مىنەز. ادام مىنەزى. كۇردەلى ءارى قىزىق. قۋ دا، سۇم دا، اڭقاۋ دا، اڭعال دا تاعىسىن تاعىلار - ءبارى دە اينالىپ كەلگەندە ادامنان شىعادى. ءوز مىنەزىنەن ءوزى تاياق جەپ جۇرگەندەر قانشاما؟!  
مىنەز مايەگى ادامعا تۋا بىتەدى. اناسىنىڭ بوتەن نارەستەنى قۇشاقتاعانىن كورسە، ءسابيدىڭ ءوزى قىزعانا باستايدى. ءسال ءبىر وقىس ارەكەت جاساساڭىز، وزىنشە اشۋلانعانىن بايقايسىز. ونداعى وسى قىزعانىش پەن اشۋ قايدان پايدا بولدى؟ كىم ۇيرەتتى؟ بۇل - ادامداعى تابيعي قاسيەت. ونى ۇلى جاراتۋشى سىيلاعان. سابيدەگى وسى ءتاتتى قىلىقتار وسە كەلە جامان مىنەزگە اينالۋى دا عاجاپ ەمەس. ال، ەندى وسى تەكتەس ءتۇرلى قاسيەتتەر ادام بولمىسىنا نە ءۇشىن دارىعان؟

مىنەز. ادام مىنەزى. كۇردەلى ءارى قىزىق. قۋ دا، سۇم دا، اڭقاۋ دا، اڭعال دا تاعىسىن تاعىلار - ءبارى دە اينالىپ كەلگەندە ادامنان شىعادى. ءوز مىنەزىنەن ءوزى تاياق جەپ جۇرگەندەر قانشاما؟!  
مىنەز مايەگى ادامعا تۋا بىتەدى. اناسىنىڭ بوتەن نارەستەنى قۇشاقتاعانىن كورسە، ءسابيدىڭ ءوزى قىزعانا باستايدى. ءسال ءبىر وقىس ارەكەت جاساساڭىز، وزىنشە اشۋلانعانىن بايقايسىز. ونداعى وسى قىزعانىش پەن اشۋ قايدان پايدا بولدى؟ كىم ۇيرەتتى؟ بۇل - ادامداعى تابيعي قاسيەت. ونى ۇلى جاراتۋشى سىيلاعان. سابيدەگى وسى ءتاتتى قىلىقتار وسە كەلە جامان مىنەزگە اينالۋى دا عاجاپ ەمەس. ال، ەندى وسى تەكتەس ءتۇرلى قاسيەتتەر ادام بولمىسىنا نە ءۇشىن دارىعان؟
تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، ادام تابيعاتىنداعى ءار قاسيەتتىڭ ەرەكشە ءمانى بار ەكەن. مىسالى، قىزعانىش. اللاھ تاعالا ونى وزىڭنەن اسىپ بارا جاتقانداردى كورە الماي كۇندەۋ ءۇشىن بەرگەن جوق. كەرىسىنشە، جاقسى نيەتكە جۇمساسىن دەپ بەردى. ماسەلەن، جاقىنىڭدى جاتتان قورعاۋ، مۇسىلمان قىزداردىڭ بۇزىلۋىنا جيىركەنە قاراۋ ءۇشىن، ارام پيعىلدىلاردان قىزعانۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ەندەشە، ءجونىن بىلسە، قىزعانىشتىڭ ادامعا پايداسى دا بار. جاناشىر جاقىنعا دەگەن قىزعانىش بولماسا، بۇل كوكىرەگى شالا بىقسىعان ەزدىك، نامىسسىزدىق ەمەس پە؟ سول سەكىلدى اشۋدى دا جامان قاسيەتكە بالاماڭىز. ونىڭ دا ءوز ورنى بار. اشۋ ۇلتىڭدى، تۋىڭدى، مەملەكەتىڭدى، ءدىنىڭدى قورلاتپاي قاسقايا قارسى تۇرۋ ءۇشىن بەرىلگەن. اشۋ بولماسا ادامنىڭ ىنجىق، بۇگەجەك، قورقاق، ساتقىنعا اينالۋى تۇك ەمەس. اشۋ - نامىستى وياتاتىن رەفلەكس. ياعني، اقيقات ءۇشىن ورەسى بيىك اشۋ بولماسا، ادام ادام بولا ما؟ ساحابالاردان ءبىر مىسال. حازرەتى ومار (ر.ا.) مۇسىلمان بولعانعا دەيىن تۇيەلەرمەن كۇرەسىپ، اركىممەن ءبىر توبەلەسەتىن قىزبا مىنەزدى، وتە اشۋشاڭ، قاتال كىسى ەدى. جاڭا دىنگە كىرگەننەن كەيىن بۇل مىنەزى جاقسىلىققا اۋىستى. ەشكىمنەن ىقپايتىن باتىلدىعىمەن ەزىلگەندەردىڭ قورعاۋشىسى بولدى. قارا قىلدى قاق جارار ادىلدىككە كەلگەندە كۇندەي كۇركىرەپ، الماستاي جارقىلدادى. ادىلەتسىزدىككە جانى شىدامادى. ەندىگى  جەردە قايىرىمسىزدىقتى، كىسى اقىسىن جەۋدى، كۇشتىنىڭ السىزگە تىزەسى باتقانىن كورە قالسا، قاتتى اشۋ شاقىراتىن بولدى. ونىڭ مىنەزى وسىلاي وزگەردى. سونىسىمەن دە يسلام تاريحىنداعى «ەڭ ادىلەتتى باسقارۋشى حاليفا» اتاندى. قانداي دا مىنەزدى جاقسى قىرىنان اشۋ، يگى ماقساتقا باعىتتاۋ ادامنىڭ ءوز قالاۋىندا. وسى تۇرعىدا بۇدان وتكەن وتكىر مىسال ايتۋ قيىن.
پاراساتتىلىق پەن قۋلىق. بىلە بىلسەڭىز، ەكەۋىنىڭ دە ءتۇپ تامىرى، دانەگى ءبىر. كوكتەۋى سىزگە بايلانىستى. ەگەر اقىل-ايلاڭدى وزگەلەر ومىرەم قاپپاسا ودان ارى، ايتەۋىر، ءوزىم امان بولايىن دەپ جاقسىلىعىڭدى قارا باسىڭنان اسىرماي پايدالانساڭ، ول - قۋلىق. ال ەگەر اقىلىڭ مەن ايلاڭ ەلىڭدى قيىن-قىستاۋدان الىپ شىعۋ ءۇشىن جاراسا، وندا بۇل - قۋلىق ەمەس، پاراساتتىلىق، ءتىپتى، كورەگەندىك.
تاكاپپارلىق پەن ورلىك. بۇل دا نەگىزى ءبىر قاسيەت. بىراق، ەكى بولەك كورىنىس بەرەدى. كولەڭكە مەن كۇنگەي ىسپەتتى. ەگەر ءوزىڭدى ءاردايىم وزگەلەردەن جوعارى ساناپ، تەك «مەن» دەپ تۇرساڭ، وندا بۇل تاكاپپارلىق. ال ەگەر «وزگەگە بەرگەن اقىلدى قۇداي تاعالام ماعان دا بەرگەن، ولاي بولسا، مەن كىمنەن كەممىن» دەپ ءوز-ءوزىڭدى شيراتۋعا قولدانساڭ، وندا بۇل ورمىنەزدىلىككە اينالماق.
قىرسىقتىق پەن قايسارلىق. ەكەۋى دە ءبىر دانەكتەن ءوربيدى. قالاۋ سىزدە. شىندىققا باس يمەي، جاقسىلىققا جۋىماي، توڭمويىندىق تانىتىپ، وزىڭنەن باسقا ەشكىمدى تىڭداماساڭ، ول - قىرسىقتىق. ال، سول وجەت مىنەزىڭىزدى قىڭىرلىققا جەڭدىرمەي، ادامدىق ءۇشىن، اقيقات ءۇشىن قىلشا موينىم تالشا دەپ قاجىرلى كۇرەسكە سالساڭىز، ول - قايسارلىق.
ىنجىقتىق پەن كىشىپەيىلدىك تە - ءبىر مىنەزدىڭ ەكى ءتۇرلى قۇبىلۋى. ەگەر ادام ءار نارسەگە باس شۇلعىپ، اركىمنىڭ دەگەنىنەن اسا الماي، كورىنگەنگە كۇلكى-مازاق بولسا - بۇل ىنجىقتىق، ءتىپتى، سۇمەلەكتىك. ال، ءوزىن بيىك ۇستاي تۇرا «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەن قاعيداعا باس يسە، بۇل - كىشىپەيىلدىك.
دەمەك، ۇلى جاراتۋشىمىز ادام بولمىسىنا ءتۇرلى قاراما-قايشى قاسيەتتەردىڭ مايەگى مەن  دانەگىن بەكەرگە سەپپەگەن. ەرىك تىزگىنىن ءوز قولىنا ۇستاتىپ، سىناۋ ءۇشىن بەرگەن. مىسالى، «مەن» دەگەن سانانى ماقتان ءۇشىن ەمەس، ءوز كىناڭدى ءوزىڭ «مەن ىستەدىم» دەپ مويىنداۋ ءۇشىن بەرگەن. «مەندى» دۇرىس قولدانساق - ىزگىلىك، تەرىس قولدانساق - مەنمەندىك تۋادى. بىرەۋدەن كىنا ىزدەۋ داعدىسى دا جەتىستىككە قول جەتكىزسە «مەنەن» ياكي ءمۇلت كەتسە «سەنەن» دەۋ ءۇشىن بەرىلمەگەن. قايتا جەتىستىكتى وزگەدەن، كەمشىلىكتى وزىڭنەن ىزدەۋ ءۇشىن قولدانسىن دەگەن. ءار قاسيەتتى يگى ىسكە ارقاۋ ەتىپ، جاقسى ادام بولۋ دا، جامان پيعىلمەن ىسكە اسىرىپ جامان ادام بولۋ دا - ءبارى ءوز قولىڭىزدا. ەرىك وزىڭىزدە. ەندەشە، ويلانىڭىز!

عاني  دوسىمبەت
http://muftyat.kz