Dalanews.kz رەسەي، ورتا ازيا ەلدەرىندەگى ساياسي-مادەني وزگەرىستەردى زەرتتەۋمەن شۇعىلداناتىن عالىمنىڭ ەڭبەگىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنادى.
عالىم باتىس الەمى قازاقستاندى مۇلدە تانىمايتىنىن ايتادى. قازاقستانعا قاتىستى وزەكتى زەرتتەۋلەر سوڭعى رەت وتكەن عاسىردا جۇرگىزىلگەن. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءۇستىرت جاسالعانىن، سوندىقتان بۇل ەلدىڭ تانىم-تۇسىنىگى، قوعامي قۇندىلىقتارىنا قاتىستى جەتكىلىكتى ماعلۇمات بەرمەگەنىن ەسكەرۋ كەرەك.
سودان بەرگى ارالىقتا قازاقستانىڭ ۇلتتىق قۇرامى ايتارلىقتاي وزگەرىپ، قازاقتىلدى اۋديتوريانىڭ اۋقىمى ارتقان. ال اقش پەن باتىس ەلدەرىنىڭ ساياساتكەرلەرى قازاقستاندى ءالى كۇنگە “ورىستانعان” ەل دەپ تانيدى.
ءسوي دەگەن مارلەن لاريۋەل قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ ساناسىنداعى مادەني دۇمپۋگە، ونىڭ سەبەبى مەن سالدارىنا ۇڭىلۋگە تىرىسقان.
“قازاقستانداعى ءورىستىلدى اۋديتوريانىڭ ۇلەس سالماعى كۇنبە-كۇن كەمىپ، تيىسىنشە ورىس ءتىلىنىڭ ءورىسى تارىلۋدا. ورىستار مول قونىستانعان سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ وزىندە ولاردىڭ ۇلەسى 35-50 پايىزدان اسپايدى. ولار ۇلتتىق ۇلەس تۇرعىسىنان ازشىلىققا اينالۋدا.
90-شى جىلدارى ورىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتاجۇرتىنا ورالدى. بۇگىندە بۇل ءۇردىستىڭ قارقىنى باسەڭدەگەنمەن، ءورىستىلدى قاۋىم ءبارىبىر دە كوشىپ جاتىر. ولار رەسەيگە ءوز قالاۋىمەن قونىس اۋدارۋدا، ولاردى سولاي ەتۋگە ەشكىم ماجبۇرلەگەن جوق.
وتانداستاردى ەلگە شاقىرعان ءپۋتينىڭ باعدارلاماسى قازاقستانداعى ورىستاردى ورنىنان قوزعالتتى. رەسەي حالقىنىڭ سانىن كوبەيتىپ جاتقان دا نەگىزىنەن قازاقستان مەن ۋكراينادان كەلگەن ورالماندار”، – دەيدى مارلەن حانىم.
…
ونىڭ ايتۋىنشا ءورىستىلدى اعا بۋىننىڭ ۇل-قىزدارى قازاقستاندا ايالداعىسى كەلمەيدى. رەسەيگە وقۋ ءتۇسىپ، سول جاقتا جۇمىسقا ورنالاسىپ، ارتىنان اتا-اناسىن دا الدىرادى.
“قازاقستانداعى ورىستار قارتايىپ” كەلەدى دەيدى عالىم. وسىعان بايلانىستى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ول ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ ورتا جاسى 44 جاستى قۇرايتىنىن انىقتاعان.
“قازاقتاردىڭ ورتا جاسى شامامەن 23 جاس. قازاقتار جاس ۇلت، تيىسىنشە دەموگرافيالىق جارىستا ەلدەگى ءورىستىلدى اۋديتوريانى باسىپ وزادى. بۇل وزگەرىس قازىردىڭ وزىندە ايقىن اڭعارىلۋدا، ال 10-20 جىلدان كەيىن قازاقستاندا قالعان ورىستاردىڭ كوپشىلىگىن زەينەت جاسىنداعى ازاماتتار قۇرايتىن بولادى”، – دەيدى ول.
…
فرانتسۋز ساراپشىسى قالالاردىڭ قازاقتانىپ جاتقانىنا نازار اۋدارعان. ونىڭ مالىمەتىنە ساي 1970 جىلدان بۇگىنگە دەيىن قالادا ءومىر سۇرەتىن قازاقتاردىڭ سانى 1 ملن-نان 5 ملن ادامعا دەيىن ارتقان. بۇل قازاقستان قالالارىنىڭ كولوريتىن وزگەرتكەن.
قالاداعى قازاقتىڭ ۇلەسى ارتقان سايىن، ۋاقىت وتە كەلە “سولتۇستىك سلاۆياندانعان”، “وڭتۇستىك قازاقتانعان” دەگەن تۇسىنىك ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتادى.
“ۋاقىت وزا كەلە قازاقستانداعى “ورىس ماسەلەسى” دە ءوزىنىڭ اكتۋالدىعىنان ايىرىلادى، ساياسي كۇن تارتىبىنەن تۇسەدى. قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ قاراسى مولايعان سايىن قىرىم ستسەناريىنىڭ قاۋپى سەيىلەدى.
كوپتەگەن باتىس ساراپشىلارى قازاقستاندى رەسەيمەن قورقىتۋدى دوعارار ەمەس. مۇنىڭ ءبارى بىلمەستىكتەن. 90-شى جىلداعى ءۇستىرت جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ وسى ەلگە قاتىستى قاتە كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا الىپ كەلدى. ساراپشىلار قازاق فاكتورىن ەسكەرمەدى. قازاقتىلدى اۋديتوريانىڭ سانى مەن ساپاسى وسكەن سايىن “قازاق الەمى” اتتى كەڭىستىك قالىپتاسارىن ەسەپكە المادى”، – دەيدى عالىم.
قازاقشا سويلەيتىن قالالاردىڭ قاتارى ارتىپ، ءورىستىلدى قاۋىم رەسەيگە قونىس اۋدارۋىن ۇدەتە تۇسسە، سولتۇستىك ايماقتاردى قازاقتاندىرۋ وزدىگىنەن جۇزەگە اساتىن بولادى.
مارلەن لارۋەل قازاقتىلدى اقپاراتتىق كەڭىستىك قارقىندى دامىپ جاتقانىنا نازار اۋدارعان.
“قازاقتاردىڭ ۇلەسى كوبەيىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قۇلاشى كەڭەيگەن سايىن قازاقشا حابار تاراتىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ اۋديتورياسى ارتۋدا. قازاقتىلدى اقپاراتتىق كەڭىستىك ەلدەگى ءورىستىلدى ماسس-مەديانىڭ كونتەنتىن تۇتىنبايدى، ولاردىڭ ءوز تاقىرىبى بار. ەكى تاراپ تا ىشتەي اراز، سوندىقتان ءجيى سالعىلاسادى. ءورىستىلدى باق قازاقتىلدى ورتانىڭ ءوسىپ-ءونىپ جاتقانىنان قاۋىپ كۇتەدى. ونىڭ سوڭى اۋديتوريادان ايىرىلۋعا الىپ كەلەدى”، – دەيدى ساراپشى.
فرانتسۋز عالىمى مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقشا ءبىلىم الاتىن جاستاردىڭ قاتارى ارتىپ جاتقانىنا نازار اۋدارعان. ونىڭ ايتۋىنشا بۇل دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدىڭ ناتيجەسىندە مۇمكىن بولعان. “ورىس الەمىنەن” دەموگرافيالىق ەۆوليۋتسيانىڭ كومەگىمەن عانا قۇتىلامىز.
“قازاقتاندىرۋ” ءۇردىسى تابيعي تۇردە جۇزەگە اسىپ جاتىر. وسىدان 15-20 جىل بۇرىن ومىرگە كەلگەن ۇرپاق “ورىس الەمىنىڭ” قۇندىلىقتارىن قابىلدامايدى. قازاقستان بيلىگى دە ورىس ءتىلىن “ۇقىپتى” تۇردە ىعىستىرۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە ۇگىتتەۋدە”، – دەيدى ول.
مارلەن لاريۋەل الەۋمەتتىك جەلىنىڭ دا قازاقىلانىپ جاتقانىنا نازار اۋدارعان. الەمجەلىدەگى قىزۋ تالقىلانعان تاقىرىپتاردىڭ كوپشىلىگى قازاقتىلدى كەڭىستىكتەن تارايتىنىن ايتادى.
عالىمنىڭ پىكىرىنشە، الداعى 10-20 جىلدا قازاقستان مەن رەسەيدى وتكەن تاريحقا قاتىستى ۇلتارالىق دەبات كۇتىپ تۇر. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ومىرگە كەلگەن ۇرپاق ستالين رەپرەسسياسىنا ساياسي تۇرعىدان باعا بەرىپ، قىزىل قىرعىننىڭ قازاققا جاساعان قاستاندىعى تۋرالى اشىق ايتادى ءارى كرەملگە ۋلتيماتۋم قويادى.
“قازاق جاستارىن “باتىسشىل” دەپ ايتا المايمىز. ولار ەلدىڭ قازاقي قۇندىلىقتارعا قۇرىلعان دامۋ جولىمەن جۇرگەنىن قالايدى. قازىرگى بيلىك قالاپ شىعارعان “قازاقستاندىق” اتتى ۇعىم كەلمەسكە كەتۋدە، قازاقىلىق قارقىن الۋدا. مۇنى مەملەكەت تە مويىنداپ وتىر.
بيلىكتىڭ لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋى وسى وزگەرىستى اڭعارۋدان تۋعان. قوعامدىق سانانىڭ وزگەرىسكە ءتۇسىپ، قازاقىلىقتىڭ كۇش الىپ جاتقانى بيلىكتى بۇل ۇردىسكە ىلەسۋگە ماجبۇرلەۋدە. بيلىكتە ۇلتشىل جاستاردىڭ قاتارى ارتىپ كەلەدى. مەماكىمشىلىكتە جاڭا مادەني (قازاقي، رەد.) اۋرا قالىپتاساتىن كۇن جاقىن”، – دەيدى ساراپشى.
…
عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا قازاقستاننىڭ قولداۋىنان ايىرىلۋ ماسكەۋ ءۇشىن تراگەديامەن تەڭ. كرەمل قازاقىلانۋ پروتسەسىنە كەدەرگى كەلتىرەر جاعدايدا ەمەس. قازاقستانداعى قازاقتىلدى اۋديتوريا قارسىلىق بىلدىرەر بولسا، رەسەيدىڭ ورتا ازياعا جولى جابىلادى.
قازىرگى قازاقتىلدى بۋىنعا كورشىسىنىڭ مادەني كەڭىستىگى جات، ولار رەسەيلىك مادەنيەتتىڭ وزدەرىنە ەشتەڭە اپەرمەسىنە كوزى جەتكەن. رەسەيدىڭ قۇندىلىقتارى ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
ء“يا، راس قازاقستان ءالى دە بولسا كرەمل ىقپالىندا. قازاقستان اۋماعىندا ورىستىڭ بىرنەشە اسكەري بازاسى بار. ايتكەنمەن، رەسەي دە وزگەرىپ جاتقانىن ەسەپكە الۋ كەرەك. پۋتين بيلىگى اقپاراتتىڭ عاسىردىڭ تالاپتارىنا بەيىمدەلە الماي وتىر. بولاشاقتا ەكى ەل دە ءبىر-بىرىنە كەدەرگى كەلتىرمەيتىن، وزىندىك دامۋ جولىن تابارى انىق”، – دەيدى مارلەن لاريۋەل .
…
البەتتە عالىمنىڭ كورگەن-تۇيگەنى ءبىزدىڭ اۋديتورياعا تاڭسىق ەمەس. ول تىلگە تيەك ەتكەن جايتتاردىڭ كوپشىلىگىنە كۋامىز. لاريۋەل بۇل ماقالانى باتىستاعى ارىپتەستەرىنە ارناپ جازعانى اڭعارىلىپ تۇر.
زەرتتەۋدىڭ تۇپنۇسقاسىن مىنا سىلتەمەدەن وقي الاسىز، مۇندا سونىمەن قاتار ستاتيستيكالىق دەرەكتەر دە بەرىلگەن: voicesoncentralasia.org
ازىرلەگەن دۋمان بىقاي
Abai.kz
