اۋعانستان بيلىگىن تالىبتەردىڭ قولىنا وتكەنىنە تۋرا ءبىر جارىم اي بولدى. تاليبان ءوزىنىڭ ىشكى قاراما-قايشىلىقتارىن شەشۋگە تىرىسىپ جاتىر. الدىمەن ولار پاندجشەر ايماعىنداعى قارسىلىقتى جويۋعا تىرىسىپ، ايماقتىڭ ورتالىعىن باسىپ الدى. ماسۋد جاساقتارى جەڭىلىس تاپقانىنا قاراماستان، سوڭعى ەكى اۋداندى ءوز باقىلاۋلارىندا ۇستاپ تۇر. 

تالىبتەر ۋاقىتشا وتپەلى ۇكىمەتتى قۇردى. بۇل نەگىزگى ۇكىمەت ەمەس، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا عانا جۇمىس جاساپ، ارتىنشا باسقا ۇكىمەت جاساقتالادى دەپ ۋادە ەتۋدە. ۋاقىتشا ۇكىمەتكە حالىق نارازى. سەبەبى ونىڭ قۇرامىندا ەكى تاجىك پەن ءبىر حازار ۇلتى عانا بار، ال قالعان ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك پۋشتۋن ۇلتىنان. حالىقارالىق ساراپشىلار ونى ءتىپتى، «پۋشتۋن ۇكىمەتى» دەپ تە اتاۋدا. تالىبتەردىڭ ۇكىمەتىنە نارازىلىقپەن قاتار، ىشكى قايشىلىقتارى دا بار. مىسالى «حاككاني ۇيىمى» بيلىكتى ءبولۋ ادىلەتتى وتپەدى دەگەن پوزيتسيادا. «حاككاني» تالىبتەردىڭ قۇرامىندا بولعانىمەن يدەولوگيالىق تۇرعىدان باسقا باعىتتى ۇستانادى جانە قۇرىلۋ تاريحى بولەك. ولار سالىق جانە قارجى اينالىمىن تەڭ ءبولۋدى ۇسىنىپ وتىر. تالىبتەردىڭ ايماقتىق جاساق قولباسشىلارى دا ءوزارا بيلىككە قىرقىسىپ جاتىر دەگەن اقپاراتتار بار. مىسالى قانداعار، مازاري-شاريف، كابۋل، قۇندىز سىندى ءىرى قالالار ءار قولباسشىعا بەرىلگەن، ۋاقىتشا ۇكىمەتتە مينيسترلەر تاعايىندالعانىنا قاراماستان، كوپ جاعدايدا ءىرى قالانىڭ تىزگىنىن ۇستاعاندار باعىنا بەرمەيتىن كورىنەدى.

«تاليبان» ءوزىنىڭ ۋادەسىن ورىنداپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تەڭ ەتەمىن دەگەنىنە قاراماستان ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى، ءتىپتى، جوق دەسەك تە بولادى. مىسالى بۇرىنعى اۋعان بيلىگىنىڭ 10 ملرد دوللارىن اقش بيلىگى بۇعاتتاپ تاستادى. تالىبتەرمەن جۇمىس ىستەۋگە بىرقاتار الەم بانكتەرى باس تارتقان. شەكارا بەكەتتەرىنىڭ كوپشىلىگى ءالى جابىق تۇر. اسىرەسە تاجىكستان اۋعانستانمەن شەكارالاس بەكەتتەرىن مۇلدە اشپادى.

تالىبتەر بيلىگىنىڭ نىق تۇرۋى ەڭ الدىمەن كورشىلەس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ جاقسى بولۋىنا بايلانىستى ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا ولار بيلىكتى كۇشپەن باسىپ العان سوڭ، كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن كەلىسسوزدەر وتكىزۋگە تىرىسىپ جاتىر. اۋعانستان ورتالىق ازياداعى ءۇش مەملەكەتپەن تىكەلەي شەكارالاس بولعاندىقتان، ولارمەن دە قارىم-قاتىناسىن رەتتەۋگە ءازىر.

تالىبتەر ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە وزبەكستاندى سەرىكتەس سانايدى. تاشكەنت تاليبانمەن كەلىسسوزدى وسىدان ەكى جىل بۇرىن باستاعان. باستاپقىدا كابۋل مەن تاليبان اراسىنداعى كەلىسسوزدى جىلجىتۋ الاڭى رەتىندە قۇرىلعان تاشكەنت كەلىسسوزدەرى، قازىرگى تاڭدا تالىبتەر مەن وزبەكستان اراسىنداعى كەلىسسوز الاڭىنا اينالدى. تاليبان وزبەكستاننان ەكونوميكالىق قولداۋ كۇتسە، تاشكەنت شەكارا قاۋىپسىزدىگى مەن اۋعانستانداعى وزبەكتەردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى قاتىناس ۇستانۋعا تىرىسۋدا. اۋعانستاندا 2-3 ملن ەتنيكالىق وزبەك تۇرادى دەگەن بولجامدار بار. جارتى عاسىرعا جۋىق سوزىلعان ءتۇرلى اسكەري قاقتىعىستار اۋعانستاندا ناقتى حالىق ساناعىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق. سايكەسىنشە اۋعانستاننىڭ ەتنيكالىق قۇرامى مەن حالقىنىڭ سانىنا قاتىستى ءدال اقپارات سوڭعى قىرىق جىلدا جاسالمادى.

تالىبتەر بيلىككە كەلە سالا وزبەكستانعا ءوز وكىلدەرىن جىبەردى. بەيرەسمي اقپارات كوزدەرىنە سۇيەنسەك ولار شەكارا ماڭىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن. كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى باعىتى وزبەكستانداعى اۋعانستان ۇشاقتارى مەن ۇشقىشتارىن كەرى قايتارۋ ماسەلەسى بولعان. اۋعانستاندا رەجيم قۇلاعان ساتتە 46 ۇشاق پەن تىكۇشاقتى تىزگىندەگەن ۇشقىشتار وزبەكستان اۋماعىنا ءوتىپ كەتتى. ولار ءوز وتباسى مۇشەلەرىن الا كەتكەن بولاتىن. جيىنتىعى 465 ادام وزبەكستاندى پانالادى. ال قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا ولاردى اقش كاتارداعى اسكەري بازاسىنا ەۆاكۋاتسيالادى. تالىبتەر «ۇشقىشتاردى بىزگە بەرىڭدەر» دەگەن تالاپ قويعان بولاتىن. سەبەبى تاليبانعا جىلدار بويى قىرعىن سالعان ءدال وسى اۋعان ۇشقىشتارى ەدى. بىراق تاشكەنت اقش-تىڭ تالابىن ورىنداپ، ولاردىڭ قاۋىپسىز ايماققا ەۆاكۋاتسيالانۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ەندى تاليبان تىكۇشاقتار مەن ۇشاقتاردى قايتارۋدى سۇراۋدا، ول تالابىنا رەسمي تاشكەنت جاۋاپ قاتپادى. اتالمىش ماسەلە قوس تاراپ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىققا نەگىز بولۋدا.

ماسەلەنىڭ شەشىلمەگەنىنە قاراماستان، تالىبتەر وزبەكستاندى تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن رەسمي تۇرعىدان قۇتتىقتادى. وزبەكستان مەن اۋعانستان اراسىنداعى شەكارا ۇزىندىعى 160 شاقىرىمدى قۇرايدى جانە ونى باقىلاۋ وزگە ەلدەرگە قاراعاندا وڭاي. الايدا تاشكەنت اۋعانستانداعى ءتۇرلى تەررورلىق توپتاردىڭ قۇرامىندا بار وزبەكتەردىڭ ءوز ەلىنە قايتىپ كەلۋىن قالامايدى. سوندىقتان دا تالىبتەرمەن قاتىناسىن تىعىز ەتۋدى جوسپارلاۋدا. ال تالىبتەر «ءوز اۋماعىمىزدى لاڭكەستىك وشاعىنا اينالدىرمايمىز» دەگەن ۋادەسىن قايتالاۋدان جالىقپاي كەلەدى.

اۋعانستان شەكارالاساتىن تاعى ءبىر ەل تۇركىمەنستان. تۇركىمەن بيلىگى تالىبتەردىڭ اۋعانستاندى باسىپ الۋىنا قاتىستى بىردە-ءبىر مالىمدەمە جاساعان ەمەس. دەي-تۇرا، اشحاباد جاعدايعا الاڭداۋلى ەكەنى انىق. بۇعان دەيىن تۇركىمەن بيلىگى شەكارا ماڭىنداعى تىنىشتىق ءۇشىن تالىبتەرگە بەيرەسمي اقپاراتتار بويىنشا قارجى تولەپ كەلسە، ەندى ولارمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولماق.

ورتالىق ازيادا اۋعانستانمەن شەكاراسى ۇزىن ەلدىڭ ءبىرى تاجىكستان. تاجىك بيلىگى تالىبتەردى مويىندامايتىنىن بىردەن اڭعارتتى. وعان تاليباننىڭ اۋعانستانداعى ەتنيكالىق تاجىكتەردىڭ مۇددەسىن ەسكەرمەۋى، پاندجشەردە قۋعىنداۋ ساياساتىن ۇستانۋى دا سەبەپكەر بولۋدا. راحمون تالىبتەردى مويىندامايتىنىن انىق كورسەتۋ ماقساتىندا 2 قىركۇيەك كۇنى احماد شاح ماسۋد يسمويل سوموني وردەنىمەن ماراپاتتادى. سونىمەن قاتار اتالمىش ماراپاتتى اۋعانستاننىڭ پرەزيدەنتى بولعان بۋرحانۋددين راببانيگە دە بەرىلدى. دۋشانبە تاليبانعا قارسى سوعىسقان تۇلعالاردى ۇلىقتاپ، قازىرگى بيلىكتى مويىندامايتىنىن كورسەتتى. تاراپتار اراسىنداعى قايشىلىق ارتۋدا. تاليبان تاجىكستانمەن شەكارالاس ايماققا مىڭداعان ارنايى جاساعىن جىبەرگەنىن مالىمدەسە، تاجىكستان ءۇش كۇن بۇرىن اۋعانستان شەكاراسىندا ۇلكەن اسكەري جاتتىعۋ وتكىزدى. وندا پرەزيدەنت راحموننىڭ ءوزى قاتىستى. ال تالىبتەر تاجىكستان ىشكى ىسىمىزگە ارالاسۋدا دەگەندى ايتۋدا. «تاجىكستان ءبىزدىڭ ىسىمىزگە ارالاسۋدا، ءار ارەكەتكە قارسى ارەكەت بولاتىنىن ۇمىتپاسىن»، - دەدى ولار Al-Jazeera ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا.

تاليبانمەن قاتىناستى ورناتۋعا نيەتتىلەردىڭ ءبىرى قازاقستان. قازاقستاندا لاڭكەستىك ۇيىم دەپ تابىلعان «تاليبان» وكىلىمەن قازاقستاننىڭ اۋعانستانداعى ەلشىسى ءالىمحان ەسەنگەلديەۆ كەزدەستى. جەكسەنبى كۇنى كابۋلدا اۋعانستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ءامىر حان موتتاكي ەلشىنى قابىلدادى. ول تاليباننىڭ بەدەلدى مۇشەسى سانالادى.

«كەزدەسۋ بارىسىندا تاراپتار ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا قاتىناستارىن دامىتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتىپ، ساۋدا سالاسىنداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە ۋادەلەستى»، - دەپ مالىمدەدى تاليبان وكىلى Twitter پاراقشاسىندا.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 8 قىركۇيەك كۇنى شەتەل ەلشىلەرىنە سەنىم گراموتاسىن تابىستادى. اتالمىش شارادا قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستاننىڭ اۋعانستانعا قاتىستى ۇستانىمىن ايتتى:

«اۋعانستانداعى كۇردەلى داعدارىس جاعدايىندا قازاقستاننىڭ پراگماتيكالىق سىرتقى ساياساتى ماڭىزدى بولىپ وتىر. سوعىستان توز-توزى شىققان بۇل ەلمەن ورتاق شەكارامىز بولماسا دا، الماتى مەن كابۋلدىڭ اراسى ۇشاقپەن ءبىر-اق ساعاتتىق جەر.

مەن تمد، ەۋروپالىق وداق جانە تاياۋ شىعىستاعى ارىپتەستەرىممەن تىعىز بايلانىستا وتىرمىن. ەگەر سىزدەردىڭ مەملەكەتتەرىڭىز بەن ۇكىمەتتەرىڭىزدىڭ باسشىلارى نيەت بىلدىرسە، ولارمەن وي-پىكىر الماسۋعا ارقاشان دايىنمىن.

ازىرگە اۋعانستانداعى دۇربەلەڭ وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىنا نازار اۋدارتىپ تۇر. قازاقستان زورلىق-زومبىلىقتىڭ، زاڭسىز ەسىرتكى اينالىمىنىڭ جانە اۋعانستاننان تىس جەرلەرگە باقىلاۋسىز كوشىپ كەتۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا بۇل ەلمەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا دايىن.

تالىپتەر ءبىرتۇتاس، ينكليۋزيۆتى جانە وكىلەتتى ۇلتتىق ۇكىمەت قالىپتاستىرىپ، وزدەرىنىڭ، شىن مانىندە، بايسالدى پوزيتسيا ۇستاناتىنىن جانە كەلىسسوزدەرگە بەيىلدى ەكەنىن دالەلدەيدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

قازاقستان اۋعانستاننىڭ ءوز ىشىندە جانە كورشىلەرىمەن تاتۋ-ءتاتتى، بەيبىتشىلىكتە ءومىر سۇرەتىن تۇراقتى، ەگەمەن جانە ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولعانىن قالايدى. ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدەگى قالىپتاسقان گۋمانيتارلىق قيىنشىلىقتاردى شەشۋ ءۇشىن جاڭا بيلىكپەن كونسترۋكتيۆتى ىسكەرلىك بايلانىستار ورناتۋعا دايىنبىز.

حالىقارالىق قوعامداستىق اۋعانستاندى قازىرگىدەي داعدارىس كەزىندە قيىنشىلىقتارمەن بەتپە-بەت قالدىرماۋى كەرەك. كەرىسىنشە، ءبىز بولاشاقتا اۋعانستاننىڭ ەكونوميكالىق جانە ورنىقتى دامۋى ءۇشىن بارلىق ءىس-ارەكەتتەرىمىز بەن جوسپارلارىمىزدى جۇمىلدىرۋىمىز كەرەك»، - دەدى ول.

9 قىركۇيەك كۇنى قازاقستان اۋعانستاننان ارنايى رەيسپەن 35 قانداستى ەلگە جەتكىزدى. اۋعانستانداعى قانداستاردى ەلگە كوشىرۋ جۇمىستارى ءوز جالعاسىن تاباتىن بولادى. بۇل وپەراتسيانى ىسكە ءساتتى اسىرۋ ءۇشىن شىنايى بيلىكتى قولىنا العان تالىبتەرمەن بايلانىس ۇستاۋ دا ماڭىزدى بولماق.
اۋعانستانداعى بيلىكتى تاليبان تولىق قولىنا العانىنا قاراماستان، ىشكى تۇراقتىلىقتى ۇستاپ قالۋى قيىنعا سوقپاق. ەلدىڭ بىرقاتار ايماقتارىندا دايش (يگيل) سودىرلارى تالىبتەرگە قارسى سوعىس جاريالاپ، جارىلىستان ۇيىمداستىرۋدا. ال بانكتەردە تاڭعى بەستەن كەزەككە تۇرىپ، جيناعان قارجىسىن الۋعا نيەت تانىتقان حالىقتا ەسەپ جوق. ەلدە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى سەزىلۋدە. قويمالار بوس، ال حالىقارالىق ەسەپشوتتار بۇعاتتالعان. سالدارىنان الداعى ءۇش ايدىڭ ىشىندە اۋعانستاندا اشتىق بولۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايدا بوسقىندار لەگىنىڭ ءبىر باعىتى ورتالىق ازيا بولاتىنى انىق.

كا مىرزا 

Abai.kz