دانالىق كەشەگى، بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى كۇن ءۇشىن دە كەرەك. وتكەن كۇن ءۇشىن ۇلكەن ءبىر دانالىق - وتكەن تاريحقا ءوز باعامىزدى بەرۋ، ۇتقانىمىز بەن ۇتىلعانىمىزدى تارازىلاۋ، وتكەن كۇننەن ساباق الۋ. بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دانالىق - بۇگىنگى قوعامنىڭ، جەكە ادامداردىڭ بويىنداعى بۇرىننان كەلە جاتقان «ەسكىلىكتى اۋرۋىن» جانە جاڭادان پايدا بولعان «جاڭا اۋرۋىن» انىقتاۋ، زاردابىن سەزىنۋ، قاتەردىڭ قايدان كەلەتىنىن نەمەسە قاتەر قاي جەردە تۇرعانىن ءبىلۋ. پايدالى مەن پايداسىزدى، دامۋ مەن كەرى كەتۋدى، جاقسى مەن جاماندى، دوس پەن جاۋدى ايىرا تانۋ. ەرتەڭگى كۇن ءۇشىن ءبىر دانالىق - بۇگىنگى كۇننىڭ اۋرۋىن بولاشاققا الا بارماۋ، بۇگىنگى كۇننىڭ اسىلىنان ايىرىلىپ قالماي بولاشاققا امانات ەتۋ.

باعالاي ءبىلۋ

دانالىق كەشەگى، بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى كۇن ءۇشىن دە كەرەك. وتكەن كۇن ءۇشىن ۇلكەن ءبىر دانالىق - وتكەن تاريحقا ءوز باعامىزدى بەرۋ، ۇتقانىمىز بەن ۇتىلعانىمىزدى تارازىلاۋ، وتكەن كۇننەن ساباق الۋ. بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دانالىق - بۇگىنگى قوعامنىڭ، جەكە ادامداردىڭ بويىنداعى بۇرىننان كەلە جاتقان «ەسكىلىكتى اۋرۋىن» جانە جاڭادان پايدا بولعان «جاڭا اۋرۋىن» انىقتاۋ، زاردابىن سەزىنۋ، قاتەردىڭ قايدان كەلەتىنىن نەمەسە قاتەر قاي جەردە تۇرعانىن ءبىلۋ. پايدالى مەن پايداسىزدى، دامۋ مەن كەرى كەتۋدى، جاقسى مەن جاماندى، دوس پەن جاۋدى ايىرا تانۋ. ەرتەڭگى كۇن ءۇشىن ءبىر دانالىق - بۇگىنگى كۇننىڭ اۋرۋىن بولاشاققا الا بارماۋ، بۇگىنگى كۇننىڭ اسىلىنان ايىرىلىپ قالماي بولاشاققا امانات ەتۋ.

باعالاي ءبىلۋ

دانالىقتىڭ نەگىزگى كوزى - حالىق. «كوپتىڭ اقىلى كول»، «كوپتىڭ ويى كەمەڭگەر» دەمەيمە. كوپتى قۇراۋشى جەكە ءبىر ادام رەتىندە ءاربىر ازاماتتىڭ (ول كىم بولسا دا) قابىلەتى شەكسىز ەمەس، شەكتى بولادى. قابىلەتى شەكسىز ادامدى جەر بەتىنەن تابۋ قيىن شىعار. قابىلەتى شەكتى بولعاندىقتان، قابىلەتتى دەگەن ادامنىڭ ءوزى ءار قاشان  دۇرىسىن، اقيقاتىن ءدال تاۋىپ ايتا بەرمەيدى. بىردە دۇرىس ايتسا، بىردە قاتە ايتىپ قويادى. ءبىر ءبولىمىن دۇرىس ايتسا، ەكىنشى ءبىر بولىمىندە قاتەلىكتەر كەتەدى ت.ب. مىنالاردى دۇرىس ايتىپ وتىر دەپ، ونىڭ وزگە قاتەلىكتەرىن دە دۇرىس دەپ ساناپ، ءبارىن تالعامسىز، سۇزگىدەن وتكىزبەي  قابىلداۋعا بولماس. ىشىندە قاتەسى بار ەكەن دەپ، دۇرىسىن دا قابىلداماي قويۋعا تاعى بولمايدى. دۇرىسىن ايتۋعا تىرىسسا دا، ءبارىن دە دۇرىس ايتا الاتىن ەش ءبىر ادام بولمايدى. سوندىقتان بار ماسەلە كىمنىڭ (مىسالى، ءبىر ءجۋرناليستىڭ، ءبىر اكىمنىڭ ت.ب.) ءسوزى، كىمنىڭ يدەاسى بولسا دا دۇرىسىن (بولمىستىڭ ەرەكشەلىگى مەن زاڭدىلىعىن شىنايى اشىپ كورسەتكەندەرىن) قابىلداپ، قاتەسىن سۇزگىدەن وتكىزبەي تاستاۋىمىزدا جانە قاتە جەرىن تۇزەتىپ، دۇرىسىن ايتا بىلۋىمىزدە.

دانالىق - ۇلكەن جاقتان بەلگىلى ءبىر دۇرىس يدەالاردى، كوزقاراستاردى، اقيقاتتى، تەوريالاردى، ءبىلىم-عىلىمدى ارقاۋ ەتكەنمەن; كىشىسى، ءبىر ۇلتتىڭ دانالىعى ونىڭ ءار ءبىر ازاماتىنىڭ كىشكەنتاي ءىس-ارەكەتى، سويلەگەن ءسوزى ارقىلى دا، ءار ءبىر وقىرماننىڭ ءجۋرناليستىڭ ماقالاسىنا بىلدىرگەن پىكىرىنەن دە كورىنىپ تۇرۋعا ءتيىس. مىسالى،دۇرىس باعالاي ءبىلۋ، ناقتى باعاسىن بەرە ءبىلۋ دە - دانالىق. كەرىسىنشە اسىرا سىلتەپ ايتۋ دانالىققا جاتپايدى. ءبىزدىڭ قازاقتا كەيبىر مۇدەلەر قاقتىعىسى نەمەسە قۇندىلىقتا ۇقساماستىق بولعان كەزدە ەمولتسياعا بەرىلىپ اسىرا سىلتەپ ايتاتىن ادامداردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. ۇناسا نەمەسە كوڭىلى قالاسا ماقتاپ توبەسىن كوككە تيگىزۋگە، ۇناماسا نە قالاماسا جامانداپ تىرىدەي كورگە كىرگىزۋگە بەيىم تۇرادى. «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەمەكشى، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى تەك سىن ايتۋعا، ناشار جاعىن عانا كورسەتۋگە، جامانداۋعا ىسىلىپ العانداي. ونداعىسى ول ايتالماعان اقيقاتتى مەن ايتىپ وتىرمىن دەگەنى بولسا كەرەك. ال كەيبىرەۋلەر ونىڭ ايتقانى «قاتە، جالعان» دەگەنمەن، ءوزى «دۇرىسى، شىندىعى» تۋرالى جارىتىپ ەشتەڭە ايتپايدى. وسىلاي ىستەۋ قانشالىقتى دۇرىس، قانداي ماڭىزى بار، ادامگەرشىلىكتى، ءار ءبىر جەكە ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىن ساقتاي بىلۋگە سەپتىگى بارما دەگەن ساۋال مازالايدى. مەنىڭشە ورىندى سىن ارتىقشىلىعىن دا، كەمشىلىگىن دە; دۇرىسىن دا، قاتەسىن دە قاتار كورسەتۋ كەرەك. ايتىلۋ رەت ءتارتىبى بويىنشا الدىمەن دۇرىسىن، جەتىستىگىن، ارتىقشىلىعىن ايتۋ كەرەك. سودان كەيىن بارىپ قاتەلىگىن، كەمشىلىگىن، جەتىسپەيتىن تۇستارىن كورسەتۋ ورىندى. كورسەتىپ عانا قويماي، دۇرىسى قالاي بولادى، سونى دا ايتىپ وتكەن دۇرىس. وسىلاي ىستەۋدىڭ ماڭىزى; بىرىنشىدەن، ءداننىڭ اراسىنان قاۋىز ىزدەمەي، قاۋىزدىڭ ىشىنەن ءدان ىزدەۋ كەرەك دەگەن ءسوز; ەكىنشىدەن، وعان (ەكىنشى ادامعا) دەگەن قۇرمەت، ول قىلمىسكەر نە ەسى دۇرىس ەمەس ادام بولسا دا ونى ازامات رەتىندە سيلاعاندىق. ۇشىنشىدەن، ءبىرىنشى جاقتىڭ ءوز ادامگەرشىلىك قاسيەتىن ساقتاي بىلگەننىڭ كورنىسى. ال اسىرا ماقتاۋ، اسىرەسە، تەك عانا قاتەلىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن ايتۋ - اقيقاتتى بەلىنەن باسقاندىق. الدىنعىسىنىڭ ناتيجەسىندە قوعامدا تابىنۋ پايدا بولۋى مۇمكىن.  سوڭعىسىنىڭ ناتيجەسىندە، ومىردە «دۇرىس ايتا الاتىن» ەشبىر ادام قالماي قالۋى، جاستار «كىمگە، كىمدىكىنە» سەنەرىن بىلمەي، «دۇرىس بەن بۇرىستى» ايىرا الماي سەندەلۋى مۇمكىن. كورىنىپ تۇر دۇرىس باعالاي بىلمەۋ ءار ءبىر ازاماتتى، ءتىپتى ۇلتتى رۋحاني توقىراۋعا، داعدارىسقا اپارىپ سوقتىراتىن ءبىر سەبەپ.

اسىرا ماقتاۋ نە ءبارىن دە قاتە ەتىپ كورسەتۋ، ەكەۋى دە اسىرا سىلتەۋشىلىك. سوندىقتان، شىنايى، ناقتى باعاسىن بەرۋدى ءار ءبىر ادام ۇيرەنە ءبىلۋ، ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ول ءۇشىن ەكى جاقتى (دۇرىس جاعى مەن بۇرىس جاعىن، ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن، پايدالى جاعى مەن زياندى جاعىن ت.ب.) قاتار ويلاۋ كەرەك. ارينە،الدىمەن دۇرىسى، جاقسى جاعى، پايدالىسى قايسى، مەنىڭشە ۇلكەن ءبىر دانالىق سونى كورە بىلۋدە. قاتەسى، كەمشىلىگى، پايداسىز ءتىپتى زياندى نارسەلەرى دە بار ەكەن دەپ، جاقسى، پايدلى نارسەلەرىن دە لاقتىرىپ تاستاۋعا نەمەسە ءبارىن تەرىس، قاتە ەتىپ كورسەتۋگە بولمايدى. ودان ەشكىم ەشتەڭە ۇتپايدى. كەرىسىنشە، بىرلىككە ءوز سالقىنىن تيگىزەدى. قازاقتا «اقىلدى ادام اقىماقتان دا بىردەمە ۇيرەنەدى»، «ءدانىن الىپ، قاۋزىن تاستاۋ» دانالىق سوزدەرى وسىندايعا قاراتىلىپ ايتىلسا كەرەك. ناقتى باعاسىن بەرە ءبىلۋ ء(ادىل باعاسىن بەرۋ) دەگەنىمىز - ءدانىن الىپ، قاۋزىن تاستاۋ نەمەسە ءدانى مەن قاۋزىن ايىرا ءبىلۋ ەمەسپە. ءدانىن الىپ تۇرىپ، «ەش ءدان جوق، ءبارى قاۋىز ەكەن» دەپ قالاي كوزجۇمبايلىققا سالىنۋعا، قالاي تۇككە جارامسىز ەتىپ تاستاۋعا، قالاي اسىرا سىلتەپ ايتۋعا بولادى. «سۋ ىشكەن قۇدىققا تۇكىرمەۋ» دۇرىس ءارى پايدالى ءىس ەمەسپە. عالىمدار ىشەتىن سۋدىڭ ءوزىن قورلاماي، ماقساتسىز لايلاماي، الباتى توگىپ-شاشپاي، قادىرلەپ، ماقتاپ، راحمەتىڭدى ايتىپ، العىسىڭدى ءبىلدىرىپ ىشسەڭ ونىڭ ءسىڭىمدى، ءتىپتى شيپالى بولاتىندىعىن تاجىريبە جاساۋ ارقىلى دالەلدەگەن. مىسالى، اراسان سۋىنىڭ كوپ ادامنىڭ اۋرۋىنا شيپا بولىعانىن ەستىپ تە، كورىپ تە ءجۇرمىز. باسقاسىن ايتپاعاندا، مۇندا ادامداردىڭ وعان دەگەن سەنىمى دە ماڭىزدى رول وينايدى. ال ءبىز سۋ ەمەس ادامبىز. ەگەر ءبىر ءجۋرناليستىڭ ماقالاسىندا جاقسى، پايدالى، دۇرىس يدەا ايتىلۋمەن قاتار قاتەلىكتەر، اعات كەتكەن نارسەلەر دە بولىپ جاتسا، سول قاتەلىگىنە، اعات كەتكەن، ارتىق كەتكەن جەرىنە بولا، ونى جەردەن الىپ، جەرگە سالۋ، ايتقاندارىنىڭ ءبارىن قاتە ەتىپ كورسەتۋ نەمەسە ەش ءمان-ماعىناسى جوق دەپ ەسەپتەۋ ونىڭ ەڭبەگىنە بەرىلگەن شىنايى باعا بولىپ ەسەپتەلمەيدى. مىسالى، كەيبىر وقىرماندار مۇمكىن كۇيىنگەندىكتەن، كۇيگەندىكتەن (ارينە كوڭىلىن تۇسىنۋگە بولادى) بىلاي دەپ «جۋرناليستەردىڭ ءبارى جاعىمپازدار، ءبارى نادان، اتاق قۇمار، بيلىكتەن دامەلى، انانىڭ باسىن ءبىر، مىنانىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ءمانسىز قويىرتپاق بىردەڭەلەردى جازادى، وتتايدى ت.ب.» دەپ ايتاتىنداردى وقىپ ءجۇرمىز. مەنىڭشە ادام قانداي كوڭىل كۇيدە تۇرسا دا جاعىمسىز جاعىنان وسىلايشا اسىرا سىلتەپ ايتا بەرۋ، ۋاقىت وتە، بىرتىندەپ ءجۋرناليستىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن ماحابباتىن، ۇلتىم ءۇشىن دەگەن رۋحىن سوندىرۋگە، ۇلت جاندىلىعىن وشىرۋگە ءبىر سەبەپ بولادى. ەلىم ءۇشىن ەڭبەكتەنسەم دەگەن جىگەرىن مۇقالتادى ت.ب. ءتىپتى وقىرمانداردى ۇركىتىپ، قازاقشا اقپاراتتارعا قاراماي، ورىسشا اقپاراتتارعا; ەلىمىزدىڭ اقپاراتى ەمەس، وزگە ەلدىڭ اقپاراتىن قاراۋعا قاراي اۋىپ كەتۋى دە مۇمكىن. مۇنداي اسىرا سىلتەپ ايتۋ - دانالىققا جاتپايدى. مۇندايلار ءداندى دە، قاۋىزىن دا بىرگە لاقتىرىپ تاستايتىندار. مۇنداي اسىرا سىلتەپ ايتاتىن ادامداردىڭ جەكە ادامعا دەگەن ادامشىلىعىن (اياۋشىلىعى ازايعانىن) بىلاي قويعاندا، ول وسى العان بەتىنەن قايتپاسا رۋحاني اشارشىلىققا ۇشىراۋى دا مۇمكىن. سول سياقتى، كەرىسىنشە قاتەسى، ولقىلىقتارى، كەمشىل تۇستارى، ءتىپتى زياندى نارسەلەرى بار ەكەنىن كورە تۇرا، ولاردىڭ بارلىعىنا كوز جۇمىپ، باسبارماقتى شوشايتىپ، توبەسىن كوككە جەتكىزىپ اسىرا ماقتاپ جىبەرۋگە دە بولمايدى (ارينە باتىرلىعىن، ىزگىلىگىن، ادامگەرشىلىگىن، ەڭبەكقورلىعىن، ۇلتجاندىلىعىن ت.ب. ماقتاۋدىڭ ءجونى باسقا). اقيقاتىنا كوز جەتكىزبەي اسىرا ماقتاپ ايتۋدى جانى قالايتىندار دانىمەن قوسا قاتتى قاۋىزىن دا بىرگە جەپ قوياتىندار. مۇنداي ادامدار وزىنە نەمەسە قوعامعا اۋرۋ شاقىرۋى مۇمكىن. سەبەبى ولاردىڭ رۋحاني الەمىنىڭ ءبىر بولىگى جالعان، قاتە، ءنارسىز (پايداسىز) نارسەلەرمەن تولتىرىلعان.

اسىرا سىلتەپ ايتۋدىڭ ەكى ءتۇرى (اسىرا ماقتاۋ، ءبىر جاقتىلى داتتاۋ) دە اقيقاتتان الشاق تۇرادى. سەبەبى، اقيقات شىنايلىقتى، ناقتىلىقتى، ناق بولمىستى تۋرا بەينەلەۋدى، شىنايى باعاسىن بەرۋدى دە تالاپ ەتەدى. سوندىقتان، اقيقاتتىڭ نەگىزگى ءبىر جاۋى - اسىرا سىلتەپ ايتۋ، ياعني، اسىرا ماقتاۋ نە تەك داتتاۋ، شىنايىلىقتىڭ بولماۋى. «ايتا بىلگەن ءسوز مارجان، قوسىلماسىن ءسوز ارزان» دەمەكشى، مەنىڭ بىلۋىمشە لايىقتى، ناقتى باعاسىن بەرە ءبىلۋ - دانالىققا جاتادى. قىتاي رەفورماتورى دىن ءتسياوپيننىڭ«ونەركاسىپتى دامىتۋ پروبلەماسى جونىندە مەنىڭ باستى ويلايتىنىم قايتكەندە ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى ناقتى ونەركاسىپ جاعدايى نەگىزىندە اياقتان تىك تۇرىپ، الداعى بولاشاعىمىزعا كوز جەتكىزە الامىز. قازىر ءبىزدىڭ ونەركاسىپ نەگىزىمىز قانداي، بۇعان ناقتى باعا بەرۋ كەرەك. ەگەر ناقتى جاعدايدان ارتىق نەمەسە ناقتى جاعدايدان كەم باعالاساق (مەجەلەسەك), ءبارى دە دۇرىس بولمايدى.20.08.1963» دەگەن ءسوزىن دە ءبىر دالەل رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. مەنىڭشە ار ءبىر ادام، ءار ءبىر وقىرمان، ءار ءبىر زيالى ءوزىن ءتىرى تارازى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. ۇيتكەنى «تارازى تۋرا سويلەيدى». ءار ءبىر ادام كەز-كەلگەن ەكىنشى ءبىر قاراپايىم ازاماتتى ءجاي ادام دەپ ەمەس، ونەرلى، قابىلەتتى، تالانتتى ادام دەپ قاراۋ كەرەك. كەرىسىنشە، كەز-كەلگەن قوعامعا بەلگىلى تۇلعالاردى دا ءوزىم سياقتى قاراپايىم ادام دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. سوندا وعان (ەكىنشى ادامعا) دەگەن قۇرمەت، سيلاستىق بولۋمەن قاتار تابىنۋ دا بولمايدى. مەنىڭشە، كەز-كەلگەن ەكىنشى ادامدى نەمەسە ونىڭ ەڭبەگىن دۇرىس باعالاي ءبىلۋ ءۇشىن وسى العى شارت ورىندالۋ قاجەت.

جۋرانيس وقىرمان قاۋىمنان، وقىرمان قاۋىم جۋرناليستەن ايىرىلا المايتىن ەگىزدەر. ولاي بولسا ولار اراسىندا شىنايىلىلىق، شىنشىلدىق بولۋدان سىرت ءوزارا سيلاستىق، قۇرمەت، مادەنيەتتىلىك بولۋ كەرەك شىعار. ءار ءبىر وقىرمان، ەلىمىزدىڭ كەز-كەلگەن ءبىر ءجۋرناليستىن جاقسى جۋرناليست دەپ ەسەپتەسە، ولارعا قۇرمەتپەن قارايدى. ال وزكەزەگىندە جۋرناليست تە (كۇنى ءۇشىن نەمەسە ءوسۋى ءۇشىن ت.ب. سەبەپتەرمەن جاعىمپازدىققا بارماي) جالپى حالىق ءۇشىن شىنايى قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. وتىرىك نارسەلەردى ايتىپ، نەمەسە تارىداي نارسەنى (مىسالى، ماردىمسىز ءبىر جەتىستىكتى) تاۋداي عىلىپ كورسەتىپ، حالىقتى الداۋعا دا بولمايدى. ارينە، باردى جوق ەتىپ كورسەتۋگە دە بولمايدى. ياعني، جۋرناليست تە شىنشىل بولۋى كەرەك.

ولار (جۋرناليستتەر مەن وقىرمان، كورەرمەن قاۋىم) ارقاشان ءبىر-بىرىنەن ۇيرەنىپ، ءبىلىم، تاربيە الىپ وتىرۋى; ءبىر-بىرىنەن كۇش-قۋات، جىگەر الىپ وتىرۋى ءتيىس. كەز-كەلگەن ءبىر ءجۋرناليستتىڭ ءبىر ەڭبەگىنە اسىرماي دا، جاسىرماي دا، ناقتى باعاسىن بەرۋ وعان ۇلكەن كۇش-قۋات، جىگەر بەرەدى. ول ءوزىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىن كورگەندەي بولادى. ونىڭ ەڭبەگىنە بولا نە اقشا بەرىلمەسە (مىسالى، قالاماقى), نە ەڭبەگىن دۇرىس باعالاماسا، ياعني، ءجۋرناليستتىڭ ەڭبەگىن نە مەملەكەت، نە حالىق (وقىرمان، كورەرمەن، تىڭدارمان) باعالاماسا، ول ارى قاراي جۇمىسىن قالاي جالعاستىرا الادى. ەڭبەگىن دۇرىس باعالاماۋ، بىرىنشىدەن عىلىميسىزدىق بولسا، ەكىنشىدەن ادامگەرشىلىكسىزدىك. ادامدى قۇمەتتەمەگەندىك، ادامنىڭ قادىر قاسيەتىن تۇسىنبەگەندىك. باسقا سەبەپتەردى ايتپاعاندا، اسىرا سىلتەپ ايتۋدىڭ عىلىميلىعى دا، ادامگەرشىلىگى دە جوق. عىلىميلىق (ازاماتتاردىڭ عىلىمي بولۋى) ءبىر ۇلتتىڭ مادەنيەتىلىگىنىڭ، وركەنيەتتەن قالماعاندىعىنىڭ نەگىزگى ءبىر كورنىسى ەكەنىن ارقاشان ەستەن شىعارىپ الماعان دۇرىس.

قحر. اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور، قحر عىلىم اكادەمياسى تەحنيكالىق عىلىم ءبولىمىنىڭ ورىنباسار ديرەكتورى، قىتايدىڭ تانىمال مەحانيكالىق ينجەنەريا ساراپشىسى،  تسينحۋا ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى 20 استام ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، قىتاي ەلىنىڭ ۇزدىك پەداگوگى ياڭ شۋزى (Yang Shu Zi): «ەگەر ءبىر مەملەكەت، ءبىر ۇلت عىلىم-تەحنيكادان جۇرداي بولسا، بۇل ونىڭ ارتتا قالعانى. ءبىر سوققى بەرۋمەن-اق كۇيرەپ بىتەدى. الايدا، ءبىر مەملەكەت، ءبىر ۇلت ادامشىلىقتان، ادامگەرشىلىك رۋحتان، گۋمانيزمنەن (گۋمانيزمگە قىسقا تۇسىنىك: ادامنىڭ وزىنە ءمان بەرۋ، ادامدى قۇرمەتتەۋ، ادامعا قامقورلىق، ادامدى ايالاۋ ت.ب. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ادامنىڭ ءوزى تۋرالى مادەنيەت. مادەنيەتتىڭ عىلىم، ونەردەن باسقا ادامنىڭ وزىنە قاتىستى ءۇشىنشى ءبىر سالاسى. بۇل مادەنيەت دامىماسا،ادامي تۇلعاسى (چەلوۆەچەسكوي ليچنوستي) جان-جاقتىلى دامىماي قالادى. ءبىر جاقتىلى بولىپ قالادى، نورمادان اۋىتقيدى، ءتىپتى قالىپسىز باعىتتا داميدى (انومالنوە رازۆيتيە). قوعامداعى ورىندالۋىن ايتار بولساق: ەڭ سوڭىندا ەلدەگى زاڭدى جەتىلدىرۋ، زاڭنىڭ ساپالى، ءمىنسىز بولۋى، ونىڭ قالتقىسىز ورىندالۋى ارقىلى جانە اعارتۋ جۇمىسىمەن اينالىسۋ، تاربيە كورسەتۋ ت.ب. ارقىلى جۇزەگە اسادى) جۇرداي بولسا، ازاماتتارى، ءتىپتى تۇتاس ۇلتى ەكىنشى ءبىر كۇشتىڭ، ياعني، كۇن كورىسىنىڭ، جۇمىسىنىڭ، قىزمەتىنىڭ، اتاق-ابىرويىنىڭ، دۇنيەنىڭ، اقشانىڭ، ءناپسىنىڭ، ەكىنشى بىرەۋدىڭ، لاۋازىمدى تۇلعانىڭ ت.ب. جەتەگىندە كەتىپ (قۇلىنا اينالىپ), ەشكىم ۇرماي-سوقپاي اق ءوز-وزىنەن كۇيرەپ بىتەدى.» دەگەن بولاتىن. قاراپ كورسەك ادامگەرشىلىكتى ساقتاۋ دا - ۇلكەن ءبىر دانالىق. قازاق «...، التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى» دەيدى. مەنىڭشە لايىقتى، ناقتى باعاسىن بەرە بىلمەۋ (مىسالى، جۋرناليستكە، كەز-كەلگەن ءبىر تۇلعاعا), باعالاي الماۋ - التاۋدىڭ الا بولۋىنا الىپ كەلەتىن، سوڭىندا ادامدى (مىسالى، ءجۋرناليستتى ت.ب.) كوپتىڭ قامىن ويلاۋدان باس تارتۋعا، قارا باسىنىڭ قامىن ويلاۋعا يتەرمەلەيتىن ءبىر سەبەپ. ونىڭ سىرتىندا ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىن تۇسىنبەۋشىلىك، باعالاماۋشىلىق بولىپ تابىلادى. ادامشىلىققا جات نارسە. ادامدى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەن ايىراتىن فاكتورلار (مىسالى، يمانسىزدىق ت.ب.) وتە كوپ. شاعىن ماقالا ارقىلى ولاردىڭ قايسى ءبىرىن ايتىپ بولۋعا بولادى. الايدا، سونىڭ ءبىرى دۇرىس باعالاي الماۋ. «قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا ناليمىن» دەگەن ءسوز وسىندايعا دا قاراتىلىپ ايتىلعان شىعار دەپ ويلايمىن. دۇرىس باعالاي الماساڭ (مىسالى، ءجۋرناليستتى، ۇلت زيالىلارىن), قادىرىن قالاي تۇسىنەسىڭ. قاراپايىم ءبىر مىسال، جۇبايى ەرىنە «ادالمىن» دەسە، ال ەرى ونى «ج...پسىڭ» دەسە، وسى ءبىر ديالوگتان وسى وتباسىنىڭ قانداي ءبىر جارقىن بولاشاعىن كورۋگە بولادى.

سوندىقتان، ءجۋرناليستىڭ دە، وقىرماننىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى زور ەكەنىن ءار قايسىمىز دا سەزىنە ءبىلۋىمىز ءلازىم. ەكەۋى دە ءار قاشان ءار ءسوزىن ەمولتسياعا بەرىلمەي، اقىلعا سالىپ ايتۋعا تىرىسقان ءجون سياقتى. ارينە وقىرمان قاۋىم ۇندەمەي قالا بەرۋگە تاعى بولماس. «اقىرعاننىڭ ءبارى ارىستان ەمەس، ۇندەمەگەننىڭ ءبارى دانىشپان ەمەس» دەمەكشى.

ءبىزدىڭ حالىق دانالىقتا ەشبىر ۇلتتان كەم ەمەس، وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ دا، بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ دا دانالىعى جەتەدى. ەندەشە، ومىردە ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ ادامشىلىق قاسيەتىن جوعالتا باستاۋىنا (جاڭالىقتاردان كورىپ ءجۇرمىز), ءار ءبىر ءىس-ارەكەتى مەن ءار ءبىر سويلەگەن سوزىندە اقىلدىلىق، ءوزارا تۇسىنىستىك، سيلاستىق تانىتا الماۋىنا نە جەتىسپەيدى؟ مەنىڭشە كەلەسىدەگىلەر مە ەكەن دەپ ويلايمىن.

دانالىقتى:

ومىردە قولدانا ءبىلۋ جەتىسپەيدى

ناسيحاتتاۋ (تاربيەلەۋ) جەتىسپەيدى

ءتۇسىنۋ، ساناعا ءسىڭىرۋ جەتىسپەيدى

جيناپ، ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ (جۇيەلەندىرۋ) جەتىسپەيدى

نەمقۇرايلىلىق

ال، ءسىز نە ويلايسىز؟

"اباي-اقپارات"