بىرەۋدىڭ جامانشىلىعىن قازۋ قازاق ادەتىندە جوق. ايتسە دە اقپاراتتىڭ اعىنى تاسقىنداعان زاماندا، ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا كوز الدىمىزدا قۇردىمعا كەتكەن «ۆەنەسۋەلا وقيعاسى» تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن ۇستاعاندار ءۇشىن ۇلكەن ساباق بولارى انىق!

ەندەشە، ازامات رەتىندە ءسىز ميلليونداعان اقشا تابۋدى، مەملەكەتتىڭ ءسان-سالتاناتىن كورۋدى جانە تۇراقتى اقشالاي تولەمدەردى الۋدى ۇناتاسىز با؟ ءسىزدىڭ جالاقىڭىزدى بىرنەشە ەسەگە كوبەيتىپ، باعانى ۇكىمەت بەلگىلەپ، ەركىن نارىقتى جويىپ جىبەرۋدىڭ قۇنى قانشا بولادى ەكەن؟ وسى تۋرالى مالىمەتتى لاتىن امەريكاسىنداعى ەڭ باي مەملەكەتتىڭ پوپۋليزم كەزىندە قالاي كۇيرەگەنى ارقىلى دالەلدەپ كورەيىك!

بۇگىنگى كۇنى 32 ميلليون حالقى بار ۆەنەسۋەلا ازاماتتارىنىڭ 5 ميلليونى ءوز ەلىنەن قاشىپ كەتتى، ولاردىڭ كوپشىلىگى كورشىلەس كولۋمبياعا ءوتىپ كەتكەن (The Economist, قىركۇيەك 2018).

الەمدەگى ەڭ ءىرى مۇناي ءوندىرۋشى ۆەنەسۋەلادا 2004-2015 جىلدار ارالىعىندا مولشىلىق بولدى، بۇعان شيكى مۇناي باعاسىنىڭ ءوسۋى جانە 750 ميلليارد دوللارلىق كىرىس تاپقانى سەبەپ بولعان ەدى. سىرتقى ساۋدا كىرىسىنىڭ 96%-ى مۇنايدان قۇرالادى.

الايدا پوپۋليست ساياساتكەر ۋگو چاۆەس كوممۋنيستىك ساياسات جۇرگىزىپ، الەۋمەتتىك قامقورلىقتى كەڭەيتىپ «جالپاق شەشەيلىككە» سالىندى.

1998 جىلى پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن چاۆەس شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تىقسىرىپ شىعارىپ، بارلىق مۇناي كەن ورىندارىن مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىنا الدى. «تابيعات بايلىعى -  حالىق مەنشىگى»، دەپ جاريالاپ، دايىن اقشا تاراتا باستادى.

باستاماسى رەتىندە «PDVSA» - مەملەكەتتىك مۇناي كومپانياسىنا $62 ملرد وبليگاتسيا شىعاردى. قىتاي مەن رەسەيدەن العان سىرتقى قارىز وتە قىسقا مەرزىمدە بەس ەسەگە ارتىپ، 150 ميلليارد دوللارعا جەتىپتى. 2008 جىلعى ەلدىڭ سىرتقى ۆاليۋتا قورى 42,3 ميلليارد دوللار بولسا، ول تورتتەن بىرىنە قىسقارىپتى.

ۆەنەسۋەلا ۇكىمەتى 1999-2014 جىلدار ارالىعىندا الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ باعدارلامالارىنا 718 ميلليارد دوللار جۇمساعان، بۇل ازاماتتاردىڭ ەڭبەككە  قىزىعۋشىلىنا كەدەرگى كەلتىردى. ەڭبەك نارىعىندا دۇربەلەڭ تۋىپ، كومپانيالار جۇمىس كۇشىنىڭ تاپشىلىعىنا تاپ بولدى.

سوتسياليستىك كوشباسشى تسەمەنت جانە قۇرىش قۇيۋ سياقتى بارلىق سالالاردى ساناتتارعا ءبولىپ، جۇزدەگەن كومپانيالاردان بارتەرلىكتى نەمەسە «مەملەكەت بەلگىلەگەن باعانى ۇستاپ تۇرۋدى» تالاپ ەتتى. بۇل شەشىم وندىرىستىك سەكتورعا قاتتى سوققى بەرىپ، يمپورتتىق تاۋارلاردى ارزانداتتى.

بۇل ەل 2008 جىلى بارلىق ءونىمنىڭ 70 پايىزىن وزدەرى شىعاراتىن.  ال قازىر تەك 20 پايىزىن عانا شىعارادى.

وپپوزيتسيالىق باقىلاۋدىڭ مەملەكەتكە ارالاسۋى جويىلىپ، سىبايلاس جەمقورلىق ورىستەدى. ەسىرتكىنىڭ يمپورتى وركەندەپ، حالىقارالىق دەڭگەيدە تىيىم سالىندى. چاۆەستىڭ ەكونوميكالىق كەڭەسشىسى دجوردج ءدجوردانيدىڭ پايىمداۋىنشا، تەك سوڭعى 10 جىلدا 300 ميلليارد دوللار جەمقورلىق جولىندا جوعالعان.

ۆەنەسۋەلا بيلىگىنىڭ جىلدار بويى ءوز حالقىنىڭ ميىن جۋ ءۇشىن پايدالانىپ كەلگەن مۇنايدىڭ الەمدىك باعاسى الەمدىك نارىقتاردا قۇلدىراپ، كىرىستى قىسقارتتى.

2014 جىلدىڭ شىلدەسىندە 98 دوللار بولعان مۇناي جىل سوڭىندا 47 دوللارعا جەتتى. ودان قۇلدىراپ، 2016 جىلعا دەيىن 35 دوللاردان بولدى. 2014-16 جىلدار ارالىعىندا 121 ميلليارد دوللار تابۋدى كوزدەگەنىمەن، بىراق بولعانى 48 ميلليارد دوللار تاپتى. ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالاردىڭ جەتىسپەۋىنەن مەملەكەتتىك «PDVSA» مۇناي كومپانياسىنىڭ ءوندىرىسى تاۋلىگىنە 3,2 ميلليون باررەلدەن 1,5 تارماققا دەيىن تومەندەدى.

ەكونوميكالىق داعدارىسقا جاۋاپ رەتىندە ۇكىمەت ۆاليۋتا ساۋداسى مەن اۋدارىمدارىن شەكتەدى، جەكە تۇلعالار مەن كاسىپكەرلەرگە سالىقتى كوبەيتتى، ازىق-تۇلىك پەن ءدارى-دارمەك تاپشىلىعىن تۋدىردى. 2012 جىلى 66 ميلليارد دوللار يمپورتتاعان ەل 2018 جىلى تەك 9,2 ميلليارد دوللار جۇمساعان.

كەزىندە بارلىق كىرىسىن مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىمەن قانىمداپ تۇرعان  ۆەنەسۋەلالىقتار  قازىر كۇنىنە جارتى كيلو ەت الۋ ءۇشىن ءبىر اپتا بويى جۇمىس ىستەيتىن حالگە جەتتى.

2017 جىلدىڭ اياعىندا ۆەنەسۋەلا ەكونوميكاسى كەزەكتى اۋىر سوققىعا ۇشىرادى. ەل 10 ميلليارد دوللارلىق سىرتقى قارىزعا تاپ بولدى. بارلىق دۇنيەسى قۇنسىزدانا باستاعان ۆەنەسۋەلانىڭ زاۋىتتارى مەن جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىلەرىنە اقش كاسىپكەرلەرى پايدا تابۋ ءۇشىن كىرە باستادى.

ايماقتا زياندى ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزگەن ۆەنەسۋەلامەن اقش بيلىگى بارلىق ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا تىيىم سالدى. بۇرىن ۆەنەسۋەلا تاۋارلارىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن ساتىپ الاتىن امەريكا ساۋدانى توقتاتقاندىقتان، ۆەنەسۋەلا حالقى اشتىقتان زارداپ شەگۋدە.

ۆەنەسۋەلا داعدارىسىن حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى سوڭعى 50 جىلداعى «الەمدەگى ەڭ جامان وقيعا جانە اۋىر داعدارىستاردىڭ ءبىرى» دەپ سيپاتتادى.

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz