بۇل نە دەگەن زامان بولدى؟! قۇدايدان قورىقپاي، ادامداردان ۇيالماي، بiزدiڭ قازاقتا ءوز حالقىن ءوزi جاماندايتىن، ءوز ۇلتىن ءوزi كەمسiتەتiن، "قاعىنان جەرiگەن قۇلان" نيگيليستەر كوبەيiپ بارادى. وندايلار اياقتارى اسپاننان سالبىراپ وزدەرi تۇسە قالعانداي، قازاق دەگەن حالىقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحى بار ەل ەكەنiن دە، سول ەلدiك جولىندا سانداعان اتا-بابالارىنىڭ قۇربان بولعانىن دا بiلمەيدi, ياكي بiلگiسi دە كەلمەيدi. ەڭ جامانى - زاماننان زامان وزىپ، دۇنيە دە، قوعام دا وزگەرiپ جاتقانىنا قاراماستان، وندايلار ءارتۇرلi ۇرپاقتاردىڭ بۋىنىندا دا بار بولىپ شىعىپ وتىر...

جاقىندا، "ۆرەميا" گازەتiنiڭ 26-ساۋiردەگi سانىندا، ءوزiن ساياساتتانۋشى دەپ ەسەپتەيتiن، كەيiنگi بۋىن وكiلi دانيار اشiمباەۆ دەيتiن جiگiتتiڭ "كازاحي زا نەزاۆيسيموست نە بوروليس" دەگەن سۇحباتى شىقسا، ودان جيىرما شاقتى كۇن بۇرىن (دالiرەك ايتقاندا، بيىلعى ءساۋiر ايىنىڭ 6-سى كۇنi) ورالدا، ورىس تiلiندە شىعاتىن "پۋلس گورودا" اپتالىعىنىڭ قوسىمشاسىندا، اعا بۋىن وكiلi ناجiمەدەن ەسقاليەۆتiڭ "س يستوريەي نادو بىت چەستنىمي" دەيتiن سۇحباتى جارىق كوردi. (بۇل - جاي قوسىمشا ەمەس، كادiمگi ورال قالالىق "پۋلس گورودا" گازەتiنiڭ iشiندەگi "ۆەستنيك ۋرالسكوگو گورودسكوگو ماسليحاتا" دەيتiن رەسمي قوسىمشا!)

سونىمەن... "ورال قالالىق ءماسليحاتىنىڭ حابارشىسى" نە دەيدi?!

بۇل نە دەگەن زامان بولدى؟! قۇدايدان قورىقپاي، ادامداردان ۇيالماي، بiزدiڭ قازاقتا ءوز حالقىن ءوزi جاماندايتىن، ءوز ۇلتىن ءوزi كەمسiتەتiن، "قاعىنان جەرiگەن قۇلان" نيگيليستەر كوبەيiپ بارادى. وندايلار اياقتارى اسپاننان سالبىراپ وزدەرi تۇسە قالعانداي، قازاق دەگەن حالىقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحى بار ەل ەكەنiن دە، سول ەلدiك جولىندا سانداعان اتا-بابالارىنىڭ قۇربان بولعانىن دا بiلمەيدi, ياكي بiلگiسi دە كەلمەيدi. ەڭ جامانى - زاماننان زامان وزىپ، دۇنيە دە، قوعام دا وزگەرiپ جاتقانىنا قاراماستان، وندايلار ءارتۇرلi ۇرپاقتاردىڭ بۋىنىندا دا بار بولىپ شىعىپ وتىر...

جاقىندا، "ۆرەميا" گازەتiنiڭ 26-ساۋiردەگi سانىندا، ءوزiن ساياساتتانۋشى دەپ ەسەپتەيتiن، كەيiنگi بۋىن وكiلi دانيار اشiمباەۆ دەيتiن جiگiتتiڭ "كازاحي زا نەزاۆيسيموست نە بوروليس" دەگەن سۇحباتى شىقسا، ودان جيىرما شاقتى كۇن بۇرىن (دالiرەك ايتقاندا، بيىلعى ءساۋiر ايىنىڭ 6-سى كۇنi) ورالدا، ورىس تiلiندە شىعاتىن "پۋلس گورودا" اپتالىعىنىڭ قوسىمشاسىندا، اعا بۋىن وكiلi ناجiمەدەن ەسقاليەۆتiڭ "س يستوريەي نادو بىت چەستنىمي" دەيتiن سۇحباتى جارىق كوردi. (بۇل - جاي قوسىمشا ەمەس، كادiمگi ورال قالالىق "پۋلس گورودا" گازەتiنiڭ iشiندەگi "ۆەستنيك ۋرالسكوگو گورودسكوگو ماسليحاتا" دەيتiن رەسمي قوسىمشا!)

سونىمەن... "ورال قالالىق ءماسليحاتىنىڭ حابارشىسى" نە دەيدi?!

الگi د.اشiمباەۆ دەيتiن قانداسىمىز "قازاقتار تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەسكەن ەمەس" دەسە; بالا ەمەس، شاعا ەمەس، ءومiردiڭ بiراز ىستىق-سۋىعىن كورگەن، كەزiندە ەل بيلەگەن، جۇرتقا اقىل ايتقان اعا بۋىن وكiلi ناجiمەدەن ەسقاليەۆ مىرزا تiپتi ودان دا اسىرىپ جiبەرiپتi.

"رەۆوليۋتسياعا دەيiن قازاق دەيتiن ۇلت تiپتi بولعان ەمەس! - دەيدi ول نىعىرتىپ. - پاتشا تۇسىندا بiزدi "قىرعىزدار" نەمەسە "قىرعىز-قايساقتار" دەپ اتادى" (ورىسشاسىندا: "دو رەۆوليۋتسي نە بىلو تاكوي ناتسيونالنوستي - كازاحي. پري تسارە ناس نازىۆالي كيرگيزامي يلي كيرگيز-كايساكامي" دەلiنگەن).

مۇنىمەن تىنباي، گازەت تiلشiسiنە:

- مەنiڭ ءۇيiمنiڭ اۋلاسىندا تۇرعان لەنيننiڭ بيۋستi ەسiڭدە مە؟! - دەيدi الدەقانداي بiر ماقتانىشپەن. - بiر كاسiپورىننىڭ قويماسىندا شاڭ باسىپ جاتقان جەرiنەن ونى ماعان بالالارىم اكەلiپ بەرگەن.

- ەسiمدە بولماي شە؟!

- وندا نە دەپ جازىپ قويعانىمدى بiلەمiسiڭ؟ "قازاق، ەسiڭدە بولسىن، لەنين بولماسا، سەنiڭ ۇلتىڭ دا، مەملەكەتiڭ دە بولماس ەدi", - دەپ جازىلعان...».

"مiنە، تاريحي فاكت وسى! - دەيدi, 1986-91 جىلدارى ورال وبكومىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى، 1992-93 جىلدارى ورال وبلىسىنىڭ اكiمi, 1993-94 جىلدارى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ اكiمi, 1994-99 جىلدارى قازاقستاننىڭ وزبەكستانداعى، ۋكرايناداعى ەلشiسi, ال 1999 جىلدان تمد ەلدەرi اتقارۋ كوميتەتiن­دەگi قازاقستاننىڭ ۋاكiلi بولعان دارداي كiسi!!!

"جەر استىنان جiك شىقتى، ەكi قۇلاعى تiك شىقتى", ال بۇعان نە دەۋگە بولادى؟!

ەشتەڭە دە!!!

ەسقاليەۆشە ايتقاندا، "رەۆوليۋتسياعا دەيiن مۇلدە بولماعان قازاق دەيتiن ۇلتتىڭ" وكتيابر سوتسياليستiك رەۆوليۋ­تسياسىنان كەيiن بiر تۇندە پايدا بولا قالماعانىن، جالپى، ۇلت دەگەننiڭ پايدا بولۋى، قاز تۇرىپ، قالىپتاسۋى، ءوسiپ-وركەندەۋi عاسىرلارعا سوزىلاتىن ۇزاق تاريحي پروتسەستەردiڭ ناتيجەسi ەكەنiن، ول تiپتi ەسقاليەۆتiڭ "لەنين" دەيتiن شەكسiز بيلiككە يە الگi كوسەمiنiڭ قول قويعان دەكرەتiمەن دە ورناي قالمايتىنىن، ال جات جۇرتتار تاڭعان ەتنونيم ەشبiر حالىقتىڭ ناقتى اتاۋى بولا المايتىنىن، ت.س.س. ەجiكتەپ، ەسقاليەۆكە دە، ودان وزگەلەرگە دە ءتۇسiندiرiپ جاتۋدىڭ تۇككە قاجەتi جوق! وندايعا ءسوز شىعىنداۋدىڭ ءوزi ارتىق نارسە! ال، عىلىم الدى بىلاي تۇرسىن، تiپتi از-ماز ساۋاتى بار جۇرتتىڭ الدىندا ول تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزi ۇيات! بiراق قايتەرسiڭ...

ارينە، تۇسiنiگi وسىنداي بولعان سوڭ، "قازاق دەگەن ۇلت رەۆوليۋتسياعا دەيiن بولعان ەمەس!" دەپ وتىرعان كiسiگە، ول حالىقتىڭ تاريحى دا، تاريحي تۇلعالارى دا نەمەنەگە كەرەك؟! كەرەك ەمەس، ارينە! سوندىقتان، حالىق تاريحىنداعى ايتۋلى تۇلعالارعا تiل تيگiزۋ، عايباتتاۋ - مۇنداي ادام ءۇشiن تۇككە تۇرمايدى.

ەندi ونىڭ ءوز اۋزىمەن ايتقان ءسوزiن ەستiگiڭiز كەلە مە؟! تىڭداڭىز!

«- نا مەستە پامياتنيكا لەنينۋ ۋستانوۆيم پامياتنيك سىرىمۋ داتوۆۋ، ي داجە پلوششاد پولۋچيلا ەگو يميا. چەستنو گوۆوريا، ۆىبور ەتوت نە سوۆسەم پونياتەن... - دەپ، مايموڭكەلەپ كەلەدi دە: - سىرىم بىل... پرەۆوديتەلەم انتيحانسكوگو دۆيجەنيا (؟؟؟); ۆ بوربە زا ۆلاست ناد كازاحامي (؟؟؟) يزگنال حانا نۋرالى، ۋبيل حانا ەسيما، نارود پرەدال ەگو انافەمە (؟؟؟)" - دەپ گازەت تiلشiسiنiڭ الدىندا سايرا-ا-اپ وتىر.

مۇنان سوڭ ونىڭ:

« - ۋستانوۆكا نا تسەنترالنوي پلوششادي ۋرالسكا پامياتنيكا چەلوۆەكۋ، كوتوروگو نارود يزگنال (؟؟؟), ۆىگلياديت نەسكولكو ستراننو. يستوريچەسكي ابسۋرد"...- دەگەنiنە تاڭدانۋدىڭ تiپتi ءجونi جوق! (مەن ەسقاليەۆتiڭ ءسوزiن قازاقشا كەلتiرۋگە ورىسشام جەتپەي وتىرعاندىقتان ەمەس، ەرتەڭ: "مەن ولاي دەگەن جوقپىن، بىلاي دەپ ەدiم" دەپ باس تارتپاسى ءۇشiن ارi ءسوز ساپتاسىنان كوكiرەگiندەگi ويى انىق سەزiلiپ تۇرسىن دەپ، ادەيi تۇپنۇسقا كۇيiندە بەرiپ وتىرمىن - ق.م.).

ءيا-ءا، "ەستiمەگەن ەلدە كوپ" دەگەن، تەگi, راس ءسوز. شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيiپ، پاتشا وكiمەتiنiڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى ون ءتورت جىلداي تالماستان كۇرەسكەن ارىسىمىزدىڭ قادiر-قاسيەتiن حالقىنا قالاي جەتكiزەمiز دەپ الاسۇرىپ جۇرسەك، سول وتارشىلداردىڭ سويىلىن سوققان حان نۇرالىمەن دە، ونىڭ توڭiرەگiندەگi جاندايشاپتارمەن دە ىمىراسىز كۇرەسكەن باتىردى "ول - حالىق لاعنەت ايتقان ادام" ("نارود پرەدال ەگو انافەمە") دەۋگە، ەسقاليەۆ مىرزانىڭ اۋزى قيسايىپ كەتپەي، قالاي بارعانىنا تاڭعالماسقا ءاددiڭ جوق!

قاشاندا "جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدi"... دەيدi حالىق. سىرىم تۋرالى دا جاقسىلى-جاماندى ءسوز، ارينە، بۇرىندارى دا تالاي ايتىلعان. دوستارى دا ايتقان ونى، دۇشپاندارى دا ايتقان. الايدا ونىڭ ءومiرi مەن قوعامدىق قىزمەتi تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلi زەرتتەۋلەر جاساپ، تەرەڭ عىلىمي ەڭبەك جازعان، سول ءۇشiن كەڭەس وكiمەتiنiڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزiنiڭ وزiندە I دارەجەلi ستاليندiك سىيلىق العان م.ۆياتكيندi, 1924 جىلى "سوۆەت­سكايا كيرگيزيا" جۋرنالىنىڭ 10-سانىندا "باتىر سىرىم داتوۆ" دەگەن زەرتتەۋ ماقالا جازعان ا.ريازانوۆتى، كەڭەس وكiمەتiنiڭ العاشقى جىلارىندا "VII-حVIII ع.ع. قازاقستانداعى فەودالدىق قاتىناستاردىڭ تاريحىنا" دەگەن ەڭبەگiندە سىرىم قوزعالىسىن دا ءسوز ەتكەن ا.چۋلوشنيكوۆ سەكiلدi عالىمداردى بىلاي قويعاندا، پاتشا وكiمەتiنiڭ ءوزiنiڭ شەنەۋنiكتەرi مەن عالىمدارى ا.لەۆشين، م.كراسوۆسكي، ل.مەيەر، بەرiگiرەكتە ف.لوبىسەۆيچ، ا.دوبروسمىسلوۆ، م.تەرەنتەۆتەردiڭ بiردە-بiرi ول تۋرالى ءدال مۇنداي قيانات تا، عايبات تا ءسوز ايتىپ كورگەن جوق ەدi. وسىنداي ءسوزدi ول - ءارi باتىر، ءارi بي سىرىم، - مiنە، بiرiنشi رەت ءوز قانداسىنىڭ اۋزىنان ەستiپ وتىر...

ء"سوز سوزدەن تۋادى; سويلەمەسە قايدان تۋادى؟!" دەگەن. وسى رەتتە مەنiڭ ەسiمە قازiر ەكi ءتۇرلi اڭگiمە ەرiكسiز ءتۇسiپ وتىر. بiرiنشiسi - ءدال وسىنداي جاعدايدى كوزi تiرiسiندە باسىنان كەشكەن ۇلت كوسەمi, قايران احاڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆ) كۇيiنە وتىرىپ، ءوزiنiڭ "كوك ەسەكتەرگە" دەگەن ولەڭiندە اشىنا جازعانى.

نە جازىپ ەم، قۇداي-اۋ،

مەن قازاققا،

مۇنشاما عىپ سالعانداي

بۇل ازاپقا...

...قينامايدى اباقتىعا

جاپقانى،

قيىن ەمەس دارعا اسقانى،

اتقانى!

ماعان اۋىر وسىلاردىڭ

بارiنەن

ءوز اۋلىمنىڭ يتتەرi ءۇرiپ،

قاپقانى!

- دەپ وزەگi ورتەنە وكiنiپ ەدi.

(قاراڭىز: ا.بايتۇرسىنوۆ.، "كوك ەسەكتەرگە".، "اق جول.", الماتى.، "جالىن".، 1991 جىل، 71-بەت)

ەكiنشiسi - جاس كەزiندە كەڭەستiك يدەولوگياعا شەكسiز سەنiپ، "ۋاقىتتىڭ كولەڭكەسi" بوپ جۇرگەن كەزiندە، تاۋ حالىقتارىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسiنiڭ كوسەمi - يمام ءشامiلدi جامانداپ ولەڭ جازامىن دەپ، ءومiر بويى ەلiنەن، جەرiنەن، تۋعان حالقىنان كەشiرiم سۇراپ، وكiنۋمەن وتكەن راسۋل گامزاتوۆتىڭ "مەنiڭ داعىستانىم" اتتى كiتابىنداعى ەستەلiگi مەن ولەڭi. "مەنiڭ باياعىداعى سول بiر ەسكi ولەڭiم ءۇشiن داعىستاندىقتار قاتەمدi كەشiردi مە ەكەن; بارiنەن بۇرىن ءشامiلدiڭ ارۋاعى كەشتi مە، كەشپەدi مە - بiلمەيمiن; بiراق ول iسiمدi مەن وزiمە-ءوزiم ەشقاشان كەشiرمەيمiن!" - دەگەن راسۋل، وسى ار ازابىنان قينالىپ جۇرگەن كۇندەرiنiڭ بiرiندە ءتۇس كورiپتi. تۇسiندە ءشامiل ايتتى دەيدi:

"... ۆ بوياح ي

ۆ پوجاريششاح دىمنىح

منوگو كروۆي يا پروليل،

ي مۋك پەرەنەس.

دەۆياتنادتسات پىلايۋششيح

ران نانەسلي منە.

تى نانەس منە دۆادتساتۋيۋ،

مولوكوسوس!"

(قاراڭىز: ر.گامزاتوۆ.، "موي داگەستان", . "مولودايا گۆارديا", 1968.، 90-91- بەتتەر)".

"تابالدىرىقتان اسقان تاۋ جوق، جامان اعايىننان اسقان جاۋ جوق!" دەپ، جارىقتىق بiزدiڭ سىرىم باتىردىڭ ءوزi دە شەگەلەپ-اق ايتىپ كەتiپ ەدi. دۇشپان سالعان جارادان، جاقىنىڭ سالعان جارا - ءجۇز ەسە اۋىرىراق تا اششىراق بولاتىنىن اعايىن ۇمىتپاسا ەكەن!!!

ر.S. 1992 جىلدىڭ اقپان ايىندا، مەن "ەگەمەن قازاقستانعا" "سىرىم داتۇلى" اتتى ۇلكەن ماقالا جازىپ، كەيiن ۇكiمەتiمiز قاۋلى شىعارىپ، باتىردىڭ 250 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكا كولەمiندە تويلانىپ ەدi. توي باتىردىڭ تۋعان جەرi - جايىق بويىندا دا تويلانعان. سوندا "زەنيت" زا­ۋىتىنىڭ مادەنيەت سارايىندا وتكەن ۇلكەن جيىندا:

- قازاق حالقىنىڭ داڭقتى ۇلى، قول باستاعان كوسەم، ءسوز باستاعان شەشەن سىرىم داتۇلىنىڭ 250 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىندى اشىق دەپ جاريالايمىن!" دەپ، كiرiسپە ءسوزدi باستاعان - سول كەزدەگi باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكiمi, وسى ناجiمەدەن ەسقاليەۆ بولاتىن. پرەزيديۋمدا، قاسىنداعى ورىننان تۇرىپ بارىپ، سالتاناتتى      جيىندا بايانداما جاساعان مەن، وبلىس اكiمiنiڭ الگi سوزدەرiن ءوز قۇلاعىممەن ەستiگەنمiن. كەلەسi كۇندەرi وبلىستىق گازەتتە دە حابارلانعان. (قاراڭىز: "ورال ءوڭiرi".، №168, 7.ح.1992. "سىرىم تويى باستالدى").

ارادا 20 جىل وتكەندە، وسىنشا اينيتىنداي نە كۇن تۋدى؟ ناجiمەدەن ىقسانۇلىنىڭ سونداعى لەبiزiنە سەنەمiز بە، الدە مىنا سوزiنە سەنەمiز بە؟! كiسi ەل باسقارىپ تۇرسا عانا، حالىقتىڭ ارىستارىن اسپانعا كوتەرەدi دە، قىزمەتتەن ءتۇسiپ قالسا، "كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن!" دەي مە؟! قايتەدi? نە دەيدi?!

بiرەسە جاي، بiرەسە بۇلاي... ەكi سويلەگەن كiسiنi ەل نە دەپ ايىپتايتىنىن، مەن ەسiنە سالماسام دا، ەسi بار ادامنىڭ ءوزi-اق بiلەر دەپ ويلايمىن. اسىلى، اركiم بەتiنە كەلەر ۇياتتى ءوزi بiلiپ جۋسا يگi عوي...

قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى،

جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەرi

«جاس الاش» گازەتى