەننىڭ جولى ءبىر ەمەسپە. جانە بارىڭىزدە الاساپىراننان جارالعانسىزدار عوي. الاساپىرانداتپاي اۋلاي المايسىزدار. ال بۇل جولبيكەلەر قىلمىس وتكىزە المايتىنداردى قۋالاپ ايداپ ءجۇرىپ قىلمىس تۋعىزۋ ونەرى جاعىنان سىزگە ءتىپتى ۇقسايدى. ءسىزدىڭ بۇلاردان ارتىقشىلىعىڭىز بىرەۋ عانا، («ۇلى ادىلەتتى» اتالۋىڭىز سونىڭىزدىڭ شاراپاتى بولسا كەرەك.) ول، ءسىزدىڭ اپتاماتتىق تەحنيكا ىستەتىپ، ۇزدىكسىز الاساپىرانداتۋىڭىز. ۇزدىكسىز الاساپىرانداتۋ سىزدەن، ۇزدىكسىز قىلمىس وتكىزۋ بىزدەن بولىپ وتىرمايما. ال، مىنا مەشەۋلەردىڭ الاساپىرانوۆتارى بۇل جاعىنان سىزدەن الدە قايدا كەم جارالعاندىعىندا داۋ جوق، بىراق، تەك جاعىنان دا كوپ جاعىنان ۇقسايسىزدار-اق.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* شاعانوبا (جەر اتى) - قوبىق تۇسىنداعى سوۆەت شەكاراسىنان اشىلعان ساۋدا بولىمشەسى.
* ءنازىر - مەكتەپ شارلاۋشى; ينسپەكتور. ۇيعىرشا مەڭگەرمە باستىعى دا (نازارات باستىعى) وسىلاي اتالادى.
** شۇڭگان - ساقشىنىڭ كىشى وفيتسەرى.
