17 مامىردا سەناتور عاني قاسىموۆ سەنات پالاتاسىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا قازاقستان ۇكiمەتiنە يدەولوگيا، مادەنيەت جانە تاريح ماسەلەلەرiمەن اينالىساتىن پرەمەر-مينيستردiڭ ورىنباسارى مەن قوعامدىق تەلەارنا قاجەتتiگi جايىندا ءسوز قوزعادى.

17 مامىردا سەناتور عاني قاسىموۆ سەنات پالاتاسىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا قازاقستان ۇكiمەتiنە يدەولوگيا، مادەنيەت جانە تاريح ماسەلەلەرiمەن اينالىساتىن پرەمەر-مينيستردiڭ ورىنباسارى مەن قوعامدىق تەلەارنا قاجەتتiگi جايىندا ءسوز قوزعادى.

«وسىدان 5-7 جىل بۇرىن بiز بۇل ماسەلەنi ەرەكشە تالقىلاي باستاعان ەدiك. بiراق بiز ونى ساياساتقا اينالدىرىپ جiبەردiك. قازiر ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمدار، قوعامدىق ۇيىمدار جانە پارتيالار ءوز پiكiرلەرiن اشىق ايتا الۋى ءۇشiن بiزگە قوعامدىق تەلەارنا كەرەك»، - دەدi ول ءوز دەپۋتاتتىق ساۋالىن وقي وتىرىپ.
شىنىندا، وسىدان ون جىلداي ۋاقىت بۇرىن جالپى كوپشiلiك تالقىسىنا سالىنعان قوعامدىق تەلەارنا تۋرالى اڭگiمە سۋ سەپكەندەي باسىلعالى دا بiراز ۋاقىت بولدى. تەك رەسەي پرەزيدەنتتiگiنەن كەتiپ بارا جاتىپ، دميتري مەدۆەدەۆ بىلتىر جىل سوڭىندا قوعامدىق تەلەارنا تۋرالى ارنايى زاڭعا قول قويعان بولاتىن. ءسويتiپ بيىل قاڭتاردىڭ 1-iنەن رەسەيدە قوعامدىق تەلەارنا ءوز جۇمىسىن باستادى. سودان بەرi قازاقستاندا دا قوعامدىق تەلەارنا جايلى اڭگiمەلەر قايتا ەستiلە باستادى. بiراق بۇعان قوعام قانشالىقتى دايىن. قوعامدىق تەلەارنا جايلى بiزدiڭ حالىق قانشالىقتى بiلەدi? بۇل سۇراقتارعا كەلگەندە كۇمiلجiپ قالاتىنىمىز انىق.
الەمدە قوعامدىق تەلەارنانىڭ 40 مودەلi جۇمىس iستەيدi. الايدا ونىڭ بارلىعىنا 4 پرينتسيپ بiردەي بولىپ ەسەپتەلiنەدi. ول - قوعامدىق باقىلاۋ، ارنايى زاڭ قابىلداۋ، كوممەرتسيالىق مۇددەنiڭ بولماۋى جانە اقپاراتتى وبەكتيۆتi تۇردە جەتكiزۋ. قوعامدىق تەلەارنانىڭ تاقىرىبىن، ونداعى كوتەرiلەتiن ماسەلەلەردi قانداي دا بiر شەنەۋنiك نەمەسە تەلەارنا باسشىلىعى ەمەس، قوعام ءوزi ايقىندايدى. ارينە، بۇل قوعامدىق كەڭەستەر ارقىلى جۇزەگە اسادى. ولار جارعىسىن جازىپ، باسشىسىن تاعايىنداپ، شىعىنداردى رەتتەيدi. ال بۇل قوعامدىق كەڭەستiڭ قۇرامىندا كiمدەر بولۋ كەرەك. بۇل جاعى دا داۋلى ماسەلە. قازiر پوستكەڭەستiك كەڭiستiكتە ءازiربايجان، مولدوۆا، گرۋزيا، ارمەنيا جانە قىرعىزستاندا، رەسەيدە قوعامدىق تەلەارنا جۇمىس iستەيدi. ليتۆاداعى قوعامدىق كەڭەس قۇرامىنا 12 ادام كiرەدi ەكەن. تورتەۋiن - پرەزيدەنت تاعايىندايدى، تورتەۋiن - سەيم (ليتۆا پارلامەنتi), قالعان تورتەۋi - قوعامدىق ۇيىمداردان سايلانادى. قوعامدىق تەلەارنانىڭ قوعامعا سالاتىن جارناسى دا ارقيلى. ماسەلەن، ۇلىبريتانيالىق ۆۆس تەلەارناسى ءۇشiن حالقى جىلىنا 145 ەۋرو (شامامەن 28 000 تەڭگە) جارنا تولەيدi ەكەن. امەريكاندىق C-SPAN تەلەارناسىنىڭ ايلىق جارناسى 6 تسەنتتەن اسپايدى. گەرمانيالىق ARD تەلەارناسى ءۇشiن تولەنەتiن ايلىق - 18 ەۋرو، نيدەرلانديالىق NOS تەلەارناسىنا ايىنا 100 ەۋرو سالىق تۇسەدi سالىق تولەۋشiگە. ەۋروپا وداعى ەلدەرi iشiندە يسپانيادا عانا قوعامدىق تەلەارنالار ءۇشiن سالىق سالىنبايدى ەكەن. كوپتەگەن جاعدايدا قوعامدىق اقپارات قۇرالىن قارجىلاندىرۋعا مەملەكەتتiڭ ءوزi دە ارالاسادى. وعان قوعامدىق ۇيىمداردان جانە مەملەكەتتiك بيۋدجەتتەن قارجى بولiنەتiن ەلدەر دە بارشىلىق.
ساراپشىلار قازاقستان حالقىنىڭ قوعامدىق تەلەارنا ءۇشiن قالتاسىنان جارنا تولەۋگە دايىن ەمەستiگiن ايتادى. قوعامدىق تەلەارنا بولۋى ءۇشiن ساياسي جiگەر مەن كوزi اشىق، كوڭiلi سەرگەك قوعام قاجەت. وسى رەتتە بiز مەديا قاۋىمداستىق وكiلدەرiنiڭ بiرنەشەۋiنiڭ وسى ماسەلەگە وراي پiكiرiن بiلگەن ەدiك.

تامارا كالەەۆا، «ءادiل ءسوز» حالىقارالىق ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋ قورىنىڭ جەتەكشiسi:

قوعامدىق تەلەارنا دا، جەكەمەنشIك ارنا دا كەرەك

- قوعامدىق تەلەارنا جايلى اڭگiمەلەر نە زاڭ دەڭگەيiندە، نە تاجiريبە جۇزiندە كوتەرiلiپ جاتقان جوق. وكiنiشكە قاراي، قازاقستان ءۇشiن بۇل قوزعاۋعا بولمايتىن تاقىرىپ سەكiلدi. ارينە، قوعام قوعامدىق تەلەارناعا قارسى بولماس ەدi. بiراق مۇنداي زەرتتەۋدi جۇرگiزگەن ەشكiم جوق. بۇل اڭگiمەنi قازاقستاننىڭ ازاماتتىق قوعامى جۇرگiزگەنiنە 10 جىلدان استى. ماسەلە، بۇل جەردە قوعامدىق تەلەارنانى كiم قارجىلاندىرادى دەگەنگە كەلiپ تiرەلەدi. حالىق ونى ءوز قالتاسىنان قارجىلاندىرۋعا دايىن ەمەس. ەگەر ونى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىراتىن بولسا، ول وندا قوعامدىق تەلەارنا بولماي قالادى. دەگەنمەن كەيبiر مەملەكەتتەردە قوعامدىق تەلەارنالاردىڭ بيۋدجەتi مەملەكەتتەن دە قامتاماسىز ەتiلەدi. الايدا قوعامدىق تەلەارنا قارجىلاندىرۋ مودەلiنە ەمەس، باسقارۋ مودەلiنە قاراي ايقىندالادى. بiراق بiزدiڭ بيلiك ونداي باسقارۋعا جول بەرمەيدi دەپ ويلايمىن.
- بiزگە قوعامدىق تەلەارنانىڭ قاي ەلدەگi فورماتى جاقىن بولار ەدi?
- باسقا ەلدەردە مەملەكەتتiك تەلەارنا دەگەن ۇعىم جوق. ول بiزدە كۇن وتكەن سايىن قاناتىن كەڭگە جايىپ كەلەدi. بiزگە قوعامدىق تەلەارنا دا، جەكەمەنشiك تەلەارنا دا كەرەك. ولاردىڭ سانىن كوبەيتە بەرگەن دۇرىس. بۇل باسەكەلەستiككە قابiلەتتiلiكتi ارتتىرا بەرەتiن بولادى. بiزدiڭ بيلiك بيۋدجەتتiڭ قارجىسىنان مەملەكەتتiك ارنالاردى كوبەيتiپ، ونداعى اقپاراتتىق ساياساتتى وزدەرi رەتتەپ وتىر. بiز بۇل رەتتە ۆۆس قوعامدىق تەلەراديوكورپوراتسياسىمەن ايگiلi ۇلىبريتانيا تاجiريبەسiنە سۇيەنگەنiمiز دۇرىس بولار. سول سەكiلدi امەريكاندىق سNN تەلەارناسى دا بiزگە ۇلگi بولا الادى. دەمەك، ونداعى باسقارۋ تەتiگiنە بيلiك تە، قارجىلىق توپتار دا، دiني ۇيىمدار دا، ساياسي كۇشتەر دە ارالاسا المايدى. اقپاراتتىق ساياساتتى ەشكiمگە تاۋەلسiز جۇرگiزiپ كەلەدi.

شولپان جاقسىباەۆا، ۇلتتىق تەلەحابارلار تاراتۋ قاۋىمداستىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:

ول تەلەارنانىڭ ساياساتىنا بيلIك ارالاسپاۋى كەرەك

- مەنiڭشە، بۇل iسكە قوعام دايىن، الايدا بiزدiڭ بيلiك جۇيەسi دايىن ەمەس. بiز وسى ماسەلە جايىندا مينيسترلiكتەگi بiر-ەكi اداممەن پiكiر الماسقان ەدiك. ولار: «قوعامدىق تەلەارنا نە ءۇشiن كەرەك؟ قوعامدىق تەلەارنا دەگەن اتى بولماسا، فورماتى مەملەكەتتiك بولادى عوي» دەگەن ەدi. مەنiڭ ويىمشا، قازiرگi مەملەكەتتiك ارنالاردىڭ بiرiن قوعامدىق تەلەارناعا اينالدىرىپ، سونىڭ بازاسىن جاساۋ كەرەك. ارينە، ەڭ دۇرىسى ونى جاڭادان باستاپ، حالىقتىڭ جارناسى نەگiزiندە قارجىلاندىرعان ءجون بولار ەدi. بيلiكتiڭ بۇعان قوسار قارجىسى قانشا، ول قانداي جولمەن تولەنەدi, دەمەۋشiلەر كiم بولادى، وسىنى الدىن-الا ايقىنداپ الۋ كەرەك. الايدا ونىڭ اقپاراتتىق ساياساتىنا بيلiك ارالاسپاۋى تيiس.

فازىلبەك ءابساتتارۇلى، جۋرناليست:

«قازاقستان» تەلەارناسىن
قوعامدىق ارنا جاساسا...

- قوعامدىق تەلەارناعا قوعام قانشالىقتى دايىن؟
- وي-پiكiرلەرiمiزدi قارىننىڭ دەڭگەيiنە ءتۇسiرiپ توبىر جاساۋعا تىرىسۋدا. ال بiز وعان قاراماستان حالىق رەتiندە، قانداي ماسەلە بولماسىن، الدىمەن ونىڭ قوعامعا، قازاققا قانشالىقتى پايدالى، سول جاعىنا ءمان بەرۋiمiز كەرەك. ەگەر دە پايدالى بولسا ول جۇمىستى بiردەن باستاۋ كەرەك. اشپاي جاتىپ بال اشا بەرۋدiڭ قاجەتi جوق. تالپىنىپ كورگەن دۇرىس. قوعامنىڭ دايىندىعى دەگەن سەكiلدi پايدالى iستi كەرi تارتاتىن وي-پiكiرلەردi ىسىرىپ تاستاۋ كەرەك. دايىن بولماسا دايىندالا باستايدى. «كوز قورقاق، قول باتىر»، قوزعاۋ سالۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، ول iس پايدالى بولسا بولدى. ال ەگەر دە پايدالى iستەردi باستاۋ ءۇشiن كوپ ويلانىپ، تولعاناتىن بولساق بۇل ومiردە قازاققا پايدالى بiر iس تىندىرا الماي ومiردەن وتەمiز.
- قوعامدىق تەلەارنانىڭ فورماتى قانداي بولعانى ءجون؟
- بيلiكتەن تاۋەلسiز بولۋى كەرەك، بiراق جەكەمەنشiك تە بولماۋى كەرەك. جەكەمەنشiكتiڭ بiرiنشi ماقساتى - اقشا تابۋ. سول ءۇشiن جەكەمەنشiك يەلەرi اقشاعا قوعامدىق تەلەارنانى دا، حالىقتى دا ساتىپ كەتۋi مۇمكiن. قوعامدىق تەلەارنا كوممەرتسيالىق ماقساتتى كوزدەمەۋi كەرەك. ايتپەسە قازiرگi جەكەمەنشiك تەلەارنالاردان ايىرماشىلىعى قالمايدى. زاڭدى يەسi قوعامدىق ۇيىمدار بولادى. قوعامدىق بولعان سوڭ، ول جەكەمەنشiك تە، ۇكiمەتتiك تە بولماۋى كەرەك. ال بيۋدجەتi بiزدiڭ جاعدايدا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلۋى كەرەك. بۇل حالىقتىڭ قارجىسى بولعاندىقتان ونى حالىقتىڭ مۇددەسiنە جۇمساۋ زاڭدى. سىرتقى كۇشتەردiڭ ىقپالىنان مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiگiمiزدi ساقتاۋىمىز ءۇشiن دە قاجەت. تەك تەلەارنانىڭ جوعارعى ورگانى زيالى قاۋىمنان قۇرالعان كەڭەس بولسا، بيۋدجەتتەن بولiنەتiن قارجىنىڭ كەدەرگiسiز كەلۋ جولدارىن جاساسا، مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ باقىلاۋىن ازايتسا، وسى كۇنگە دەيiنگi ءداستۇر بويىنشا قۇقىقتىق اكتiلەرiن رەسەيدەن كوشiرiپ الماۋلارىن قامتاماسىز ەتسە، باقىلاۋدى، ەسەپتi كەڭەسكە بەرەتiن بولسا جەتكiلiكتi. بiردەن دامىعان ەلدەردەگiدەي ەتiپ اشۋعا مۇمكiندiك جوق. ونداي مۇمكiندiكتi كۇتiپ وتىراتىن ۋاقىت تاعى جوق. حالىقتان قارجى جينايىق دەيتiن پiكiرلەر ەرتەگi. اش حالىقتان اقشا الامىن دەۋ اقىماقتىق. سوندىقتان باستاماسىن وسىلاي اشقان ورىندى. ال ۇسىنىس رەتiندە ايتارىم، ناق قازiر قوعامدىق تەلەارنا اشۋعا ەشقانداي بازالىق نەگiز بولماعاندىقتان، «قازاقستان» تەلەارناسىن قوعامدىق تەلەارناعا اينالدىرسا. «قازاقستان» تەلەارناسىن تولىقتاي قوعامدىق تەلەارنانىڭ كەڭەسiنە وتكiزiپ بەرسiن. ال تاراتاتىن اقپاراتتارىنىڭ باسىم بولiگiن مادەني، رۋحاني قۇندىلىقتار قۇراسا ەكەن.
- وتكەن اپتادا سەناتور عاني قاسىموۆ پالاتانىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا قوعامدىق تەلەارنا جايىندا ماسەلە كوتەردi. وعان نە تۇرتكi بولدى دەپ ويلايسىز؟
- الدىمەن بۇعان بيلiك مۇددەلi بولمادى، قوعام دا دايىن ەمەس ەدi. بۇل ماسەلەنiڭ ەندi ءوز دەڭگەيiندە كوتەرiلە باستاۋىنا، رەسەيدiڭ وسى ماسەلەنi كوتەرۋi سەبەپ بولدى. بiز ءاردايىم رەسەيدiڭ ىقپالىندا ەكەنiمiزدi جاقسى دالەلدەپ كەلەمiز. بiزدە بارلىق ماسەلە رەسەيگە قاراپ كوتەرiلەدi, سولاردان كوشiرiلەدi. وزدiگiمiزدەن، قوعامىمىز ويانىپ كوتەردi دەسەك وتiرiك بولادى. دەگەنمەن قوعامدىق تەلەارنا قۇراتىن بولساق رەسەيدiڭ تەلەارنالارىنا تاۋەلدiلiكتەن ءسال دە بولسا قۇتىلىپ، رەسەيلiك تەلەارنالاردان قوعامنىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋىنا دا ىقپال ەتەر ەدi. مەديانارىقتىڭ دامۋىنا، باسەكەلەستiكتiڭ كۇشەيۋiنە الىپ كەلەر ەدi. تەك قوعامدىق تەلەارنامەن عانا شەكتەلiپ قالماي قوعامدىق راديونى دا اشۋدى قولعا الۋ كەرەك. تەلەديدار كورۋگە مۇمكiندiگiمiز ازايىپ، كوپ ۋاقىتىمىز كولiكتە نە جۇمىستا ءوتiپ جاتقان مىنا زاماندا راديونىڭ دا ماڭىزدىلىعى ارتىپ كەلەدi.

ەسەنگۇل كاپقىزى

«تۇركىستان» گازەتى