2.

تەرگەۋ، قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، انكەتالىق سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدەن باستالعان:

انكەتالىق انىقتاما: 1883 جىلى 14 ساۋىردە تايسويعان قونىسىندا تۋعان. شارۋا وتباسىنان شىققان. اكەسى مەن شەشەسى كادىمگى كوشپەلىلەر، ورتاشا قوجالىعى بار، ۇيەلمەن-سۇيەلمەنى كوپ، كۇن كورىسىن كۇيتتەگەن جاندار. اكەسى جوعارى وقۋ ورىنىن بىتىرەردەن ءبىر جىل بۇرىن دۇنيە سالعان. ارتىندا 10 بالا قالعان، بۇل - 7- بالا جانە ەكى ۇل بار. ۇلكەن اعاسى اكەسى قايتقان جىلى وكپە اۋرۋىنان كوز جۇمعان. ورال كازاكتارىنىڭ رەالدىق ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ، پەتەربۋرگتىڭ مەديتسينا اكادەمياسىنا تۇسكەن. ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى تۇسىندا ستۋدەنتتىك قوزعالىسقا قاتىسىپ، دەموكراتيالىق باعىتتاعى ساياسي-اعارتۋ ءبىلىمىن يگەرۋگە ۇمتىلعان، ءتۇرلى پارتيالاردىڭ باعدارلامالارىمەن تانىسقان، بىراق تا ولاردىڭ ەشقايسىسى، ءتىپتى، قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ دە ۇستانىمى ونى قاناعاتتاندىرماعان. سوتسيال-دەموكراتتار - تەك جۇمىسشىلاردىڭ، سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەرلەر - شارۋالاردىڭ، كادەتتەر - ۇلىورىستىق وكتەمدىكتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن، ولاردىڭ ەشقايسىسى وزگە حالىقتار تۋرالى ءتىل-جاعىن اشپاعان، كەرىسىنشە، ولاردى ارانداتقان. ميليۋكوۆتىڭ:

«پاتشا ۇكىمەتى بۇراتانالاردى تۇرپايىلىقپەن جانە وركوكىرەكتىكپەن قاناپ وتىر»،- دەگەن ءسوزى قاتتى اسەر ەتكەن.

2.

تەرگەۋ، قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، انكەتالىق سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدەن باستالعان:

انكەتالىق انىقتاما: 1883 جىلى 14 ساۋىردە تايسويعان قونىسىندا تۋعان. شارۋا وتباسىنان شىققان. اكەسى مەن شەشەسى كادىمگى كوشپەلىلەر، ورتاشا قوجالىعى بار، ۇيەلمەن-سۇيەلمەنى كوپ، كۇن كورىسىن كۇيتتەگەن جاندار. اكەسى جوعارى وقۋ ورىنىن بىتىرەردەن ءبىر جىل بۇرىن دۇنيە سالعان. ارتىندا 10 بالا قالعان، بۇل - 7- بالا جانە ەكى ۇل بار. ۇلكەن اعاسى اكەسى قايتقان جىلى وكپە اۋرۋىنان كوز جۇمعان. ورال كازاكتارىنىڭ رەالدىق ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ، پەتەربۋرگتىڭ مەديتسينا اكادەمياسىنا تۇسكەن. ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى تۇسىندا ستۋدەنتتىك قوزعالىسقا قاتىسىپ، دەموكراتيالىق باعىتتاعى ساياسي-اعارتۋ ءبىلىمىن يگەرۋگە ۇمتىلعان، ءتۇرلى پارتيالاردىڭ باعدارلامالارىمەن تانىسقان، بىراق تا ولاردىڭ ەشقايسىسى، ءتىپتى، قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ دە ۇستانىمى ونى قاناعاتتاندىرماعان. سوتسيال-دەموكراتتار - تەك جۇمىسشىلاردىڭ، سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەرلەر - شارۋالاردىڭ، كادەتتەر - ۇلىورىستىق وكتەمدىكتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن، ولاردىڭ ەشقايسىسى وزگە حالىقتار تۋرالى ءتىل-جاعىن اشپاعان، كەرىسىنشە، ولاردى ارانداتقان. ميليۋكوۆتىڭ:

«پاتشا ۇكىمەتى بۇراتانالاردى تۇرپايىلىقپەن جانە وركوكىرەكتىكپەن قاناپ وتىر»،- دەگەن ءسوزى قاتتى اسەر ەتكەن.

1905-1906 جىلدارى اراسىندا قازاق ستۋدەنتتەرىمەن بىرىگىپ وسى باعىتتا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن، «فيكر»، «ۋرالسكي ليستوك» گازەتتەرىنە ماقالا جازعان. سول ءۇشىن اباقتىعا وتىرىپ شىققان. باقىتجان قاراتاەۆتىڭ مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولۋىنا ىقپال ەتكەن. 1910 جىلدان باستاپ اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن اۋىلدا دارىگەر بولعان. وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا ىنتا قويعان. ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆ شىعارىپ تۇرعان ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىنە بەلسەنە ارالاسقان. ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ۇستانىمدى جاقتاعان. كەيىن ءا.بوكەيحانوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ۇلتتىق پارتيانىڭ، ياعني، «قازاق» گازەتىنىڭ باعدارلاماسىن قولداپ ساياسي پىكىر الىسۋلارعا قاتىسقان.

جاۋابىنىڭ سوڭىن:

«17-جىلعا دەيىن قازاق ىشىندە سوتس.دەموكراتيالىق تا، سوتس.رەۆوليۋتسيالىق تا پارتيا بولعان جوق دەپ سەنىممەن مالىمدەيمىن، ال بولشەۆيكتەر تۋرالى ايتپاسا دا بولادى. ەگەردە، بولشەۆيك بولدىم دەيتىن قازاق تابىلا قالسا، دەمەك ونىڭ - اۋەلدە مونارحيست، ودان كەيىن انتيفەدەراليست، فەدەراليست، سودان كەيىن 1920-1924 جىلدارى كوممۋنيست بولعان، سوڭىنان بارىپ: «مەن لەنيننەن دە بۇرىن كوممۋنيست بولدىم»، - دەيتىن باقىتجان قاراتاەۆتان ەش ايىرماشىلىعى بولماعانى»,- دەپ اياقتايدى.

«مۇحامەدجان تىنىشباەۆ جانە باسقالاردىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمى» تۋرالى ءىس د.ادىلەۆتەن باستالىپ ا.بايتاسوۆپەن اياقتالاتىن الدىڭعى تەرگەۋدىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە قاراستىرىلعان. ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنە ايداۋىلمەن جونەلتىلگەن ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.ەسپولوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆ، ا.بىرىمجانوۆپەن بىرگە د.ادىلەۆتى، ءا.ءبايدىلديندى جىبەرمەي، تەرگەۋشىلەردىڭ ولاردى الماتىدا الىپ قالۋىندا ۇلكەن ءمان بار. د.ادىلەۆتىڭ «استىرتىن ۇيىمنىڭ كەستەسىنىڭ» جانە ءا.ءبايدىلديننىڭ اشكەرەلەۋشى كورسەتىندىلەرىنىڭ نەگىزىندە «الاشورداشىلاردىڭ» ەكىنشى توبىن تۇتقىنعا الا باستادى. ماسكەۋگە جونەلتىلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ ۋاقىتشا كەرى قايتارىلۋىن ءوتىنىپ جازعان وگپۋ باستىعىنىڭ قىزمەت بابىنداعى حاتى سوعان دالەل. ال ح.دوسمۇحامەدوۆكە قارسى د.ادىلەۆتىڭ:

«حالەل دوسمۇحامەدوۆ، كارىم جالەنوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، ءۋاليحان وماروۆ وتىرىس وتكىزىپ، ۇيىمدى كەڭەيتۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى، ونىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن ويلاستىردى. باعدارلامانى حالەل دوسمۇحامەدوۆ جاسادى. ماقساتى: بولشەۆيكتەر قۇلاعان سوڭ قازاقستان بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق ۇلتتىق تاۋەلسىز رەسپۋبليكا بولماق. قۇرىلتايدا اتا زاڭ قابىلدانادى. اسكەري قۇرىلىم ءبىر ورتالىقتان - تۇركيادان باسقارىلادى. باعدارلامانىڭ اتى - «الاش ەرىكتىلەرى» پارتياسىنىڭ پلاتفورماسى دەپ اتالادى - دەستى عوي دەيمىن. باعدارلامانىڭ تۇپنۇسقاسى ۇيىم حاتشىسى، قازىر ورال قالاسىندا جۇرگەن كارىم جالەنوۆتە ساقتالدى. جاس وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى ۇيىمعا تارتتى. ورىنبورمەن بايلانىس ۇزىلگەن جوق. بىراق وندا تەك قانا بايتۇرسىنوۆ قالدى. ويتكەنى دۋلاتوۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆ سەمەيدە تۇتقىندالىپ، كەيىننەن ورىنبورعا ايداۋىلمەن اكەلىنگەن بولاتىن. سارسەنوۆ پەن ەلدەس وماروۆ تا جوق بولاتىن. ولاردىڭ سەمەيگە بارعان-بارماعانىن بىلمەيمىن. وزبەكتەردەن ۇيىمعا ميرجاليلوۆ وكىل رەتىندە قاتىسىپ، جالەنوۆپەن بىرگە ءجۇردى. بۇل وقيعانىڭ بارلىعى 1921-جىلدىڭ اياعىندا، 1922-جىلدىڭ باسىندا ءوتتى»,- دەگەن كورسەتىندىسى ايعاق رەتىندە پايدالانعان.

تەرگەۋ بارىسىندا قيلى-قيلى قيتۇرقى ارانداتۋ تاسىلدەرى قولدانىلعان. الدىڭعى تەرگەۋلەردىڭ تۇسىندا تاقىستانعان «توتەنشە كوميسسيانىڭ ماماندارى» ەكىنشى توپتا جاۋاپقا تارتىلعاندارعا ەرەكشە دايىندىقپەن كەلگەن جانە جاۋاپتارىن تياناقتى تۇردە حاتتاپ، بىردەن د.ادىلەۆ كورسەتكەن «استىرتىن ۇيىمنىڭ جۇمىسى» تۋرالى سۇراقتان باستاعان. م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆكە تاعىلعان ايىپ تا، قويىلعان سۇراق تا، ولاردىڭ رەتى دە بىردەي. سوعان وراي قايتارىلعان جاۋاپ تا مازمۇنداس. ولاردىڭ العاشقى كورسەتىندىلەرىندە ابدىراپ قالعانى بايقالادى. ول كورسەتىندىلەردە استىرتىن ۇيىمنىڭ  بولعانىن ماقۇلداۋعا بەيىمدىلىك بار. ال كەيىنگى جاۋاپتارىندا: ەشقانداي دا ۇيىم بولعان ەمەس، تەك كوزقاراسى ۇقساس ادامداردىڭ ەكەۋارا پىكىر الىسۋى عانا بولدى،- دەگەن ءۋاجدى ۇستانادى.

مۇنداعى قاراستىرىلعان جايلاردىڭ مازمۇنى مەن قيسىندارى، سەبەپ-سالدارى الدىڭعى تاراۋلاردا، اسىرەسە، د.ادىلەۆكە قاتىستى تۇستاردا بارىنشا قامتىلعاندىقتان دا جانە قايتالاۋعا ۇرىنباس ءۇشىن ءبىز ءماتىننىڭ اراسىنا وزگەلەردىڭ جاۋاپتارىنان قىسقاشا دايەك بەرە وتىرىپ، جالپى جاۋاپتىڭ ءوزىن ءبولىپ-جارماي تولىق بەرۋگە ۇمتىلدىق. سونداي-اق ءبىر سارىندى، قايتالانا تاپتىشتەلگەن حاتتامالاردىڭ ىشىنەن نەگىزدىلەرىن تاڭداپ تارجىمالادىق. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، سونداي كەڭ اۋقىمدى ءماتىننىڭ ءبىرى - ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ قاراشانىڭ 6-جۇلدىزى كۇنگى جاۋابى. مۇندا الدىڭعى جانە كەيىنگى سۇراقتارعا بەرىلگەن جاۋاپتاردىڭ باسى قوسىلىپ، تۇتاستىق سىپات العان. سونىمەن:

«1930 جىلى 6-قاراشا كۇنى ايىپتالۋشى حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن الىنعان تەرگەۋ جاۋاپتارىنىڭ حاتتاماسى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ: «1). تاشكەنتتەگى قازاق زيالىلارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمى بىزگە دەيىن دە بولۋى مۇمكىن. وعان ءبىز قاتىسقان جوقپىز. ال جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ قاتىسقان ۇيىم 22-جىلى قۇرىلدى دا، 24-جىلدىڭ باسىنا دەيىن جۇمىس ىستەدى».

م.تىنىشباەۆ: «1) ءبىزدىڭ تاشكەنتتەگى ۇيىم 22-جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەدى. گولوششەكين جولداسقا بەلگىلى بولعان قۇجاتتارعا قاراعاندا ورىنبورداعى ۇيىم 20-21 جىلدارى قۇرىلعان سياقتى. مەن بۇل ماسەلەنى 22-جىلى ءساۋىر ايىندا زاكي ءۆاليدوۆتىڭ سوزىنەن ءبىلدىم».

ج.دوسمۇحامەدوۆ: «حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ سوزىندە جالعىز-اق شىندىق بار. ول جوعارىدا ايتىلعان كەلەڭسىز وتىرىس قانا».

سۇراق-جاۋاپتىڭ كەلەسى حاتتاماسىندا ح.دوسمۇحامەدوۆ تە، م.تىنىشباەۆ تا استىرتىن ۇيىمنىڭ بولعانىنان باس تارتقان.

«ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «2). ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا شىعىس بۇقاراداعى وقيعالار مەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ، ءانۋار پاشانىڭ كەلۋى ىقپال ەتتى».

ز.ۆاليدوۆ: «كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىقپاس بۇرىن ساياسي كۇشتەردى بىرىكتىرۋ ماقساتىندا كوممۋنيستىك پارتيادان وزگە، سوتسياليستىك پارتيا قۇرۋ ماسەلەسىمەن اينالىستىق. باستاپقىدا ونىڭ تەوريالىق تۇعىرناماسىن جازۋمەن يلياس الكين اينالىستى. ول ازات سوتسياليستىك پارتيا اتالۋى ءتيىس ەدى. بۇل تۋرالى قازاق جەتەكشىلەرىنە حابارلاي وتىرىپ، ولارعا: «الاشتىڭ» نەوسوتسياليستىك قوعامدىق-ەكونوميكالىق پلاتفورماسىنىڭ نەگىزىندە قازاق سوتسياليستىك پارتياسىن قۇرۋدى ۇسىندىق. باعدارلامانى ءبىز ازىرلەدىك. ونىڭ ءبىر داناسىن قازاقتارعا بەردىك. كەيىننەن بۇل باعدارلاما (1926) پراگادا جارىق كوردى...» (282-بەت).

بولشەۆيكتەردىڭ قاساقانا ارانداتۋىمەن پراگادا جاريالانعان بۇل قۇجات «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىن تەگىستەي «شەت ەل شپيونى» ەتىپ شىعارۋعا تىكەلەي سەبەپكەر بولدى.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «دۋلاتوۆ نە ءبىرىمجانوۆ ەكەۋىنىڭ بىرەۋى: شىعىس بۇقارادا ءانۋار پاشا ءجۇر. ونىڭ قاسىندا زاكي ۆاليدوۆ بار. سوڭعىسىنىڭ قاسىندا باشكيريامەن بايلانىس جاسايتىن باشقۇرت كومەكشىسى بار. وزبەكتەرمەن بىرىگىپ كۇرەسپەك. زاكي ۆاليدوۆ بۇعان قازاقتاردى دا تارتۋدى ۇسىنىپتى. وزبەك باسشىلارى اراسىنان ءمىناۋار قاري مەن حودجاەۆ قولداماق ەكەن - دەگەندى ايتتى. دۋلاتوۆ، ءبىرىمجانوۆ، ەسپولوۆ  بۇل ماسەلەگە قىزۋ ارالاستى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ: بۇعان قاتتى قارسى بولىپ: مۇنىڭ ءبارى قىرتىمباي نارسە، جالعىز اتتى قوناققا سەنىپ، باستان ايرىلۋعا بولمايدى - دەدى».

ج.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «ءبىرىمجانوۆتى بۇقاراعا جىبەرۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا مەن اشۋلانا جاۋاپ بەردىم: «جالعىز باشقۇرت (ۆاليدوۆ - ت.ج.) جالپاق تۇركىستاننىڭ حالقىن بوستاندىققا جەتكىزە المايدى. ونىڭ ۇستىنە ەشقاشان دا قولىنا مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن، ءسوز ساتقان وزبەكتەردىڭ كۇشىمەن تۇركىستاندى جاۋلاپ الا المايدى. ول حالىقتى اداستىرادى. ولاردىڭ ءىسى ءسوزسىز ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. تەك جازىقسىز ادامداردى قۇرباندىققا ۇشىراتادى. سوندىقتان دا ولارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ دا، سول ءۇشىن توپ قۇرۋدىڭ دا قاجەتى جوق، تەك سىزدەردىكى سياقتى توتەنشە مەكەمەلەردىڭ نازارىن اۋدارادى»، - دەدىم».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): ەكىنشى جاعداي: ماسكەۋدەگى وقيعالار جانە بولعانباەۆ پەن ادىلەۆتىڭ كەلۋى يتەرمەلەدى. ەگەر دە قازاق كوممۋنيستەرى السىزدىك كورسەتىپ، ەۋروپالىقتاردىڭ الدىندا دارمەنسىزدىك تانىتپاسا، قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاي بىلسە، مۇمكىن وندا بۇل ۇيىم قۇرىلمايتىن دا ەدى. سوندىقتان دا مۇنداي ۇستەمدىك پەن وكتەمدىككە قارسى ءبىلىمىمىز بەن كۇشىمىزدى پايدالانىپ، ۇيىمداسقان تۇردە كۇرەسۋ ءۇشىن ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگى تۋدى. بۇل تۇرعىدان العاندا كوممۋنيستەر دە ءبىزدى قولدادى. ۇيىمنىڭ العى شارتتارى وسىنداي».

شىندىعىندا دا، ەگەر وكىمەت باسىنداعى «گولوششەكيندىك ناتسيونالدار» س.سادۋاقاسوۆتىڭ:

«ءبىز وسى نە ءۇشىن جاعا جىرتىسىپ، قۇلشىنا كۇرەسىپ جاتىرمىز؟ ال وسى بۇگىنگى شىندىققا تەرەڭىرەك زەر سالعان كىسى بار ما؟ قازاقستاننىڭ وزىنشە رەسپۋبليكا بولعانىنا  6-شى جىل، ال كەڭەس بيلىگىنە - 9 جىل، ءبىزدىڭ جەتىستىكتەرىمىز قايدا، ءبىز قايدا بارامىز، كەيىن نە ىلگەرى مە، جوق الدە ورنىمىزدا تۇرمىز با؟»,- دەگەن وزەكتى سۇراعىن وزدەرىنە دە قويىپ، سوعان جاۋاپ بەرۋگە تىرىسسا، مۇمكىن، الاششىل ازاماتتار مۇنداي تاۋەكەلگە بارماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «3). سۇراققا جاۋاپ: ۇيىمنىڭ قۇرامىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، تىنىشباەۆ، ەسپولوۆ، ادىلەۆ دىنمۇحامەد، قاشقىنباەۆ يسا، ءبىرىمجانوۆ جانە جالەنوۆ بولدى».

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «بىردە مەنى حالەل دوسمۇحامەدوۆ ۇيىنە شاقىردى... وتىرىسقا حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرزاعازى ەسپولوۆ، دۋلاتوۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، مەن، ءبىرىمجانوۆ جانە يسا قاشقىنباەۆ قاتىستى».

تەرگەۋشىنىڭ: «وزبەكتەردەن كىم بار ەدى؟»،- دەگەن سۇراعى جاۋاپسىز قالعان.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «4). سۇراققا جاۋاپ: مەن - حالەل دوسمۇحامەدوۆ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنا قاراستى عىلىمي كوميسسيانىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاردىم. جاھانشانىڭ قايدا ىستەگەنىن بىلمەيمىن، ول جالپى زاڭگەر عوي. تىنىشباەۆ پەن ەسپولوۆ جەر جونىندەگى كوميسسارياتتا ىستەدى. جالەنوۆ تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى، قاشقىنباەۆ ورديناتور-ۇيىمداستىرۋشى بولدى. ادىلەۆتىڭ نە ىستەگەنى ماعان بەلگىسىز».

حالەل دوسمۇحامەدوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن عىلىم كوميسسياسى 1922 جىلى عانا 622 كىتاپ شىعاردى، ونىڭ 33,7 پايىزى قازاق تىلىندەگى باسىلىمدار.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «5). ۇيىمعا مۇشە رەتىندە ورتالىققا جاقسى تانىس، كەپىلدىك بەرە الاتىنداي زيالىلار تارتىلدى. تورالقاسىنا بەس ادام سايلاندى. ادىلەۆ: ءار ادام وزىنە جاقسى تانىس ءبىر ادامدى تارتۋعا ەرىكتى بولسىن، - دەدى. بۇل ۇسىنىس قازاقتاردىڭ داستۇرىنە جات بولعاندىقتان دا قابىلدانبادى. ءبىز كوممۋنيستەردى ىسكە تارتپادىق، ولارعا ايتقامىز دا جوق. نەگىزگى مىندەتىمىز - وزىمىزگە ەتەنە تانىس زيالىلاردى ۇيىمعا تارتۋ ەدى. تۇركىستاندىق زيالىلاردىڭ ىشىنەن تىنىشباەۆتى عانا تارتتىق، ودان باسقا ەشكىمدى تانىمايتىنبىز. ءبىز ونىڭ وزىمەن قوسا، ونىمەن  رۋلاس تۋىستارى دا ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەرەدى دەپ ۇمىتتەندىك. جالپى اۋىلدىق جەرلەردە رۋلىق بەلگى باستى قىزمەت اتقارادى، بۇل ارادا ول ءبىزدىڭ ۇيىمعا دا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلادىق».

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «ءار قالادان ۇيىمنىڭ بولىمشەلەرىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. قاجەت كەزىندە ولار ىسكە شۇعىل ارالاسۋى ءتيىس دەپ شەشتىك. الماتى مەن شىمكەنت قالاسىنداعى توپتى ۇيىمداسىرۋ ماعان تاپسىرىلدى. مەن الماتىدان - سۇلەەۆتى، شىمكەنتتەن - كەنەساريندى ۇيىمعا تارتۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس جاسادىم. وزگە اتالعانداردىڭ اتى-ءجونى ەسىمدە جوق».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «6). سۇراققا جاۋاپ: ۇيىمنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق باعدارلاماسىنا كەلەتىن بولساق، بىزگە - جالپىعا ورتاق سايلاۋ قۇقىعىنا نەگىزدەلگەن حالىقتىق ۇلتتىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا كەرەك دەپ ەسەپتەدىك. مەملەكەتتىك وكىلەتتى زاڭدى ورگان - پارلامەنت بولۋى ءتيىس. پرەزيدەنتتىك باسقارۋ ماسەلەسى تالقىلانعان جوق. اۋىل شارۋاشىلىق ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، وندا مىندەتتى تۇردە رەفورما جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ءبىز: جەرگە مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك مەنشىك ورناۋى ءتيىس، جەرگە جەكە مەنشىك جويىلۋى كەرەك. ەگەر دە جەر بيلىگى مەملەكەتتىڭ قولىڭدا بولسا، وندا بايلار مەن فەودالداردى قىسىپ ۇستاۋعا بولادى. ونىڭ ەسەسىنە ءبىز ەۆروپالىقتاردىڭ جەرگە قونىستانۋىنا قارسى بولدىق. جەردى ەڭ الدىمەن ەڭبەك شارتىمەن جەرگىلىكتى حالىققا ءبولىپ بەرۋ كەرەك. قاشان قازاقتار شارۋاشىلىققا بەيىمدەلىپ، جەردى ءوزارا تولىقتاي يگەرگەننەن سوڭ عانا قونىس اۋدارۋشىلارعا تەلىمگە رۇقسات ەتۋگە قول جەتكىزۋگە بولادى. مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا قالىپتاسقان شارۋاشىلىق ءۇردىسىن ساقتاۋ، قۋاڭ جانە جارتىلاي قۋاڭ جەرلەردى سۋلاندىرۋ، سۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋ، ونەركاسىپتى دامىتۋ ماسەلەلەرى العا مىندەت ەتىپ قويىلدى. ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىن مەن، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ جانە تىنىشباەۆ جاسادى. باعدارلاما كىمدە ساقتالعانى ەسىمدە جوق، ادىلەۆتە مە، جوق، جالەنوۆتە مە، بىلمەيمىن».

د.ادىلەۆ (جالعاسى): «باعدارلامانىڭ اتى - «الاش ەرىكتىلەرى» پارتياسىنىڭ پلاتفورماسى دەپ اتالادى»، - دەستى عوي دەيمىن. باعدارلامانىڭ تۇسنۇسقاسى ۇيىم حاتشىسى، قازىر ورال قالاسىندا جۇرگەن كارىم جالەنوۆتە ساقتالدى. جاس وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى ۇيىمعا تارتتى».

تەرگەۋشىگە بەرىلگەن جاۋاپتاعى بۇل كورسەتىندى 1921-1922 جىلعى استىرتىن ۇيىمنىڭ ەمەس، «الاشوردانىڭ» مەملەكەت بيلىگى تۋرالى باستى قۇرىلىمدىق ۇستانىمى بولاتىن. وندا:

«روسسيا - دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا بولۋى ءتيىس. فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىنداعى ءار مەملەكەت وزىنشە دەربەس جانە ءار قايسىسىنىڭ ءوزىن-ءوزى تەڭ دارەجەدە بيلەۋ مەن مۇددەسىن قورعاۋ قۇقى بولۋى كەرەك. ۇكىمەتتىڭ باسىندا قۇرىلتاي كەڭەسى تۇرادى، دۇبارالىعىندا - قۇرىلتاي كەڭەسى مەن مەملەكەتتىك دۋما بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە سايلاعان پرەزيدەنت بيلەيدى. پرەزيدەنت مينيسترلەر كەڭەسى ارقىلى باسقارادى، ول قۇرىلتاي كەڭەسى مەن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ الدىنا جاۋاپ بەرەدى. زاڭ شىعارۋشى وكىمەت تەك قانا مەملەكەتتىك دۋمانىڭ قولىندا بولادى، ول ۇكىمەتتى باقىلاۋعا الۋ قۇقىنا يە بولادى. تەگىنە، دىنىنە، جىنىسىنا قاراماستان بارلىق ازامات سايلاۋ قۇقىنا يە. دەپۋتاتتاردى سايلاۋ بارىنە بىردەي اشىق جانە جاسىرىن جۇرگىزىلەدى»,- دەپ جازىلعان ەدى.

ز.ۆاليدوۆ: «جاديتشىلدەر» مەن سوتسياليستىك «ەرىك»، قازاقتاردىڭ «الاش» پارتيالارىمەن بىرىگىپ مەن ۇسىنعان جەتى تارماقتان تۇراتىن ورتاق باعدارلاما قابىلدادىق: 1. تاۋەلسىزدىككە جەتۋ; 2. دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ; 3. ۇلتتىق ارميا قۇرۋ; 4. ەكونوميكالىق باسقارۋ قۇرىلىمىن ورتالىقتاندىرۋ: تەمىر جولدار مەن قازبا ارنالاردى (كانالدار) تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق مەنشىگى دەپ جاريالاۋ; 5. وقۋ-اعارتۋدى جۇيەسىن جاڭارتۋ جانە ورىستاردىڭ ىقپالىنسىز باتىس مادەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ. 6. ۇلت ماسەلەسى جونىندە: مەكتەپتەردى جانە مەملەكەتتىڭ تابيعي بايلىعىن مەملەكەتتەگى ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىنا سايكەستەندىرە ءبولۋ; 7. تولىق ءدىني ەركىندىك، ءدىن ىستەرىن مەملەكەت ىسىمەن ارالاستىرماۋ. قازاقتار دىنشەنى وكىل ەتىپ قالدىرىپ، ەلدەرىنە قايتقان سوڭ، سوڭىنان كەلگەن «جاديتشىلدەر» مەن «ەرىك» پارتيالارىنىڭ جەكە-جەكە باعدارلامالارى قابىلداندى. بۇل - بۇقارادا باس قوسۋىمىزدىڭ نەگىزگى ناتيجەسى ەدى...».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): ۇيىمنىڭ باستى قۇرىلىمى ەكى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ قاراستىرىلدى: ءبىرىنشى، كەڭەس وكىمەتى قۇلاعان جاعدايدا، ەكىنشى ءانۋار پاشا جەڭىلگەن جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەكتىگى باستى نازارعا الىندى. ءبىرىنشى جاعدايدا - كەڭەس وكىمەتى قۇلاعان جاعدايدا قازاقستان دەموكراتيالىق-فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا دارەجەسىندە تۇركىستاننىڭ نەگىزگى ءبىر قۇرىلىمى رەتىندە ءومىر سۇرەدى. ال ەكىنشى جاعدايدا: قازاقستان تۇركىستاننىڭ قۇرامىنا كىرمەيدى، سسرو-نىڭ قۇرامىنا دەربەس رەسپۋبليكا رەتىندە كىرەتىن بولادى، - دەپ ۇسىنىس جاسالدى. ءبىز ول كەزدە سىزدەردىڭ فەدەراتسيا تۋرالى شەشىمدەرىڭىزدى بىلمەيتىن ەدىك، ول كەزدە تۇركىستاندى وزبەك باسشىلارى بيلەپ-توستەيتىن، جوبانى جاساعان دا سولار بولاتىن. قازاقتاردىڭ وزبەكتەرمەن ارالاس تۇراتىنىنا قاراماستان، ءبىز وزبەكتەردىڭ بۇل ۇسىنىسىنا مۇلدەم قارسى بولدىق. ويتكەنى ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - بارلىق قازاقتىڭ باسىن قوسۋ بولاتىن. ءبىز ءتىپتى قىتايداعى قازاقتاردى دا قوسىپ الۋدىڭ جولىن قاراستىردىق. ارينە، ولار وزدەرى مەكەندەپ وتىرعان تەرريتورياسىمەن قازاقتىڭ قۇرامىنا كىرۋ كەرەك - دەپ ەسەپتەدىك. بۇل جوسپار سول قيال كۇيىندە قالدى، ءىس جۇزىندە ەش نارسە دە اتقارىلعان جوق. بۇعان قازاقستاندىق قازاقتاردىڭ قالاي قارايتىنى ماعان بەلگىسىز. جات جەردەگىلەردىڭ جاعدايى وتە اۋىر كۇيدە، ءومىر ءسۇرۋ دارەجەسى تومەن، سوندىقتان دا بىرىگۋگە قارسى بولا قويماس دەپ ويلادىق».

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «...ۇيىمنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق باعىتىنا كەلەتىن بولساق مىناداي ۇسىنىس جاسالدى. ءبىرىنشى: قازاقستان ۇلتتىق دەموكاراتيالىق رەسپۋبليكا بولۋى ءتيىس. قازاقستان گەوگرافيالىق جانە تاريحي تۇرعىدان رەسەيمەن دە، ورتا ازيامەن دە تىكەلەي بايلانىستى. ورتا ازيا فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا وزبەك، تۇركىمەن، قاراقالپاق جانە باسقا دا ۇلتتار كىرەدى».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «مارسەكوۆتىڭ شىعىس تۇركىستانعا ءوتىپ كەتكەنىن ەستىگەنمىن، بىراق ونىمەن ەشقانداي بايلانىسىم جوق. 22-جىلدارى شىعىس تۇركىستانداعى (جاۋاپتا شىعىس قىتايدا دەپ جازىلعان، ال بۇل ءوڭىر نەگىزىندە قىتايدىڭ باتىس ولكەسى بولىپ كەلەدى -ت.ج.) جاعدايدى تالداپ، ۇسىنىس جاساۋ ءۇشىن ونىمەن بايلانىس جاساۋ ءىسى تىنىشباەۆقا تاپسىرىلدى. ول سەمەي ارقىلى حابار سالىپ، ورىنبورمەن بايلانىسۋى ءتيىس ەدى. بۇل ماسەلەنىڭ قالاي اياقتالعانى ءدال قازىر ەسىمدە جوق. الايدا بۇل ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى بولاتىن».

الاش قوزعالىسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن زاڭگەر قايراتكەر، پۋبليتسيست رايىمجان مارسەكوۆ (1879-1939) - قازاق قوعامىنىڭ ساياسي ومىرىنەن ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الماعان، ءومىرىنىڭ سوڭعى بەتتەرى قۇپيا قالپىندا قالعان تۇرلاۋلى تۇلعانىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى. «الاشوردا» استاناسى سەمەيگە اۋىسقاندا ونىڭ بارلىق زاڭدىق، شارۋاشىلىق سالاسىن باسقارعان، سەمەي گۋبەرنيالىق قازاق كوميتەتىنىڭ، سەمەي گۋبەرنيالىق جەر باسقارماسىنىڭ، جالپىالاشتىق ۋاقىتشا قازاق سوتىنىڭ توراعاسى بولعان رايىمجان مارسەكوۆ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ، ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ الدىندا «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ زاڭدىق بيلىك تۇتقاسىن مويىنداتۋعا تىكەلەي جانە دەربەس اتسالىسقان، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش باس سوتى بولىپ تابىلادى. ول:

«الاش جاساعىنىڭ جەتىسۋداعى جەڭىستەرىنەن كەيىن، الاش قوزعالىسىن باسقارعان قايراتكەرلەردىڭ بەدەلى ارتىپ، حالىقتىڭ كوكەيكەستى ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تالاپتارىن ورىنداتۋدا شەشۋشى قىزمەت ەتكەن، جالپى قاۋىمنىڭ جاپپاي قولداۋىنا يە بولىپ وتىرعان الاشورداشىلاردىڭ مەملەكەتتىك قۇزىرىن تالاپ ەتىپ، قاتاڭ ۇلتتىق ساياسات ۇستانىپ وتىرعان ۇكىمەتتى سوت ارقىلى جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن دەربەس قازاق سوتىن قۇرۋدى»,- بيلىكتەن تالاپ ەتىپ، بۇل ماقساتىنا 1917 جىلى 8 ماۋسىمدا قول جەتكىزدى.

ءوزى توراعالىعىنا سايلاندى. 1918 جىلى ءسىبىر ۇكىمەتىمەن ۇلكەن قاقتىعىسقا بارىپ، ولار:

«تۇرىك-تاتارلاردىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتىن مويىنداماۋ كەرەك، ولاردى تەك قانا مادەني اۆتونوميا رەتىندە تانۋعا ءتيىسپىز»,- دەپ  «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ پوچتا بايلانىسىن تەگىن پايدالانۋىنا تىيىم سالدى، ر.مارسەكوۆ قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى، جالپىالاش سوتىنىڭ باس سوتى رەتىندە:

«ەگەر دە ۇكىمەت مەكەمەلەرى «الاشوردانى» مويىنداماعان جاعدايدا وندا قازاق حالقى ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ ەشقانداي تالابىن دا، وكىمدەرىن دە ورىندامايدى. ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ ءبىر دە ءبىر وكىمى جەرگىلىكتى جەردە تاراتىلمايدى»,- دەپ مالىمدەپ، جەرگىلىكتى بايلانىستى ءۇزىپ تاستادى.

ارميانى جاساقتاۋعا قاتتى كەدەرگى كەلتىرەتىن مۇنداي قاتاڭ شاراعا وراي مينيسترلەر كەڭەسى ارنايى تەكسەرۋ ۇيىمداستىردى، كروت ىشكى ىستەر مينيسترىنە قۇپيا ىلەسپە حات جولداپ، ءوزىنىڭ ر.مارسەكوۆپەن ەشقانداي جەكە باسىنىڭ ارازدىعىنىڭ جوعىن ايتىپ، ونىمەن تاتۋلاسۋدىڭ امالىن قاراستىرۋدى ءوتىندى. بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالىنداعى سەميناريا وقىتۋشىسى ن.قۇلجانوۆتىڭ ارنايى جارعىسى جاسالماعان قازاق سوتىن سىناعان ماقالاسىنا وراي «جالاقورعا جاۋاپ» اتتى ماقالا جازىپ، وندا:

«زاڭنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنە جولبيكەلەردىڭ جول كورسەتۋى ورتاق ىسكە پايدا اكەلمەيدى... مەنىڭشە، قۇلجانوۆ، بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ قۇقىقتىق كودەكسىن جازىپ شىعۋدى - گازەت ءۇشىن سۇيكەتە سالعان جالاقورلىق ماقالا سياقتى جەڭىل ءىس دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك... توڭكەرىس تۇسىندا نەشە ءتۇرلى قىلمىستىلار باس كوتەردى، قىر ەلىندەگى مۇنداي جاعدايعا قارسى شۇعىل كۇرەسۋدى قاجەت ەتەدى، كوميسسيا شاقىرىپ، كودەكستىڭ باپتارىن، ايلاپ، جىلداپ تالقىلايتىن ۋاقىت جوق. سوندىقتان دا وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدە قولدانىلىپ كەلگەن زاڭدارعا سۇيەنە وتىرىپ ۋاقىتشا ۇلتتىق سوت قۇرىلدى»,- دەي كەلىپ، ن.قۇلجانوۆتىڭ پىكىرلەرىنىڭ تياناقسىزدىعىن دالەلدەپ، ونىڭ «بولشەۆيكتەردىڭ پايداسىنا تىڭشىلىق ەتكەن قىزمەتى ءۇشىن» ايىپتادى.

ۇساق-قارىز مويىنسەرىكتىگىن جولعا قويىپ، ودان تۇسكەن پايدانى وقۋ اعارتۋ، دەنساۋلىق، مال ەمشىلىگى ىسىنە جۇمساۋدى ۇسىندى جانە وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن:

«جەر باسقارماسى ءماسليحاتى: وسى جىلدىڭ 6-اقپان كۇنگى تۇرعىنداردى استىقپەن، كۇندەلىكتى تۇتىنۋعا قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدى باسقارمانىڭ قاراۋىنا بەرۋ تۋرالى ۇسىنىسىنان باس تارتپايدى، ويتكەنى، ەرەكشە وكىلدەردىڭ قۇزىرى تۇرعىنداردىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرە المايدى. جوعارىدا اتالعان وكىلدەردىڭ تۇرعىنداردى قامتاماسىز ەتۋگە اتسالىساتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، تۇرعىنداردىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىراتىن شاراعا جەر باسقارماسى تىكەلەي اينالىسۋى ءتيىس، سوندىقتان دا وبلىستىق باسقارمانىڭ جانىنان ازىق-تۇلىك ءبولىمىن اشۋ، وعان مويىنسەرىكتەر مەن وزگە دە قوعامدىق ۇيىمداردى تارتۋ ەرەكشە قاجەتتى شارا بولىپ تابىلادى»,- دەگەن (د.امانجولوۆا. نا يزلومە. ستر:180-381) ۇسىنىس ايتىپ، قاۋلى قابىلداتتى.

ويتكەنى، ازىق-تۇلىك ماسەلەسى، ول كەزدە ءومىر مەن ءولىمنىڭ قۇنىمەن پارا-پار ەدى. 1922 جىلى كەڭەس وكىمەتى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن جاپپاي قۋعىنعا الىپ، ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قاماعان تۇستا ر.مارسەكوۆ تە جاۋاپقا تارتىلادى. ول وزىنە قويىلعان:

«كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاي سالاداعى ساياساتىمەن كەلىسپەيسىڭ؟»,- دەگەن انكەتالىق سۇراققا:

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا وزىمەن كورشى مەملەكەتپەن ساۋدا كەلىسىم شارتتارىن جاساۋ قۇقى بەرىلمەگەن. ۋكراينا رەسپۋبليكاسىنا وزىنە كورشى مەملەكەتپەن ساۋدا كەلىسىم شارتىن جاساۋ قۇقى بەرىلگەن، ول مۇنى تولىق پايدالانىپ وتىر، ال قازاق رەسپۋبليكاسى فەدەراتسيا مۇشەسى رەتىندە ونداي قۇقىققا يە ەمەس»,- دەپ جاۋاپ بەردى.

وسىدان كەيىن-اق ءوزىنىڭ دە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىنا يە بولمايتىنىن ءبىلىپ، «الاشوردانىڭ» شەت ەلدەگى بولىمشەسىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن 1918 جىلى ءساۋىر ايىندا ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆتى باستاپ اپارعان شىعىس تۇركىستانعا قونىس اۋدارادى. وندا مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ، گازەت ۇيىمداستىرادى. 1939 جىلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن تۇتقىندالىپ، قۇپيا جاعدايدا شەكارالىق ايماقتا تۇنشىقتىرىلىپ ءولتىرىلدى. «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن حالىقارالىق قىلمىسكەر رەتىندە كورسەتۋ ماقساتىمەن تەرگەۋشىلەردىڭ ح.دوسمۇحامەدوۆتەن رايىمجان مارسەكوۆ تۋرالى سۋىرتپاقتاپ سىر تارتۋىنىڭ سەبەبى دە سوندا. م.تىنىشباەۆ بۇل سۇراقتى وراعىتىپ ءوتىپ:

«زاكي ءۆاليدوۆتىڭ قوزعالىسىنا ءبىز پرينتسيپپەن قارادىق تا، ەشقانداي بايلانىس ورناتپادىق. قىزمەت بابىمەن الماتىدا دا، قاراقۇمدا (؟) جۇرگەندە دە دوسمۇحامەدوۆ حالەلمەن بۇل ماسەلەنى تالقىلاماعانىمدى، ۇيىم اتىنان ەشكىمگە ەشقانداي تاپسىرما بەرمەگەنىمدى، تاپسىرما الماعانىمدى انىق بىلەمىن...»,- دەپ جاۋاپ بەرەدى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «7). كۇرەس ءتاسىلى مىناداي: ءبىز، ياعني، ۇيىم مۇشەلەرى كەڭەس وكىمەتىنىڭ بارلىق قۇرىلىمىنا قىزمەتكە كىرىپ، وسى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا ىقپال ەتۋ بولاتىن. سونىڭ ىشىندە سىزدەردىڭ ءىرى ورىنداردا وتىرعان قىزمەتكەرلەرىڭىزدىڭ ارا سالماعىنا تالداۋ جاساپ، ەسەپكە الۋ دا (قانشا ادام، قايدا، قانداي دارەجەدە جۇمىس ىستەيدى دەگەندەي) مىندەت ەتىپ قويىلدى. ساياسي باعدارلامانىڭ باستى ءبىر تارماعى - ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم مەن پاتشالىق قاناۋدىڭ سارقىنشاعىنا قارسى كۇرەس جولىنا ارنالدى. پارتيادا جوقتار مەن كوممۋنيستەردىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلىدەرجاۆالىق-شوۆينيستىك وكتەم ساياساتتى ۇستاناتىن بارلىق ەۋروپالىق كوممۋنيستەردىڭ ءىس-قيمىلدارىنا تالداۋ جاساپ وتىرۋ ۇسىنىلدى. ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزمگە قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن ەۋروپالىق كوممۋنيستەرمەن ەتەنە بايلانىس جاساپ، ولاردىڭ اتقارعان شارالارىنا كومەكتەسىپ وتىرۋ، ۇلتتىق كوممۋنيستەرمەن دە تىعىز بايلانىس ورناتىپ، سولار ارقىلى سىزدەردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق باعدارلامالارىڭىزعا ىقپال ەتۋ تاكتيكاسى العا قويىلدى. ينتەرۆەنتسيا مەن شەت ەل دەرجاۆالارىنىڭ اسكەري كومەگىنە سۇيەنۋ ماسەلەسى تالقىلانعان جوق».

ولار وزدەرىنىڭ بۇل تالابىن العاش رەت «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اتىنان لەنين مەن ستالينگە جولىققاندا:

«ءبىز تەك: تاعى دا «ءوڭىن اينالدىرعان» ۇلى دەرجاۆالىق ۇستەمدىك پەن قۇلدىقتىڭ ورناۋىنا، سونداي-اق قازاقتاردىڭ تاعى دا ۇلى دەرجاۆالىق ۇلتتىڭ ساياسي قىزمەتشىسى مەن قولشوقپارىنا اينالۋىنا بارلىق جان-تانىمىزبەن قارسىمىز», - دەپ اشىق مالىمدەگەن بولاتىن.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «8). كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ەگەر دە ءانۋار پاشا مەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ اسكەرى تاشكەنتكە شابۋىل جاساسا، ارينە، ولارعا كومەكتەسۋگە ءتيىستى بولدىق. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا مۇنى (كوتەرىلىستى -ت.ج.) جۇزەگە اسىرۋدى ارمانداۋعا دا بولمايتىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە سىرتتان كەلگەندىكتەن دە، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن بايلانىسىمىز جوق ەدى جانە تۇرعىندار دا ۇلتتىق تەگى جاعىنان قۇراما  بولاتىن. سوندىقتان دا جارىتىپ ەشتەڭە اتقارا المادىق.

9). الدىندا ايتقانىمداي، گەرمانياعا وقۋعا كەتكەن ستۋدەنتتەرگە: ولاردىڭ قولىندا ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ مۇشەلىك بيلەتتەرى بولۋعا ءتيىستى ەدى ءارى ولار ۇكىمەتتىڭ ۇسىنىسىمەن وقۋعا جىبەرىلگەندەرىن ايتا ءجۇرۋى كەرەك،- دەپ ەسكەرتتىم. ولارعا مەن ەشقانداي تاپسىرما بەرگەمىن جوق... مۇمكىن ورىنبورداعى ۇيىم تاپسىرما بەرگەن شىعار. مۇستافا شوقايمەن ەشقانداي بايلانىسىمىز بولعان ەمەس. ول ءبىزدىڭ جاقتاسىمىز بولىپ ەسەپتەلەدى، الايدا، شىن مانىندە ول ءبىزدىڭ جاقتاسىمىز بولىپ تابىلمايدى، ويتكەنى ول ىشكى كۇرەستەن شەتتەپ كەتتى».

ز.ۆاليدوۆ: «بۇل قۇرىلتايدا: «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ورتالىعىن سىرتتان باسقارۋ ءۇشىن مەنىڭ تۇركىستاندا قالماي، يران، اۋعانستان جانە ءۇندىستان ارقىلى ەۋروپاعا كەتۋىمدى، مۇستافا شوقايۇلىنىڭ دا شەتكە كەتۋىن ماقۇلدادى. ماعان وسىعان بايلانىستى قۇرىلتاي توراعاسى قول قويعان قۇجات تا بەرىلدى. ارامىزدا شەت ءتىلىن جەتىك بىلەتىن ادام بولماعانى ءۇشىن بۇل قۇجات ورىسشا جانە تۇرىكشە ءبىر كەزدەمەنىڭ  بەتىنە جازىلدى. جۇبايىمدى دا بىرگە اكەتۋىمە پۇرسات بەرىلدى»,- دەيدى (447-بەت).

وسى استىرتىن جينالىسقا قاتىسقان «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى، ونىڭ ىشىندە ح.دوسمۇحامەدوۆ تە ەميگراتسياعا كەتۋگە وزدەرىنە-وزدەرى تىيىم سالىپ:

«قازاقتىڭ - قازاقستاننان باسقا وتانى جوق. سوندىقتان دا قازاق ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى قازاق ىشىندە قالۋى ءتيىس»،- دەگەن شەشىمگە كەلدى.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «شەت ەلدەگى قازاقتار تۋرالى مەن ەش نارسە بىلمەيمىن. ەرتەرەكتە شوقاەۆقا حات جازعان بولاتىنمىن. مازمۇنى ەسىمدە قالماپتى. جالپى العاندا شوقاەۆتى مەن جاقتىرمايتىنمىن. مەن ونى تاياز ادام دەپ ەسەپتەيتىنمىن. شەتەلگە ءوتىپ كەتكەننەن كەيىنگى شوقاەۆتىڭ تاعدىرى نە بولعانى بەلگىسىز جانە ونىمەن ەشقانداي بايلانىسىم جوق».

م.تىنىشباەۆ پەن م.شوقايدىڭ ساياسي كوزقاراس الشاقتىقتارى 1917 جىلعى تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ قۇرىلتايىندا باستالعان بولاتىن. وندا م.شوقاي فەدەراتيۆتىك قۇرىلىمعا قارسى توپتىڭ قاتارىندا قارسى داۋىس بەردى. سونداي-اق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى بولا تۇرا ولاردىڭ شەت ەلگە باس ساۋعالاپ كەتپەگەندىگى دە جوعارىداعى شەشىمگە بايلانىستى بولاتىن. ال حالىق مۇعالىمى س.تۇرىنتاەۆ مۇنى:

«ولار امالى قالماعان سوڭ، ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايتىن بولعان سوڭ عانا بولشەۆيكتەر جاعىنا شىقتى، ولار كاۆكازعا ءوتىپ كەتۋدى دە قاراستىردى، بىراق ونداعى قىمباتشىلىق پەن سوعىس ءجۇرىپ جاتقانىن ءبىلىپ، تونالىپ، وققا ۇشىپ كەتۋدەن سەسكەنىپ، كۇنكورىستىك كۇيلەرى بولماعاندىقتان دا رايلارىنان قايتتى»,- دەپ «ءتۇسىندىردى».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): 10) ۇيىمنىڭ تۇراقتى قاراجات قورى بولعان ەمەس. قاراجاتتى كىم جيناعانىن ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرمىن. ءبىرىمجانوۆ بۇقاراعا جۇرەر الدىندا اقشا جينادىق. زاكي ۆاليدوۆپەن جولىعۋعا باراردا ادىلەۆكە دە ۇيىم مۇشەلەرى ءوزارا كەلىسىپ 25-30 سومنان قاراجات جيدىق».

بۇل اراداعى باستى ماقسات - ءاليحان بوكەيحانوۆ تەرگەۋ باستالعاننان كەيىن جۇمىسسىز، كۇنكورىستىك قاراجاتسىز قالعان كەزىندە ەڭ جاقىن جاناشىر دوستارىنىڭ اقشالاي كورسەتكەن كومەگىن، ۇيىمنىڭ قاراجاتى ەسەبىندە حاتتاماعا ءتۇسىرۋ. ءسويتىپ، قارۋلى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قارجى جيناقتالدى،- دەگەن سىلتاۋمەن ءا.بوكەيحانوۆتى تۇتقىنعا الۋ. ارينە، تەرگەۋشىلەر دەگەنىنە جەتە المادى. ال ءبىرىمجانوۆ بولسا ءوزىنىڭ بۇقاراعا بارۋىنىڭ باستى ماقساتى - اشتارعا كومەك قارجىسىن جيناۋ ەكەنىن ايتادى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «11). باسقا رەسپۋبليكالارداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ۇيىمدارمەن بايلانىس بىلاي جۇرگىزىلدى. مىسالى ورىنبورداعى ۇيىممەن باستاپقىدا بايتۇرسىنوۆ ارقىلى حابارلاسىپ تۇردىق. بۇل ۇيىم ءوزىنىڭ وكىلى رەتىندە بايتاسوۆ پەن (دالەل - ت.ج.) سارسەنوۆتى ۇسىنىپ، بارلىق ماسەلەنى سولارمەن كەڭەسىپ شەشۋدى تاپسىردى. ودان باسقا نۇسقاۋ بولعان جوق. جاز ايىندا مەن، تىنىشباەۆ جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ۇشەۋمىز ءوزارا اقىلداستىق. مەنىڭ بىلۋىمشە، ورىنبورداعى ۇيىم ءوزىنىڭ جۇمىسىن ەرتەرەك باستاعان سياقتى. ولار ءوز ىستەرىن بىزدەن دەربەس جۇرگىزدى. تۇركىستان مايدانىنداعى جاعدايدىڭ كۇرت قۇلدىراپ كەتۋىنە بايلانىستى ءبىز دە (جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتى، تىنىشباەۆتى جانە ءوزىمدى ايتىپ وتىرمىن) تىنىش جاتىپ، باسساۋعالاۋدى دۇرىس دەپ شەشتىك. جاستاردىڭ اراسىندا «الاش» باعدارلاماسىنا ءىش تارتاتىن ۇيىم بار دەپ ەستىدىم. ءبىز ولاردان ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن ءبىلىپ بەرىڭدەر دەپ تاپسىرما بەردىك، بىراق تا بايتاسوۆ پەن ادىلەۆ جۇرەكسىندى مە، ەشتەڭە ايتپادى. ورىنبور مەن تاشكەنت ۇيىمدارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى بايتۇرسىنوۆ ارقىلى جۇرگىزەدى، وعان ادىلەۆ بايلانىسشىلىق ەتەدى - دەستىك. «الاشوردانىڭ» باعىت-باعدارىنداعى (جەتەكشىلەرى بايتۇرسىنوۆ پەن بياحمەت - ت.ج.) سارسەنوۆ) ۇيىم جۇمىسىن باياندايتىن قۇجاتتاردىڭ ەشقايسىسى دا ساقتالمادى. ورىنبوردان قىزىلورداعا كەلگەنىمدە الاشورداشىلاردىڭ ەشقايسىسىمەن سويلەسكەمىن جوق».

كەلەسى تەرگەۋدە بۇلاردىڭ جولداعان حاتىنا:

«بايتۇرسىنوۆ: سەندەردىڭ ۇيىمدارىڭدى جانە باعدارلامالارىڭدى، سونداي-اق وعان قاتىسقان مۇشەلەرىڭدى ءبىز مويىندامايمىز»,- دەگەن سالەم ايتقانى تۋرالى ماعلۇمات بەرىپ، ورىنبور مەن تاشكەنتتىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر بايلانىستىڭ بولعانىن جوققا شىعاردى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «بۇقارا قالاسىندا وزبەكتەردىڭ وسىنداي ۇيىمى بار ەكەنىن، ول ۇكىمەتتىڭ جەتەكشىسى يسىموۆ قاريمەن 23-جىلى تانىستىم. بىراق ءبىزدىڭ ۇيىم ولارمەن بايلانىس جاساعان جوق. ولار جاديدتىك باعىتتى ۇستانادى، ۇلكەن ارەكەتكە قابىلەتى جەتپەيتىن. ءانۋار پاشا مەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ باعدارلامالارى قانداي، نە ويلاعاندارى بار، نەنى ماقسات ەتەدى، قازاقتارمەن قارىم-قاتىناستارى قانداي، سونى ءبىلۋ ءۇشىن بۇقاراعا ءبىرىمجانوۆتى جىبەردىك. ءبىز ەكى رەسپۋبليكانىڭ اراجىگىندە تۇرمىز، سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ماقساتىمىز قازاقستان مەن تۇركىستاندىق قازاقتاردى بىرىكتىرۋ ەكەنىن بىلدىردىك. ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقارادان قايتىپ كەلگەننەن كەيىنگى جاۋابى ماعان بەلگىسىز. كەيىن ادىلەۆتىڭ دە باسماشىلاردا بولعانىن ەستىدىم. ءبىرىمجانوۆ پەن ادىلەۆتى ورىنبور ۇيىمى 22-جىلى جىبەرىپتى. ەكى رەسپۋبليكاداعى ۇيىمنىڭ ءوزارا بايلانىسى بولعان جوق».

ز.ۆاليدوۆ: «...سول كۇندەرى قازاق قايراتكەرلەرى دە جانە تاشكەنتتە دە وسى باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتتى. 1919 جىلدىڭ ناۋرىزىندا باشقۇرتستان وبلىستىق كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلدى، ءبىز تۇركىستانداعى سوتسياليستىك قوزعالىستىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، دەربەس سوتسياليستىك پارتيا قۇرىپ، ونى روسسيا كومپارتياسىنان ءبولىپ الىپ، ءىىى ينتەرناتسيونالعا دەربەس مۇشە رەتىندە كىرۋدى جوسپارلادىق... بۇل كەزدە قازاق پەن وزبەكتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى نيزام حودجاەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ موسكۆادا بولاتىن. ورتالىق كوميتەتتىڭ جانىنداعى مۇسىلمان كوممۋنيستەرى بيۋروسى سوڭعى دەمىن الىپ جاتقان. ءولىپ بارا جاتقان وسى ۇيىمدى پايدالانىپ تۇركىستان، قازاقستان، باشقۇرتستان، بۇقارا مەن حيۋا وبلىستىق كومپارتيا ۇيىمىن ىقپالىمىزدا ۇستاۋدى كوزدەدىك. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جانداندىرۋ ءۇشىن باشقۇرتستاندا جۇرگەن كەزىمنىڭ وزىندە تۇركىستانعا 14 ادام جىبەرگەن بولاتىنمىن. بۇل جۇمىس موسكۆادا بۇرىنعىدان دا كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزىلدى»،- دەپ (268-بەت) ەسكە الادى.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «4) ۇيىم تەررورلىق ءىس-ارەكەتتى ۇيىمداستىرۋعا ۇيعارىم جاساعان جوق. بىراق تا جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ ۇندەۋ جازىپ تاراتۋعا ءتيىستى بولدى. شىمكەنتتەگى داۋلەت يبراگيموۆ كەيىن بۇل شارادان ءۇمىتىن ءۇزىپ، بويىن اۋلاق سالدى. ءانۋار پاشا كۇيرەگەننەن كەيىن جانە زاكي ۆاليدوۆءتىڭ وكىلدىك ماسەلەسى شەشىلمەگەننەن سوڭ، ۇيىم قايتىپ كەڭەس قۇرعان ەمەس. ءوز-وزىنەن تاراپ تىندى. ءبىز كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعىپ ءوزىمىزدىڭ ىسكەرلىك قاسيەتىمىزدى كورسەتۋگە تىرىستىق. ءبىز جوبانىڭ ەكىنشى نۇسقاسىندا كورسەتىلگەندەي، سسرو-نىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكا رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن مويىندادىق. كوممۋنيستەر وكىمەتىندە سايقىمازاقپەن كۇن كورە بەرەمىز دەپ شەشتىك».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «12). مەنىڭ جانە ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ اينالىسقان قىزمەتىنە كەلەتىن بولسام، مەن عىلىمي باسپانى باسقاردىم. سونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە كوپتەپ كىتاپ شىعارۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدىم. سونىمەن قاتار وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىندا دا قىزمەت اتقاردىم. تىنىشباەۆ - جەر جونىندەگى كوميسسارياتتا ىستەدى، قاشقىنباەۆ - دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى شارۋاشىلىق جۇمىستارىمەن اينالىستى. ءبىرىمجانوۆ - «اق جول» گازەتىندە، ال جالەنوۆ پەن ادىلەۆ - جاستارمەن جۇمىس ىستەدى. بۇرىن تۇركىستاندا جاريالانباعان وقۋلىقتاردى اۋدارىپ باستىق. زوولوگيا، تابيعاتتانۋ، اناتوميا، ادام فيزيولوگياسى بويىنشا پاندىك وقۋلىقتار جاريالاندى. قازىر دە سول وقۋلىقتار باسشىلىققا الىنىپ وقىتىلادى. ولار كەڭەستىك مەكتەپتەردىڭ باعدارلاماسى بويىنشا، ەكسپەرتتەردىڭ پىكىر بىلدىرۋىمەن جاريالاندى. ۇلتشىلدىقتىڭ ەشقانداي بەلگىسى دە جوق. سونىمەن قاتار حالىق ادەبيەتىنىڭ ءۇش تومدىق جيناعىن شىعاردىم. ارينە، وندا ماركستىك تالداۋ جەتىسپەيتىن. مەن حالىق ادەبيەتى تۋرالى بىرنەشە كىتاپتى قۇراستىرىپ شىقتىم. ءۇش وقۋلىق ورىس تىلىندە جازىلدى. سىنشىلار: وقۋلىقتاردا ۇلتشىلدىقتىڭ سالقىنى بار. ول  ۇلتشىلدىق كوزقارسىن وقۋلىقتار ارقىلى ستۋدەنتتەرگە ناسيحاتتاپ، ءوز ويىن وتكىزىپ جىبەرۋگە تىرىستى - دەستى. الايدا وعان مەنىڭ مۇمكىندىگىم بولعان جوق جانە باقىلاۋ دا كۇشتى بولاتىن. مەنىڭ تاشكەنتتەگى مادەنيەت سالاسىنا ارالاسقان كەزىمدە 25 اتاۋدان استام كىتاپ قازاق تىلىندە جارىق كوردى. مەن كەتكەننەن كەيىن ءبىر كىتاپ تا شىققان جوق. بۇل كىتاپتاردىڭ بارلىعىن دا ۇلتشىلدار جازعان، سولار اۋدارعان. بۇل وقۋلىقتاردا ءبىزدىڭ باعدارلامامىزدىڭ قازاق حالقىنا قاتىستى نەگىزگى ماسەلەلەرى (تۇرعىلىقتى حالىقتاردىڭ سانى، جەر جانە باسقا دا ماسەلەلەر تۋرالى) ءتۇسىندىرىلدى».

حالەل دوسمۇحامەدوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن عىلىم كوميسسياسى 1922 جىلى عانا 622 كىتاپ شىعاردى، ونىڭ 33,7 پايىزى قازاق تىلىندەگى باسىلىم بولاتىن. ول ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ توراعاسى رەتىندە:

«حالەل دوسمۇحامەدوۆ 1923 جىلى 11-شىلدە كۇنى موسكۆا قالاسىندا وتەتىن بۇكىلوداقتىق اۋىل شارۋاشىلىعى كورمەسىندە ۇيىمداستىرىلاتىن قازاقتىڭ تۇرمىسى مەن ەتنوگرافياسىنا بايلانىستى شاراعا تاشكەنتتەگى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ ءانشى رەتىندە قاتىسۋىن ۇسىنىس ەتتى، سوعان وراي ول دەمالىستان شاقىرتىلىپ الىندى. بۇكىلوداقتىق اۋىلشارۋاشىلىعى كورمەسىنە قاتىسقان قازاقتاردىڭ كورمەسىندە قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، تاشكەنتتەگى قازاق عىلىمي كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى ماعجان جۇماباەۆ ەرەكشە ىنتا كورسەتىپ، بەلسەندىلىك تانىتتى. كورمەگە ءار ءتۇرلى قۇجاتتار، كىتاپتار، ماتەريالدار جيناعى اپارىلدى. ولاردىڭ ۇزىن سانى 100-گە جۋىق. سولاردىڭ ىشىندە تەمىردىڭ تۇركىستانداعى احمەت ءياسساۋيدىڭ مەشىتىن سالۋ تۋرالى جارلىعى، يسا توقتىباەۆتىڭ «تۇركىستاننىڭ جاعىراپيالىق وچەركتەرى»، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ «جەتىسۋ ماسەلەلەرى» اتتى كىتاپتار بار»,- دەلىنگەن (تاشكەنتتەگى تۇڭعىش قازاق ينستيتۋتى، تاشكەنت، 2005 جىل، 52-بەت).

الايدا كەڭەس وكىمەتى مەن تەرگەۋشىلەردىڭ ءبىلىم تۋرالى كوزقاراسىنا جۇگىنسەك، مۇنىڭ بارلىعى بارىپ تۇرعان «قاستاندىق»، ابايدىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «باقاس عىلىم» ەدى. وعان «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنداعى» «مادەنيەت مايدانىنداعى قاستاندىقتار تۋرالى» ايىپتاۋلارى دالەل. وندا:

«2. مادەنيەت مايدانى: وزدەرiنiڭ جولىن قۋاتىن iزباسارلاردى دايىنداۋدىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلە ەكەندiگiن ەسكەرە كەلiپ، ۇيىم مۇشەلەرi وقۋشى جاستاردى وزدەرiنiڭ قاراماعىنا iلiكتiرۋ ءۇشiن بەلسەندi تۇردە قيمىلدادى جانە ولاردى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە ۇمتىلدى.

«...1926 جىلى وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتى بiزدiڭ ىقپالىمىزدان شىعىپ كەتتi, ونىڭ ەسەسiنە تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى پارتيادا جوق جاستاردى ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزعا قاراتىپ الدىق. بiز مۇنى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن بايتاسوۆ پەن ىسقاقوۆ ارقىلى جاسادىق. بۇل 1924-1926 جىلدارى جۇرگiزiلدi (دوسمۇحامەدوۆتiڭ 22.Iح.30 جىلى بەرگەن جاۋابىنان № 2370-iس, 1 ت.، 220-بەت).

جاستاردىڭ اراسىنداعى وزدەرiنiڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ ءۇشiن جانە ۇلتشىل رۋحتاعى جاستاردى دايىنداۋ ارقىلى وزدەرiنiڭ يدەيالارىن بۇقارا قاۋىمنىڭ اراسىندا كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم باسپاسوزدەگi, مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرiندەگi جانە عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرiندەگi, جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى، ەڭ باستىسى، ادەبيەت سالاسىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرiن ورشiتە ءتۇستi.

استىرتىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرiنiڭ كومەگىمەن باسىلىپ شىققان كiتاپتار - بۇقارا حالىقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە، حان مەن باتىرلاردىڭ ءداۋiرiن اڭساۋ سارىنىندا، كەڭەس وكiمەتiنە نارازىلىق تۋدىرۋ رۋحىنا باعىتتالدى.

جەكەلەگەن ادەبي ەڭبەكتەردi دايىنداۋ بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا جۇرگiزiلiپ، ۇيىم مۇشەلەرiنە ءوزارا ءبولiنiپ بەرiلدi. «القا» اتتى استىرتىن ادەبي ۇيiرمەنiڭ ءومiر ءسۇرۋi ادەبي ەڭبەكتەردi بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا ءبولiسiپ دايىنداۋعا ۇيىتقى بولدى، ونىڭ باعىت-باعدارىن («تابالدىرىقتىڭ») انىقتاۋعا م.جۇماباەۆ جانە ايىپتالۋشىلار دانيال ىسقاقوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ پەن قوشمۇحامەد كەمەڭگەروۆ قاتىستى.

(...) ج). قازاق تiلiندە مىنالار: ح. دوسمۇحامەدوۆ (قازاقتاردىڭ تاۋەلسiز كەزiندەگi ءومiرiن جىرلاعان، باتىرلار مەن قازاق دالاسىنىڭ قۇدiرەتiن باياندايتىن ەجەلگi اندەر مەن حالىق اڭىزدارى), اۋەزوۆ (وتكەن كەزدiڭ تابيعاتى مەن اۋىل ءومiرiن ەپيكالىق سارىندا اسپەتتەي سۋرەتتەدi, ولاردى ۇلگi ەتiپ كورسەتتi), جۇماباەۆ (سول سارىنداعى اندەر مەن ولەڭدەر), تىنىشباەۆ (ورىس تiلiندە - كەڭ بايتاق كەڭ دالاعا قونىستانعان بۇرىنعى تاۋەلسiز ءومiردiڭ، وزگە حالىقتارعا تاۋەلسiز كۇن كەشكەن تاريحىن) كiتاپ ەتiپ باستىرىپ شىعاردى»,- دەپ جازىلعان.

ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ تەرگەۋ حاتتاماسىنداعى جاۋاپپەن تەرگەۋشىلەردىڭ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنداعى» كەلتىرىلگەن دايەكتەمەلەردى زەيىن قويا سالىستىرا قاراعان وقىرمان، ەكى جازبانىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى جانە تەرگەۋشىلەردىڭ قيىننان قيىستىرىپ بۇرمالاعان «قورىتىندىسىنداعى» استارى تەرىس قاراتىلعان «ۇكىم جوباسىن» قينالماي اڭعاراتىنى انىق. مۇنداي «بۇراتىلعان ستيلدىك تاسىلدەردىڭ» ءبىرازىنا كەلەر بەتتەردە دە ورىن بەرىلەتىنىن ەسكەرتە كەتەمىز.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «جەر ماسەلەسى تۋرالى ناقتى ەشنارسە ايتا المايمىن. بۇل ماسەلەمەن مۇلدەم تانىس ەمەسپىن. ال جاستارمەن جالەنوۆ پەن ادىلەۆ تىكەلەي جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ ناقتى مىندەتتەرى بولدى. 25-جىلعا دەيىن كومسومول ۇيىمى قۇرىلعانشا جۇمىس ىستەدى...

13). ...سادۋاقاسوۆ پەن سادۋاقاسوۆشىلارعا ءبىز ءىشتارتا قارادىق، اسىرەسە، جەر مەن اۋىل ماسەلەسى جونىندەگى كوزقاراسى بىزگە بارىنشا جاقىن بولدى. شىندىعىندا مەن بۇل ماسەلەلەر جونىندە ونىمەن پىكىر بولىسكەمىن جوق، بىراق تا سويلەگەن سوزدەرى مەن گازەتتەگى ماقالالارىنان بىلۋگە بولاتىن. ءبىز ول كەزدە تاشكەنتتە بولعاندىقتان دا ءىستىڭ جايىنان تىس قالدىق. سادۋاقاسوۆشىلارمەن جانە سادۋاقاسوۆپەن ەشقانداي بايلانىسىمىز بولمادى. ول كىسىمەن ەرمەكوۆ، بايتاسوۆ، بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، عابباسوۆ جاقسى تانىس بولاتىن، ءار تاقىرىپتا پىكىر بولىسەتىن. سادۋاقاسوۆ سولاردىڭ ىقپالىندا بولدى دەپ ويلايمىن».

ح.دوسمۇحامەدوۆ «ءىشتارتا قاراعان» س.سادۋاقاسوۆتىڭ سول جىلدارى مەرزىمدى ءباسپاسوز ارقىلى بىلدىرگەن:

«بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق شەت ايماقتارداعى جەر ساياساتى سالاسىنداعى ناقتى مىندەت 1) قونىس اۋدارۋشى بايىرعى تۇرعىندارمەن قوسا جەرگىلىكتى حالىقتى دا جەرگە تۇپكىلىكتى ورنالاستىرۋ. 2) جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ (بۇعان ءوز ەركىمەن كەلگەندەردى جەرگە ورنالاستىرۋ دا، حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمىن ەسكەرە وتىرىپ، جەر قورىن بەلگىلەۋ جانە ت.ب. كىرەدى) جونىندەگى جۇمىستى قىزۋ قارقىنمەن جۇرگىزۋ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە ارتىق جەر بار بولسا، انىقتاۋ»;

«ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ اپپاراتتارىنداعى قىزمەتشىلەردىڭ ءبارى بىردەي ەۆروپالىق كوممۋنيستەر ەمەس ەكەنى، وندا تالاي پارتيادا جوق ەۆروپالىقتاردىڭ، ءتىپتى ساياسي جەر اۋدارىلعانداردىڭ دا وتىرعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. سوندا، ميتروفانوۆ جولداستىڭ سوزىنە قاراعاندا، باي-ماناپتاردىڭ ديكتاتۋراسى جاريا سيپات الاتىن بولعاندىقتان دا باسقارۋ جۇيەسىنە قالاي دەگەنمەن دە، بۇل، جەرگىلىكتى ينتەلليگەنت قوي - دەپ پاتشا چينوۆنيگىن (سوندا پاتشانىڭ كەزىندە چينوۆنيكتەر تەك قانا شەت ايماقتىڭ ينتەلليگەنتسياسىنان جاساقتالعانداي) وتىرعىزۋ ىلگەرى باسقاندىق پا؟»;

«مەن  ەشكىمدى دە لاستاعىم كەلمەيدى، بىراق ءبىزدىڭ وسى ماسەلە جايىنداعى ساياساتىمىزدىڭ باعىتى دۇرىس ەمەس، ورتا شارۋالارعا تيىسىنشە كوڭىل بولىنبەيدى، ولاردىڭ پايداسى ءجوندى كوزدەلىنبەي كەلەدى. بۇل دۇرىس ەمەس دەمەكشىمىن. قازاق اۋىلىندا ورتاشالاردىڭ بەدەلى كۇشتى، سالماقتى، سوندىقتان ورتاشالار مەن كەدەيلەردى بولمەسكە، ولاردىڭ اراسىنا جىك سالماسقا كەرەك ەدى. اۋىل ىشىندەگى جۇمىستارىمىزدى ورتاشالار مەن كەدەيلەردى وداقتاستىرۋ، بىرىكتىرۋ باعىتىمەن جۇرگىزۋ كەرەك ەدى دەيمىن. ەندى بايلاردى تاقىمداۋ، ولارعا مىقتىلىق كورسەتۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە كەلەيىك»;

«مەنىڭ ويىمشا، قازاق اۋىلىن ورىس پوسەلكەسىنەن جەكە ءسوز قىلۋىمىزدىڭ قيسىنى جوق، گولوششەكين جولداس، رەسەيدەگى ورىس پوسەلكەلەرىنىڭ جارلىلار كوميتەتى جۋان جۇدىرىقتاردى تاقىمداپ، ولاردىڭ مۇلكىن ءبولىپ الۋ ءداۋىرىن وتكىزىپ وتىر. بىراق قازاقستانداعى ورىس پوسەلكەلەرىندە بۇل جۇمىستاردى جۇرگىزۋ - كەڭەس بيلىگىندەگى جۋان-جۇدىرىق قارا شارۋالاردىڭ قولىندا بولدى. مىسالى، سول كەزدەردە جەتىسۋداعى ورىس قارا شارۋالارى: «وسى كۇنى جۇمىسكەر مەن قارا شارۋا وكىمەتى جاسالىپ وتىر، قازاقتار تۋرالى ەشتەڭە دە ايتىلماعان»،- دەپ سوعىپ جۇرگەن. بۇل ويىن ەمەس، اقيقات. بۇل تاريح. اۋىل-پوسەلكەدە جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى ءبىزدىڭ تاپ ساياساتىمىز بىردەي بولۋى كەرەك. قازاق اۋىلىندا ءبىر ءتۇرلى، ورىس پوسەلكەسىندە باسقاشا ساياسات جۇرگىزۋىمىز دۇرىس ەمەس، قازاقتىڭ بايىمەن قاتار ورىستىڭ دا جۋان جۇدىرىقتارىن تاقىمداپ وتىرۋىمىز كەرەك»,- دەگەن پىكىرلەر ەدى.

بۇل پىكىر قازاق ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن وركەندەۋىنىڭ كەپىلى ەدى. سوندىقتان دا وعان تەك ح.دوسمۇحامەدوۆ قانا «ءىشتارتا قاراعان» جوق، ءيسى قاۋىم نازارىن تىگىپ وتىردى. ال مۇنى «گولوششەكيننىڭ ناتسيونالدارىنىڭ» ءبىرى و.يساەۆ پلەنۋمدا:

«مەن ەندى سادۋاقاسوۆشىلدىقپەن پرينتسيپتىك نەگىزدە كەلىسۋ مۇمكىن ەمەس كەيبىر ماسەلەلەرگە توقتالىپ وتەيىن. بىرىنشىدەن، جەرگىلىكتەندىرۋ حاقىندا. ولار ونى ءىس جۇزىندە نەگە سايادى؟ ولار جەرگىلىكتەندىرۋدى باسشىلىقتى تارتىپ الۋدىڭ ءادىسى مەن قۇرالىنا اينالدىرماق، ءسويتىپ، ماسكەۋدىڭ پرولەتارلىق پارتيالىق جەتەكشىلىگىنەن قۇتىلماق»,- دەپ قۋجاقتاتا ەزۋلەدى.

وزەگى ورتەنگەن قايراتكەر جالعىز سماعۇل عانا ەمەس ەدى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «14). كوممۋنيستەردىڭ ىشىنەن قوجانوۆپەن ەتەنە تانىسپىن. قوجانوۆ ءبىزدىڭ ۇيىم تۋرالى ەشتەڭە بىلگەن جوق. وتكەن جىلى مەنەن ۇيىم جونىندە سۇراعانىندا: ەشقانداي دا ۇيىم بولعان جوق - دەپ جاۋاپ بەردىم».

تەرگەۋ ىسىندەگى بارلىق حاتتامادا وسى ارادا: «ز.ۆاليدوۆ ت.رىسقۇلوۆپەن كەزدەستى مە، جوق پا؟»،- دەگەن سۇراق قويىلاتىن. «باتىس الاشوردانىڭ» كوسەمى ت.رىسقۇلوۆتىڭ ورىنىنا س.قوجانوۆتىڭ اتىن اتايدى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): سۇلتانبەكوۆتى ەرمەكوۆ جاقسى بىلەدى. ورىنبورداعى ۇيىمعا مۇشە بولۋى مۇمكىن، ونىڭ ءتىزىمى بىزگە بەلگىسىز. بايتۇرسىنوۆتىڭ تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى ەرمەكوۆ مەنەن ءبىزدىڭ ۇيىم تۋرالى سۇرادى. اسفاندياروۆپەن تانىسپىن، تەك ۋنيۆەرسيتەتتەگى جۇمىس جونىمەن عانا قارىم-قاتىناس جاسادىق، ۇيىم تۋرالى ول ەشتەڭە بىلمەيدى. بايتۇرسىنوۆ تۇتقىندالعاننان كەيىن ول بىزدەن ساياقسىنىپ كەتتى. 29-جىلى كەزدەسكەنىمىزدە ءبىزدىڭ ساق ءجۇرۋىمىزدى ەمەۋىرىنمەن ءبىلدىردى. وراز جاندوسوۆپەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىندا ىستەگەن كەزىنەن - 28-جىلدان باستاپ كورشى تۇردىق. ءبىز ونى ناعىز بەرىلگەن كوممۋنيست دەپ ەسەپتەيتىنبىز. بايدىلدينمەن تانىسپىن، ونى 28-جىلى ورىنبوردان قىزمەت بابىندا بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن تاشكەنتكە كەلگەنىندە كوردىم. ول كوز الدىنداعىدان الىستى بولجاي المايتىن ادام، بايقاۋىمشا، ول تەز وزگەرىپتى، ءوزىنىڭ شىن بەرىلگەندىگىن تانىتۋعا تىراشتانعان جولبيكە كوممۋنيست بولىپ شىعىپتى».

ءۇى تومنىڭ 133-189-بەتتەرى ارالىعىندا پاراقتىڭ ەكى جاعىنا جولدارى تىعىزدالىپ ماشينكاعا باسىلعان ءابدىراحمان ءبايديلديننىڭ «مەنىڭ الاشورداشىلارعا قارسى كۇرەسىم جانە كوممۋنيستەرمەن جۇرگىزگەن جۇمىسىم» اتتى ۇزاق كورسەتىندىسى بار. ۇزىن ىرعاسى 90 بەتتەن اساتىن بۇل ۇزاق كورسەتىندى 1929 جىلدىڭ 26 قازان كۇنى باستالىپ، 133-149 بەتتەرى، 2 قاراشاعا دەيىن 150-160 بەتتەرى، 20 قاراشاعا دەيىن 176-189 بەتتەرى تاسقا باسىلعان. وندا بارلىق الاش ازاماتتارىنىڭ باس-باسىنا توقتالىپ، ولاردىڭ بارىنە مىنەزدەمە بەرىپ شىققان. مۇنداعى پىكىرلەر پارتيالىق «وتكىر، ۇستامدى، اشىق» پىكىرمەن ءار ءسوزى شەگەلەنە جازىلعان. ونىڭ ىشىندە ح.دوسمۇحامەدوۆكە دە ءتيىستى «مىنەزدەمە» بەرىلگەن. الايدا ونىڭ ەشقانداي دا دالەلدىك ءتۇيىنى بولماعاندىقتان دا، بۇل ارادا كەلتىرۋدىڭ ءجونىن تاپپادىق.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «15). ۋنيۆەرسيتەتتە اشكەرەلەۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە ماعان اسفاندياروۆ تا كومەكتەسە المادى. مەنىڭ تۋىسقاندىق جاقىندىعىم بار قۇرمانوۆتى بايدىڭ تۇقىمى دەپ ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعارىپ جىبەردى. ناعىندا ونىڭ اكەسى تاقىر كەدەيدىڭ ناق ءوزى بولاتىن. ال ونى راستايتىن قۇجاتتاردى تابان استىندا قايدان تابا قويسىن. ءدال وسىنداي سىلتاۋمەن تاعى ءبىر ستۋدەنتتى شىعارىپ جىبەردى. قۇرعاق اقىلدان باسقا ەش كومەگىمىز تيمەدى».

تەرگەۋشىلەردىڭ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» تۋرا وسى سوزدەر: «ح.دوسمۇحامەدوۆ: «...بايدىڭ بالالارىن قازمۋ-دەن شىعارىپ تاستاعان كەزدە مەن ونى (اسفاندياروۆتى - تەرگەۋشiلەردiڭ ەسكەرتۋi - ت.ج.) بۇلار بايدىڭ بالالارى ەمەس دەپ سەندiرۋگە تىرىستىم (دوسمۇحامەدوۆتiڭ 21 Iح - 1930 ج. جاۋابىنان. №2370-iس، 1 ت.، 209-پاراق)»,- دەپ وزگەرتىلىپ بەرىلگەن.

ال: «ناعىندا ونىڭ اكەسى تاقىر كەدەيدىڭ ناق ءوزى بولاتىن»،- دەگەنمەن: «بايدىڭ بالالارى ەمەس دەپ سەندiرۋگە تىرىستىم»،- دەگەننىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىقتىڭ بار ەكەنى جانە مۇنى نەگە وزگەرتىپ پايدالانىپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى) 16). زاكي ءۆاليدوۆتىڭ تاشكەنتكە كەلۋى تۋرالى ايتارىم مىناۋ. 1922 جىلى كۇزدە تاشكەنتكە كەلگەنىمدە: زاكي ءۆاليدوۆتىڭ بىزبەن كەزدەسكىسى كەلەتىنىن ماعان جەتكىزدى. ول كەزدە ءبىزدىڭ ۇيىم قۇرىلعان بولاتىن. وزگە ەشكىم بولماعاندىقتان دا كەزدەسۋگە ءوزىم جالعىز باردىم. كەزدەسۋ قاشقىنباەۆتىڭ ۇيىندە جاسىرىن ءوتتى. بۇل تۋرالى... (تانىلمادى - ت.ج.) مەن، قاشقىنباەۆ، ادىلەۆ قانا ءبىلدى. باستى ماقساتىمىز: 1. زاكي ۆاليدوۆ پەن ءانۋار پاشانىڭ ناقتى باعدارلاماسىن، 2. ولاردىڭ كۇرەس ناتيجەلەرىن، 3. تاشكەنتكە نە ءۇشىن كەلگەندىگىن ءبىلۋ ەدى.

جاسىرىن كەزدەسۋ اقشام كەزىندە ءوتتى. مەن كونتررەۆوليۋتسيالىق كوتەرىلىسشىل قوزعالىستىڭ جەتەكشىسى زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسۋگە بارا جاتقانىمدى تولىق جاۋاپكەرشىلىكپەن سەزىندىم. زاكي ءۆاليدوۆتىڭ قاسىندا بەيتانىس ءبىر ادام بولدى. ول قاسىمنان ءوتىپ بارا جاتىپ مەنى بايقاپ قالدى. اڭگىمەمىز قىزۋ ءوتتى. مەن ودان: مۇندا قالاي تاپ بولعانىن، نەگە كەلگەنىن سۇرادىم. ول: ءانۋار پاشا جارالانىپ قالعاندىعىن، سوندىقتان دا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەستى توقتاتۋعا شەشىم قابىلداعانىن، ەندى ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن كۇرەسەتىنىن ايتتى ء(انۋار پاشا بۇل كەزدە قازا تاپقان بولاتىن - ت.ج.). مەن ونىڭ بۇل ويىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن، كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋىنىڭ جازامەن اياقتالاتىنىن ايتتىم. انىقتاپ بىلگەنىم - ءانۋار پاشا تۇركىستاندا، ونىڭ ىشىندە بۇقارا مەن قازاقستاندا بىرىككەن مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرماقشى ەكەن. بۇل ماسەلە جونىندەگى كوزقاراستارىمىزدا ءبىراز كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى. بۇدان كەيىن ول ءوزىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىققىسى كەلەتىنىن، ۇكىمەت مۇشەلەرىمەن، قوجانوۆپەن تىلدەسىپ بەرۋدى ءوتىندى. مەن باس تارتتىم. كەڭەس وكىمەتى وعان كەشىرىم جاساي قويمايتىندىعىن ەسكەرتتىم. سونىمەن ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز اياقتالدى».

ز.ۆاليدوۆ: «ءانۋار پاشا ءتورتىنشى تامىز، جۇما كۇنى بالشىباننان 7-8 شاقىرىمداي جەردەگى  شەكەن اۋىلىندا ورىستارمەن قاقتىعىستا شاھيت بولدى. ونىڭ مىنا ءسوزى: «جەڭىسكە جەتە الماساق تا، ەڭ بولماسا ولىگىمنىڭ وسىندا قالۋىمەن تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت ەتكەن بولار ەدىم»،- دەۋى ونىڭ شىن جۇرەگىنەن شىعىپ ەدى»... قۇرىلتايىمىز 18-قىركۇيەكتە باستالدى. ون التى ادامنىڭ جينالعانى ەسىمدە. اسىرەسە، قازاق اعايىندار جاقسى دايىندالعان ەدى. ءۇش كۇن ءۇش جەردە جينالدىق. تالقىلانعان قاۋلىلاردىڭ ءبارى شىن جۇرەكتەن قابىلداندى. اۋەلى بۇقارادا قۇرىلعان «ورتا ازيانىڭ قاراپايىم مۇسىلماندارىنىڭ ۇلتتىق وداعىنىڭ» ورنىنا تەك «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» دەگەن ات قانا الىندى. قازاقستانداعى «الاشوردا» اتاۋى - «سولتۇستىك تۇركىستان» بولىپ وزگەرتىلدى. مەملەكەتتىك باسقارۋ وداقتىق دارگەيدە جۇرگىزىلەدى، ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالادى، تاۋەلسىز سوت قۇرىلىمى بولادى، تەڭ جانە تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتەتىن وداقتىق قاعيداتتار جاسالادى، تۇركىستان سوتىن رەسەيدىڭ ىشكى ىستەرى دارگەيىنەن شىعارىپ، ۇلتارالىق سوتتى ەنگىزۋ، تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق سوتىن رەسەيگە تاۋەلسىز جاساقتاۋ تۋرالى قاۋلىلار قابىلداندى».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «17). 1924 جىلدان كەيىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتپەن شۇعىلدانعان جوقپىن. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىقپاسام دا «الاشوردا»» يدەياسىنان باس تارتقام جوق. مۇنى ىسكەرلىك-توڭكەرىستىك يدەيا دەسە دە بولادى. رەسمي اتى بولماسا دا، ءبىز ونى ءوزارا «ۇيىم» جانە «وركەنيەتتى ۇلتشىلدار پارتياسى»،- دەپ اتايتىنبىز».

زادى بۇل بۇكىل تۇركى الەمىن وياتقان اتاقتى «يتتيھات ۋا تاراحيات» پارتياسىنىڭ قازاقشا ءتارجىماسى بولسا كەرەك.

د.ادىلەۆ (جالعاسى): «تاعى ءبىر جايتتى ايتا كەتەيىن. رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى كەزىندە ماسكەۋدەن سارىمولداەۆقا جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءۇيىنىڭ ادرەسىنە حات جولدايدى. ويتكەنى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ەكەۋى باجا بولاتىن. حات ورىس تىلىندە جازىلعان. مازمۇنى: قوجانوۆتىڭ ءبىر تىڭشىسى مۇنى اقمەشىتكە مە، قازالىعا ما، ايتەۋىر، ەكەۋىنىڭ بىرىنە دەيىن اڭدىپ ءجۇرىپتى. تىنىشتىق بەرمەگەن قوجانوۆپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ونىڭ «الاشوردامەن» بايلانىسىن اشكەرەلەۋگە شاقىرىپتى. مەن ول حاتتى تۇپنۇسقاسىنان وقىدىم. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ: بۇل حاتتى حالەل  دوسۇحامەدوۆكە كورسەتۋ كەرەك،- دەدى. وسى جولمەن ول حات دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆتىڭ قولىنا ءتيدى. ولار مۇنى قوجانوۆقا كورسەتۋگە ۇسىنىس ەتىپ ەدى، جاھانشا باس تارتتى. ءتىنتۋ ءجۇرۋى مۇمكىندىگىنەن سەسكەندى. تاشكەنتتەگى ۇيىم مەن رىسقۇلوۆتىڭ اراسى وسىلاي سۋىستى. سارىمولداەۆ ول حاتتى الدى ما، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. 1922 جىلى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە - رىسقۇلوۆ ايەلىمەن، مەن، جاھانشا ايەلىمەن جانە سارىمولداەۆ باس قوستىق. سوندا رىسقۇلوۆ: اعىلشىننىڭ ءبىر جازۋشىسىنىڭ كىتابىن وقىدىم. روسسيا سوتسياليزمنەن الىس جاتىر دەپتى. سونىڭ جازعانى دۇرىس،- دەدى».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «18). رىسقۇلوۆتىڭ جولداعان حاتى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولىنا ءتيدى. حات سارىمولداەۆقا جولدانعان. ول كەزدە (سارىمولداەۆتىڭ) تۇراقتى مەكەن-جايى بولماعاندىقتان دا حات جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولىنا كەزدەيسوق تۇسكەن».

بۇل حاتتىڭ «حيكاياسى» الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىندا دەزداموننانىڭ ورامالىنىڭ «قىزمەتىن» اتقارعان. م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ تۇرمەدەگى كورسەتىندىسىندە سول وقيعاعا بايلانىستى «سۇعاناق سۇر» پوۆەسىن جازعانىن ايتادى. وعان بايلانىستى دەرەكتەر ج.دوسمۇحامەدوۆپەن، م.تىنىشباەۆپەن بەتپە-بەت جاۋاپتاسۋدا كەلتىرىلەدى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «19). استانا قىزىلورداعا اۋىسقاننان كەيىن مەن ول ۇيىممەن (ورىنبورداعى - ت.ج.) بايلانىس جاساۋعا تىرىستىم. ول جونىندە بوكەيحانوۆقا حابارلاسىپ ەم، ول جاۋاپ قاتپادى».

بۇل ۇمتىلىستىڭ جاي-جاپسارى الداعى بەتتەردە جان-جاقتى قاراستىرىلادى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «20). «تۇتقىندالعانعا دەيىن «الاشوردانىڭ» مۇددەسى ءۇشىن قانداي ءىس-اركەت جاسادىڭىز؟»،- دەگەن سۇراققا ايتارىم مىناۋ: تاشكەنتتەگى № 2 باسپاحانانى ورىنبورعا اۋىستىرۋعا قارسى بولدىم. باسپاحانىڭ تاشكەنتتە قالۋى پايدالى ەكەندىگىنە كوزدەرىن جەتكىزدىم. جالپى العاندا مەن ورىنبوردىڭ استانا رەتىندە قابىلدانۋىنا قارسى بولاتىنمىن. سونىمەن باسپاحانا تاشكەنتتە قالدىرىلدى. بۇل ۇلتتىق باعىتتاعى كىتاپتاردى ءوزىمىزدىڭ باقىلاۋىمىزعا الىپ، باسىپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بەردى. سوندىقتان دا مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان عىلىمي كىتاپتاردى شىعارۋعا جانە باسپاحانانى تەحنيكالىق تۇرعىدان جابدىقتاۋعا جان-تانىممەن كىرىستىم. قازاقستاننىڭ وزىندىك دەربەس وقۋ جۇيەسى بولۋىنا بار جىگەرىمدى جۇمسادىم.

21). اراب ءالىپبيىن قالدىرۋعا مەن ەشقاشان قارسى بولعان ەمەسپىن. اراب قارىپىمەن قوسا لاتىن ءارپىن قاتار پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. تورەقۇلوۆتىڭ: «بۇل ماسەلەنى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن شەشەمىز، اراب ءالىپبيى مەن ۇيىمنىڭ كوزىن جويىپ، كوممۋنيزمگە بارامىز»،- دەگەنى بار. مۇنى ەستىپ مەن بارلىق جۇمىستان باس تارتتىم. ول تۋرالى: «ازعان ادامنىڭ توزعان ءىسى»،- دەگەن پىكىر ءبىلدىردىم.

22). «ەگەردە توڭكەرىس بولا قالعان جاعدايدا، وندا ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ دارگەيىمەن جالپىعا ورتاق اسكەري مىندەتتى ەنگىزۋ كەرەك»،- دەگەن ۇسىنىس جاسالدى».

ز.ۆاليدوۆ: «بۇل كەزدەرى بالقاش كولىنىڭ ماڭىنداعى بەتباقدالادا كەزىندە بۇقارادا بىرگە بولعان دىنشەنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 30-40 ادام اسكەري جاتتىعۋلاردى ۇيرەنىپ جاتىر ەدى. ولار سامارقانداعى بىزگە جانە ءانۋار پاشاعا كومەكتەسۋ ءۇشىن، ال سىرت كوزگە ات ساتۋعا كەلگەن كىسى بوپ تاشكەنتكە جەتتى. ءبارى دە ۇلى دالانىڭ جالىندى جاستارى ەكەن. اقىن ءارى تەاتر ءارتىسى دىنشەنىڭ ءوزى دە كەلىپ، بۇعان قوسا تاعى دا ەرجۇرەك جاستار جىبەرەتىنىن ايتتى»,- دەپ (444-بەت) ەسكە الادى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «23). ءبىز كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتىرمايمىز جانە ونىڭ جازالاۋ ساياساتىنان ۇرەيلەنەمىز.

سۇراق-جاۋاپتىڭ مازمۇنى دۇرىس جازىلعان، سول ءۇشىن قولىمدى قويدىم... (حالەل دوسمۇحامەدوۆ)».

ازامات جانە «الاشوردا» كوسەمى رەتىندەگى قايراتكەرلىك ءومىربايانى مەن كوزقاراسىنىڭ بارلىعى دا وسى كورسەتىندىدە قامتىلعان.

تەرگەۋ بارىسىنداعى بەتبۇرىس ءبىر جىلدان كەيىن عانا باستالعانى بايقالادى. ەندىگى قويىلاتىن جاۋاپتار كەيبىر جايلاردى انىقتاۋعا جانە جەكە ادامدارعا قاتىستى بەرىلگەن. ونىڭ بارلىعىن قامتۋ مۇمكىندىگى بىزدە شەكتەۋلى بولدى جانە قاجەتى دە جوق سياقتى كورىندى. سوندا دا م.تىنىشباەۆتىڭ الاش جاساعىنداعى سەرىگى، ز.ءۆاليدوۆتىڭ تاشكەنتتەگى قۇپيا كەزدەسۋلەرىنە جاۋاپتى بولعان، 1931 جىلدىڭ 8-تامىزىندا ۇستالعان الدابەرگەن ۇمبەتباەۆ تۋرالى كورسەتىندىسىن كەلتىرۋدى ورىندى سانادىق. ويتكەنى بۇل ازاماتقا قاتىستى دەرەكتەر وتە قات.

«1931 جىلى 10 قىركۇيەك كۇنى ايىپكەر حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن الىنعان قوسىمشا تەرگەۋدىڭ حاتتاماسى.

بەرىلگەن سۇراققا قايتاراتىن جاۋابىم تومەندەگىدەي: ۇمبەتباەۆ الدابەرگەندى 22-جىلدان بىلەمىن. ونىمەن تاشكەنت قالاسىندا تانىستىم. قازاق تىلىنەن ءدارىس بەرەتىن مامان رەتىندە اڭگىمەلەستىك. بوكەيحانوۆ وعان قانداي ماقساتپەن، قانداي تاپسىرما بەرگەنىن مەن بىلمەيمىن. ۇمبەتباەۆتىڭ ۇيىمعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ال زاكي ءۆاليدوۆتى كىم ەرتىپ كەلگەنى ەسىمدە ەمەس. ەرمەكوۆپەن اراداعى ارازدىعىمىز 29-جىلى ورىن الدى. ورداباەۆتىڭ ايتۋىنشا، مەنى سەمەيلىك توپ گپۋ-ءدىڭ تىڭشىسى دەپ سانايدى ەكەن. بۇل وسەك سارسەنوۆ دالەلدەن تارادى. مۇنى ماعان سەلەباەۆ پەن ورداباەۆتىڭ بىرەۋى جەتكىزدى. سوندىقتان دا مەن ءوزىمنىڭ رەنىشىمدى ەرمەكوۆكە ءبىلدىردىم. ول: «سەندەردىڭ تاشكەنتتە جاسىرىن ۇيىمدارىڭ بار ەكەن، سول تۋرالى ايت. ال سەنى گپۋ-ءدىڭ تىڭشىسى دەگەن ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن»، - دەدى. مەن: «بىزدە ۇيىم بولدى، بىراق ونى ۇمىتۋ كەرەك، سوندىقتان دا ول تۋرالى ساعان ەشتەڭەدە ايتپايمىن»،- دەدىم».

ۇمبەتباەۆتىڭ تۇسىنىگى: «1922 جىلى رىسقۇلوۆ پەن بىرىمجانوۆقا قاتىستى تىنىشباەۆتان ەشقانداي تاپسىرما العانىم دا جوق، ورىنداعانىم دا جوق. مۇنى تىنىشباەۆتىڭ ءوزى دە راستايتىن شىعار.

تىنىشباەۆتىڭ جاۋابى: مەن بۇرىنعى ءبىر جاۋابىمدا ايتقانىمداي، 1922 جىلى تۇركىستان قالاسىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن كەزدەسىپ، وعان: زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىس ورناتىلعان جوق، سوندىقتان دا ونىمەن كەزدەسۋ كەيىنگە قالدىرىلدى،- دەدىم».

بۇل جاۋابىندا، كورىپ وتىرعانىڭىزداي، ح.دوسمۇحامەدوۆ الدابەرگەن ۇمبەتباەۆتىڭ ەش «قىلمىسىن» بىلمەيتىن بولىپ شىعادى. شىندىعىنا كەلسەك، وزدەرى جولىعۋعا ىنتالى بولعان زاكي ۆاليدوۆكە جىبەرگەن سىپايىنى جاقسى بىلگەنى انىق.

حالەل دوسمۇحامەدوۆ ايىپ تاعىپ وتىرعان دالەل (داليل) شەگەلەكۇلى سارسەنوۆتىڭ ءوز اتى الاش تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلماسا دا، تۋعان اعاسى بياحمەت سارسەنوۆتىڭ ەسىمى ماڭگىلىك ۇمىتىلمايتىن تۇلعانىڭ ءبىرى. كەي تۇستا اعاسىنىڭ قايراتكەرلىگى تۋعان باۋىرىنىڭ ەل ءۇشىن ىستەگەن ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن تاسادا قالدىرعان سياقتى اسەر قالدىرادى. ايتپەسە، دالەل سارسەنوۆ «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ەڭ قىسپاقتى تۇسىندا ءۇش جاقتى قۇرساۋدا قالعان الاش اۆتونومياسى مەن باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اراسىن جالعاستىرعان جۇرەكتى ازامات. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن، قانىش ساتباەۆپەن، مۇحتار اۋەزوۆپەن قاتار سەمەيدىڭ ەرلەر گيمنازياسىن 1918 جىلى بىتىرگەن. 1919-1922 جىلى توم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىعان. اتالعان ازاماتتاردىڭ جۇرەگىن شىمىرلاتقان، ءار قايسىسى دا دامەلى بولعان توم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى عاينيجامال كۋتۋموۆاعا ۇيلەنىپ، 1923 جىلى تاشكەنتكە اۋىسادى. مۇندا ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداپ، 1925 جىلى 20 مامىر كۇنى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلىعىنا تاعايىندالادى. سودان كەيىن قاپىلانبەكتەگى مال شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارادى. 1932 جىلى جۇقپالى ىندەتكە ۇشىراعان اۋرۋلاردى ەگۋ كەزىندە وزىنە دە جۇقتىرىپ، وقىستان قايتىس بولادى. ال جەسىرى عاينيجامال كۋتۋموۆا 1938 جىلى وزبەكستان دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالىپ، 1947 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعار الدىندا جۇرەك تالماسىنان دۇنيەدەن وتەدى. قانىش ساتباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جۇرەگىنەن ەرەكشە ورىن العان عاينيجامالعا جازعان ولاردىڭ عاشىقتىق داستانعا بەرگىسىز 200-گە جۋىق حاتتارىمەن ءبىز 1997 جىلى قارزان - قاراشا ايلارىندا تاشكەنتتەگى كۇيەۋ بالاسى، پروفەسسور س.قاراباەۆتىڭ ۇيىندە تانىسىپ ەدىك. تۇرمە ازابىنان توسىن اجال قۇتقارعان دالەل سارسەنوۆتىڭ الاش قايراتكەرلەرىمەن بايلانىسىن ۇزبەگەنىن ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ كورسەتىندىسى دالەلدەيدى. 1926 جىلى 13 كوكەكتەگى ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنە توراعالىق ەتكەن ديرەكتور دالەل سارسەنوۆ:

«وقىتۋشى دوسمۇحامەدوۆ جولداس قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى ءۇشىن اسا باعالى مامان بولعاندىقتان دا، وقۋ اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنان ونى قىزىلوردا قالاسىنا شاقىرتقان ۇسىنىستان باس تارتىپ، ينستيتۋتتا قالدىرۋدى وتىنەدى»,- دەپ شەشىم شىعاردى.

بۇدان ديرەكتور د.سارسەنوۆتىڭ وقىتۋشى ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ قادىرىن بىلگەندىگى تانىلادى. ال ولاردىڭ اراسىنداعى قىرعيقاباق قارىم-قاتىناستى ەلدىك كۇرەستىڭ ساداعاسىنا لايىق مىنەزگە جاتقىزامىز. بۇل وتاۋدىڭ تاعدىرى بارىنشا يناۋاتتى تۇرعىدان زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ. ءبىز ادەپتىلىكتەن اسپاعان بۇل ەپيستوليارلىق مۇرالاردى سونداي ءبىر ادەپسىزدىكپەن يەلەنگىسى كەلگەن الدەقالاي كلاسسيك بىرەۋدىڭ بەتىن پاراساتتى وقىمىستى سەرىك قاراباەۆ ادەپپەن قايىرا ءبىلىپتى.

وعان دا ءتاۋبا. كەيدە اقيقاتتىڭ دا ار ۇيالار ىسكە باستايتىنى بار.

بۇل - شىندىق، بىراق ۇلگىسىز شىندىق.

تەرگەۋشىلەردىڭ ەندىگى نىساناعا العان ادامى «الاشتىڭ» جاس جولبارىسى ءالىمحان ەرمەكوۆ ەكەنى وسى حاتتاماداعى قويىلعان سۇراقتان-اق اڭعارىلادى. م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆتەن ءا.ەرمەكوۆ جونىندە جارىستىرا «سىر» سۋىرتپاقتايدى. مۇنىڭ الدىندا م.تىنىشباەۆ: حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆ ءبىر-بىرىمەن اراز. سوندىقتان دا ولاردىڭ اراسىندا ۇيىمدىق بايلانىس بولۋى مۇمكىن ەمەس،- دەگەن مازمۇندا جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. ارينە، بۇل قالايدا ءا.ەرمەكوۆتىڭ اتىن حاتتاماعا ءتۇسىرۋدىڭ امالى. ايتپەسە، ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەۋ توتەنشە كوميتەتتىڭ مىندەتى بولماسا كەرەك-ءتى. ءسويتىپ، م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆتى ەكەۋارا بەتتەستىرەدى.

«ايىپتالۋشى تىنىشباەۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتىڭ بەتتەسۋىنىڭ حاتتاماسى:

تىنىشباەۆقا سۇراق: دوسمۇحامەدوۆ پەن ەرمەكوۆتىڭ ارازدىعىنا نە سەبەپ بولدى؟

جاۋاپ: 28-29 جىلدارى ءبىزدىڭ دوستارىمىز دۋلاتوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە باسقالار تۇتقىندالعاندا دوسمۇحامەدوۆ: «بۇعان ورىنبورداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم مەن «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى بولىمشەسى كىنالى»،- دەدى، ال ەرمەكوۆ: «بۇعان تاشكەنت توبى كىنالى»،- دەپ ەسەپتەدى. ەكەۋىنىڭ باس ارازدىعى وسىدان بارىپ تۋىندادى.

دوسۇحامەدوۆكە سۇراق: بۇل تۋرالى ءسىز نە ايتاسىز؟

جاۋاپ: ەرمەكوۆپەن ەكى اراداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك 29-جىلى ول اۋىرىپ جاتقان كەزدە تۋدى. ءارى تانىس، ءارى دارىگەر رەتىندە ونىڭ كوڭىلىن سۇراي باردىم: «مەنى سەمەيلىكتەر گپۋ-ءدىڭ تىڭشىسى دەپ وسەك تاراتىپتى. ونى تاراتقان سارسەنوۆ. سەمەيلىكتەر مەنى اڭدۋىن نەگە توقتاتپايدى؟»،- دەدىم سابىرلى قالىپپەن. ەرمەكوۆ: مۇنداي ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرعانىن جانە مۇنىڭ ارانداتۋ ەكەنىن، سەمەيلىكتەردىڭ مەنى اڭدىمايتىنىن، وعان بايتۇرسىنوۆتىڭ دا، تاشكەنتتىك توپتىڭ دا جازىعى جوقتىعىن ايتتى، سودان كەيىن وزىنە بەيماعلۇم تاشكەنتتىك توپ تۋرالى بايانداپ بەرۋىمدى ءوتىندى. مەن وعان: «تاشكەنتتىك توپ تۋرالى ساعان ەشتەڭە دە ايتپايمىن، ونى ەسكە الۋدىڭ قاجەتى جوق، ۇمىتۋ كەرەك»،- دەدىم. بۇل 29-جىلدىڭ جەلتوقسان ايى بولسا كەرەك. ەرمەكوۆ: «ماعان سەنىمسىزدىك كورسەتتىڭ»،- دەپ رەنجىدى. ەرمەكوۆتىڭ توسەك تارتىپ اۋىرىپ جاتقانىن ەسكەرىپ، تىنىشسىزداندىرماۋ ءۇشىن داۋىسىمدى باسەڭسىتىپ، ونى جۇباتا سويلەپ، بۇل تاقىرىپتى ەندى قوزعامايىق - دەپ كەلىستىك. ارادا از ۋاقىت وتكەن سوڭ ەرمەكوۆپەن اراداعى بولعان بۇل جايدى تىنىشباەۆقا ايتتىم. اڭگىمە بارىسىندا ەكەۋمىز دە: «بۇعان پالەندەي ءمان بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى، ول ماسەلە ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويدى»،- دەگەنگە توقتادىق. مەن تۋرالى وسەك تاراتقاندارى جانىما باتقاندىعىن ايتتىم. تىنىشباەۆ مەنى تىنىشتىققا شاقىردى. سونىمەن اڭگىمە اياقتالدى (دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولى).

تىنىشباەۆقا سۇراق: بۇل ارازدىقتىڭ نەگىزگى سەبەبىن ءسىز قالاي تۇسىندىرەسىز؟

جاۋاپ: ەكەۋىنىڭ قاسىندا تۇرماعاندىقتان دا، دوسمۇحامەدوۆ پەن ەرمەكوۆتىڭ اراسىنداعى ايتىستىڭ نەدەن تۋىنداعانىن مەن ناقتى بىلمەيمىن. سوعان دەيىن دە جانە ودان كەيىن دە بايتۇرسىنوۆتاردىڭ تۇتقىندالعانىنا دوسمۇحامەدوۆ - ورىنبورلىقتاردى، ال ەرمەكوۆ پەن سەمەيلىكتەر - تاشكەنتتىكتەردى كىنالى سانادى. مەن ەكەۋىن دە سابىرعا شاقىردىم. بۇدان كەيىنگى دوسمۇحامەدوۆ پەن ەرمەكوۆتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قالاي قالىپتاسقانىن مەن بىلمەيمىن. دوسمۇحامەدوۆتى گپۋ-ءدىڭ تىڭشىسى دەسىپ ءجۇردى جۇرت. بىراق ەكەۋىنىڭ اۋىزىنان مۇنداي ءسوزدى ەستىگەمىن جوق (تىنىشباەۆتىڭ قولى).

دوسمۇحامەدوۆتىڭ تىنىشباەۆقا سۇراعى: مەنى مەن ەرمەكوۆتىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ قاي ۋاقىتتا بولدى دەپ ەسەپتەيسىڭ؟

جاۋاپ: ونى ەرمەكوۆ قانا ناقتى كورسەتە الادى. مەنىڭ ويىمشا 1929 جىلدىڭ باسىندا، قاڭتار نە اقپان ايىندا وتكەن شىعار دەپ ويلايمىن.

دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۇسىنىكتەمەسى: تىنىشباەۆ ايتىستىڭ وتكەن ۋاقىتىن جانە مەن تۋرالى وسەكتىڭ تاراعان كەزىن ءدال ايتا الماي وتىر. ەكى اراداعى ءسوز قاعىستىرۋ 29-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ءوتتى، ويتكەنى وسىدان كەيىن ەرمەكوۆ وپەراتسيا جاساتۋعا كەتتى دە، 1930-جىلدىڭ قاڭتار ايىندا، مەن موسكۆاعا ەمدەلۋگە جۇرەردىڭ الدىندا قايتىپ كەلدى. مەن موسكۆادان 30-جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا قايتتىم. تىنىشباەۆتى مەن قاڭتار، اقپان ايلارىندا ەمەس، ماۋسىمنىڭ سوڭىندا ءبىر-اق رەت كورگەنىم ەسىمدە. سودان كەيىن كورىپ وتىرعانىم وسى. ماسكەۋدەن ورالعاننان كەيىن تۇتقىندالعاندار تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەمەسپىن. ويتكەنى بايتۇرسىنوۆ 29-جىلدىڭ مامىر ايىندا تۇتقىندالدى. دەمەك ودان ەرتە بۇل تاقىرىپتا ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. تىنىشباەۆ ۋاقىتىن شاتاستىرىپ وتىر. ەرمەكوۆپەن 29-جىلدىڭ تامىز، قىركۇيەك ايىندا كەزدەستىك. بايتۇرسىنوۆتىڭ تۇتقىندالۋىنىڭ سەبەپتەرى جونىندەگى بولجامدارىمىزدى ايتتىق. مەن: «دۋلاتوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە باسقا دا ادامدار ۇيىمداستىرعان ورىنبورلىق توپتى گپۋ اشكەرەلەپتى»،- دەدىم. ەرمەكوۆ: تاشكەنتتە بولعان كەزىندە تۇتقىندالعانداردىڭ ءتىزىمىن كورگەندىگىن ايتتى. ال بايتۇرسىنوۆ 24-جىلى عانا تاشكەنتتە بولعان ەدى. ورىنبوردا دا ەشقانداي قۇپيا ۇيىم بولعان ەمەس. اينالىپ كەلگەندە، بايتۇرسىنوۆتى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اشىلعان كەزىندە سويلەگەن ءسوزى ءۇشىن جاۋاپقا تارتقان شىعار دەستىك. تىنىشباەۆ وسىنى جاڭىلىستىرىپ وتىر (دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولى).

تىنىشباەۆتىڭ ءسوزى: دوسمۇحامەدوۆ پەن ەرمەكوۆتىڭ اراسىندا بولعان جايدىڭ مەرزىمى جونىندە جاڭىلىسىپ ايتقانىمدى، ونىڭ بايتۇرسىنوۆتى تۇتقىنداۋدان بۇرىن وتكەنىن ەسكەرتە كەتەمىن. وقيعا جىل اياعىندا وتكەن. ايتەۋىر قىس كەزىندە وتكەنى ەسىمدە قالىپتى (دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆتىڭ قولى قويىلعان).

دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆقا سۇراق: ورىنبور مەن تاشكەنتتە استىرتىن ۇيىمنىڭ بولعاندىعىن ەرمەكوۆ ءبىلدى مە؟

دوسمۇحامەدوۆتىڭ جاۋابى: تاشكەنتتەگى ۇيىم تۋرالى ەرمەكوۆ سوڭعى ۋاقىتتا، قىزىلوردادان تاشكەنتكە اۋىسقان كەزىندە عانا، شامامەن 25-26 جىلدارى عانا بىلگەن سياقتى. ۇزىنقۇلاقتان ەستىپ، ءبىلدى مە، ودان حابارسىزبىن، مەنەن ول تۋرالى ايتىپ بەرۋدى سۇراعاندا، قاشان ەستىگەنى تۋرالى ايتقان جوق. ورىنبورداعى ۇيىم تۋرالى ءبىلدى مە، جوق پا، ول جونىندە ەشتەڭە دەي المايمىن. مەنىمەن سويلەسكەن كەزدە ول: «ورىنبوردا ەشقانداي ۇيىم جوق»،- دەپ سەندىرىپ وتىراتىن (دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولى).

تىنىشباەۆتىڭ جاۋابى: 29-جىلى مەن تاشكەنتتە ەرمەكوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەمەسپىن (قولى). 14 قىركۇيەك 31 جىل».

بۇل بەتتەسۋدەن تەرگەۋشىلەردىڭ قانداي قورىتىندى شىعارعانى تۇسىنىكتى. ءا.ەرمەكوۆ 6-قازان كۇنى تۇتقىندالدى. ال ءا.ەرمەكوۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ اراسىنداعى وكپە قاي كۇنى، قانداي جاعدايدا ءوتتى، مۇنىڭ جەكەباسىلىق قانا ءمانى بار ەدى. تەرگەۋشىلەردىڭ ءا.ەرمەكوۆتىڭ استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولعانى قاقىندا مالىمەت الا الماعانى بەتتەسۋدىڭ بارىسىندا انىق كورىنەدى. ەكى دەگدار ءوزارا امانداسىپ، ديدار كورىسىپ، الداعى جاۋاپتاردىڭ مازمۇنىن ىشكى تۇيسىك ارقىلى ەمەۋىرىنمەن ءبىلدىرىسىپ العان سياقتى. ويتكەنى بۇدان كەيىنگى ەكەۋىنىڭ جاۋاپتارى ءبىر جەردەن شىعادى. ەندىگى بەتتەسۋدىڭ كەزەگى 1930 جىلدىڭ 31 قازانى كۇنى تۇتقىندالعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆكە كەلدى.

مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن كەيىن «الاشوردانىڭ» باتىس بولىمشەسىنىڭ تەڭ توراعاسى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ جاۋاپقا تارتىلۋى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. ول كىسى موسكۆا قالاسىندا تۇراتىن بولعاندىقتان دا الدىڭعى ەكەۋىنەن ەكى اي كەشىگىپ بارىپ، 1930 جىلى 31-قازان كۇنى ۇستالعان. ءوزى استىرتىن ۇيىمدا ىسىلعان زاڭگەر بولعاندىقتان دا ونىڭ جاۋاپتارى بارىنشا ناقتى ءارى دالەلدى. سوندىقتان دا وعان قوسىمشا ايعاق پەن دالەل كەلتىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى.

1930 جىلى 7 جەلتوقسان كۇنى پپ وگپۋ-ءدىڭ قاسسر-دەگى ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى پوپوۆتىڭ تەرگەۋىنە وراي تولتىرىلعان ءى تومنىڭ 429-بەتىندەگى انكەتادا:

«الماتى. 1930 جىلعى 7-جەلتوقسان. مەن، وو پپ وگپۋ-ءدىڭ كسسر-دەگى ءى ءبولىمىنىڭ باستىعى پوپوۆ ايىپتالۋشى دوسمۇحامەدوۆتەن سۇراق العاندا، مىنالار انىقتالدى: جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ 43 - جاستا، تۇراتىن جەرى - موسكۆا قالاسى، شابلوۆسكي پەر.، 11-ءۇي، 25-پاتەر. تۋعان جەرى - ورال وكرۋگى جىمپيتى اۋدانى، پارتيادا جوق. اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن سوت مەكەمەلەرىندە قىزمەت ەتكەن. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ءار ءتۇرلى قوعامدار مەن مەكەمەلەردە ىستەدى. قازىر موسكۆاداعى «سكوتوۆود» باسقارماسىندا قىزمەت ەتەدى. ءبىلىمى - جوعارى، موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. ۇيلەنگەن. كۇن كورىسى - قىزمەت تابىسىنا بايلانىستى. اكە-شەشەسى جوق، ديقان بولعان»,- دەگەن ومىرباياندىق قىسقاشا انىقتاما بار.

ول وتكەندەگى قىزمەتىن تۇگەل بايانداپ جاتۋدى ارتىق ساناعان سياقتى. حالەل دوسمۇحامەدوۆ تۋرالى انىقتامالار مەن ومىرباياندىق جازبالاردا ءار ءتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرىلىپ جۇرگەندىكتەن دە، ءبىز تەرگەۋ مۇراعاتتارىنا نەگىزدەلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، ءبىر جۇيەگە تۇسىرىلگەن قىسقاشا عۇمىرنامانى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

سونىمەن، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ - 1887 جىلى 27 ماۋسىمدا ورال وبلىسى جىمپيتى بولىسىنىڭ №3 اۋىلىندا اۋقاتتى وتباسىندا تۋعان. بولىستىق قازاق مەكتەبىنەن ساۋاتىن اشقان. 1899-1905 جىلدارى ورال قالاسىنداعى رەالدىق اسكەري ۋچيليششەدە وقىدى. زاڭ فاكۋلتەتىن (1906-1910) بىتىرگەن. «ۋرالسكي ليستوك» گازەتىندەگى جەر تۋرالى ماقالاسى ءۇشىن گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىمەن ورال وبلىستىق باسقارماسىندا ىستەۋگە تىيىم سالىنعان سوڭ ورال وكرۋگتىك سوتىنىڭ كومەكشىسى، قىلمىستى ىستەر ءبولىمى حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى، ءبىتىمشى سوت، 1912 جىلى ومبى سوت پالاتاسىنا قاراستى بارناۋل، 1913 جىلى زمەينوگورسكى ۋەزدەرىندە ءبىتىستىرۋشى سوت، بارناۋل ۋەزىنىڭ كومەكشى (ورىنباسار) پروكۋرورى بوپ قىزمەت ىستەگەن. 1914 جىلى توم وكرۋگتىك سوتىنىڭ كاين ۋەزى بويىنشا پروكۋروردىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالعان. 1917 جىلى ورال وبلىسى قازاقتارى قۇرىلتايىنىڭ توراعاسى، بۇكىلرەسەي مۇسىلماندارىنىڭ «شۋرا-ي يسلام» كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، 1918 جىلى «ويىل ءۋالاياتى» ۋاقىتشا وكىمەتىنىڭ توراعاسى، «باتىس الاشوردا» كەڭەسىنىڭ اسكەري جەتەكشىسى، جالپىالاشتىق سوت توراعاسى، 1920 كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققاننان سوڭ تاشكەنت قالاسىنا اۋىسىپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى واك-ءنىڭ قازاق ءبولىمىنىڭ حاتشىسى، حالىق شارۋاشىلىعى كەڭەسىنىڭ جانىنداعى ءجۇن-جۇرقا بولىمشەسىن باسقارعان. 1927-1929 جىلدارى قىزىلوردا قالاسىنداعى قازاق اۋىلشارۋاشىلىعى بانكىسىندە زاڭ كەڭەسشىسى، 1929-1930 جىلدارى ماسكەۋ قالاسىنداعى «سكوتوۆود» باسقارماسىندا زاڭ كەڭەسشىسى بولىپ ىستەگەن. ارينە، انكەتادا ونىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جاۋىزدىق (قىلمىستىق - ت.ج.) نيزامى» اتتى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ اۆتورى ەكەنى كورسەتىلمەگەن.

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1930 جىلعى 5-قاراشا كۇنگى كورسەتىندىسى ءىىى تومنىڭ 430-بەتىنە تىركەلىپتى. وندا تەرگەۋشىگە:

«مەن موسكۆادان تاشكەنتكە 1920-جىلدىڭ قازان ايىندا كەلدىم، سول جىلعى دا، كەلەسى 1921-جىلعى دا قازاقتاردىڭ باس قوسقان ەشقانداي وتىرىسىن بىلمەيمىن.

1922 جىلى كوكتەمدە كەشكە جاقىن «اق جول» گازەتىندە ىستەيتىن بىرەۋ: «بۇگىن كەشكە «ارقالىقتار» (سولتۇستىكتىڭ قازاقتارى) باس قوسىپ، ءبىر ماسەلە جونىندە اقىلداساتىنىن ايتتى. نە تۋرالى ەكەنىن سۇراعانىمدا: كەلگەن سوڭ بىلەسىڭ»،- دەدى. سول كۇنى كەشكە جاقىن مەنىڭ ۇيىمە 7-8 قازاق كەلدى. قازىر ەسىمدە ساقتالعانى حالەل دوسمۇحامەدوۆ، دۋلاتوۆ جانە ءبىرىمجانوۆ، قالعاندارى ەسىمدە جوق. ولار: «قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ بۇرىنعى «الاش» باعدارلاماسى رەسمي بەكىتىلگەن جوق، كەزىندە دۇرىستاپ ويداعىداي ەتىپ جەتىلدىرىلمەدى. بۇرىنعى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى تولىسقان ساياسي تۇجىرىمدارى تياناقتالۋى ءۇشىن سونى جەتىلدىرۋ كەرەك»،- دەستى. مەن: «ءبىز، الاشورداشىلار، قازىر ءار ءتۇرلى ساياسي ۇستانىمدا ءجۇرمىز، ساياساتتىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى جونىندەگى كوزقاراستارىمىز ساي كەلمەيدى. بۇرىن ءبىزدى تەك ۇلتتىق بەلگىمىز عانا بىرىكتىرىپ كەلگەن. قازىر ءبىز ساياساتتان ماقۇرىمبىز. سوندىقتان دا اتالعان ماقساتسىز باعدارلامانى قايتا جاڭعىرتۋ بىزگە توتەنشە مەكەمەلەر تاراپىنان تەك قانا زيان اكەلۋى مۇمكىن»،- دەپ، مۇنداي تۇزەتۋگە مۇلدەم قارسى بولدىم.

الايدا، قىزۋ پىكىر تالاسىنان كەيىن، ساياسي بەت-بەدەلىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن (ز.ءۆاليدوۆتىڭ الدىندا ما؟ - ت.ج.) قالايدا باعدارلامنىڭ كەرەكتىگى ماقۇلدانىپ، سول ارادا ونىڭ جوباسى جاسالدى. باعدارلامانى ورىنبورعا جىبەرىپ، ونداعى بۇرىنعى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ كەلىسىمىن الۋ ماقساتىمەن جوبانى «اق جول» گازەتىنىڭ ءبىر ادامى الىپ كەتتى. سودان كەيىن مەن تۇركپرومسويۋزدىڭ جانە اشارشىلىققا كومەك كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن پرەجەۆالسكىگە (قاراقولعا) كەتتىم، ول جاقتان 3 ايدان سوڭ عانا تاشكەنتكە قايتىپ كەلدىم. سول ەكى ارالىقتا مەنىڭ بالدىزىم نادەجدا كونستانتينوۆنا - رىسقۇلوۆ جولداسقا كۇيەۋگە شىعىپ الىپتى. سول كەزدە رىسقۇلوۆ تاشكەنتكە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالكومىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە اۋىسىپ كەلىپتى. ءسويتىپ، مەن ونىڭ ۇيىندە، ول مەنىڭ ۇيىمدە ءجيى بولىپ تۇردىق. سودان بەرى جوعارىدا اتالعان ادامداردىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىنان، جوبانى نە ىستەگەنىنەن حابارسىزبىن.

قىزىلورداعا بارعاندا مەن ولارمەن اتالعان باعدارلاما جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز الىسقامىن جوق، ونى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتىم، ءوز ىسىممەن عانا اينالىستىم، پارتيا مۇشەلەرى مەن ەۋروپالىقتاردىڭ ورتاسىندا ءجۇردىم. مەن بۇل ماسەلەنى ءبىرىنشى تەرگەۋدە ايتپاعان سەبەبىم، بىرىنشىدەن، مەنىڭ كوزقاراسىم بويىنشا جوعارىداعى ىسكەرسىنگەن ارەكەت قازاقتىڭ «ەرىككەن سارت ەنەگىن ۋقالايدى»،- دەگەنىنىڭ كەرى دەپ ەسەپتەدىم، ەكىنشىدەن، ماعان وزگە ادامداردىڭ اتتارىن اتاۋ سونداي قيىنعا سوقتى. مەن بۇرىن دا، قازىر دە: «كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتا الاتىنداي كۇش سسسر-دە بۇرىن دا بولعان ەمەس، قازىر دە جوق»،- دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان دا ەشقاشاندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىققان ەمەسپىن. قازىر دە، مىنە، 10 جىلدان بەرى ادال قىزمەت ەتىپ كەلەمىن، ءوز ماماندىعىمدى عانا بىلەمىن.

ءسىز ماعان: «قازاقتىڭ الدەكىمى الدە قايدا تاشكەنتتەن سىرت قالاعا باردى ما؟»، - دەپ سۇراق قويىپ وتىرسىز، ول تۋرالى مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن. ءوز باسىم ونداي جولدىبايشىلىققا جۇرگەمىن جوق»,- دەپ جاۋاپ بەرگەن.

سوت پەن تەرگەۋ ءىسىن، ءىس جۇرگىزۋ حاتتاماسىن بىلەتىن كاسىپقوي زاڭگەردىڭ جاۋابى ناقتى ءارى سەنىمدى. «الاشوردانىڭ» ەسكى باعدارلاماسىن ەستەلىك ءۇشىن جاڭعىرتىپ جوباعا ءتۇسىرۋ مەن استىرتىن ۇيىمنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق ۇلكەن، ولارعا قولدانىلاتىن زاڭ باپتارى دا مۇلدەم باسقا. العاشقى جاۋاپ پەن سوڭعى كورسەتىندىنىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار؟ شامالى. تەك وزگەلەردىڭ كورسەتىندىلەرىندە عانا: «ج.دوسمۇحامەدوۆ تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىن جاسادى»،- دەلىنەدى.

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ وزگە كورسەتىندىلەرىندە دە وسى باعىتتان تايماعان. كورسەتىندىلەرى كەي تۇستا ءسوز بە ءسوز قايتالانىپ وتىرادى. سوندىقتان دا تەرگەۋشىلەر وزگە ايىپكەرلەرمەن بەتتەستىرۋگە ءماجبۇر بولعان:

«حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆءتىڭ تەرگەۋدەگى بەتتەسۋى. 1931-جىلدىڭ 15-قىركۇيەگى.

ح. دوسمۇحامەدوۆكە سۇراق: 1921-22 جىلدارداعى تاشكەنتتە قۇرىلعان سىزدەردىڭ استىرتىن ۇيىمدارىڭىزعا جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ مۇشە بولعاندىعىن راستاي الاسىز با جانە ول بۇل ۇيىمدا قانداي مىندەت اتقاردى؟

جاۋاپ: ەشكىمدە قولحات جازىپ شاقىرعان جوق. ول شەشىمدى مۇحامەدجان قابىلدادى. وعان - تىنىشباەۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، مىرزاعازى ەسپولوۆ، كارىم جالەنوۆ قاتىستى. ولار تۇركىستانداعى جانە قازاق ولكەسىندەگى جاعدايلاردى تالقىلادى، سونىڭ ىشىندە ءانۋار پاشانىڭ وسىندا كەلۋى مەن بۇقاراداعى وقيعالار ءسوز بولدى. كروندشتاتتاعى كوتەرلىس تۋرالى دا حابارلاندى. سونىمەن قاتار ورىنبورداعى بايتۇرسىنوۆ باسقارعان ۇيىم ماسەلەسىنەن حابارسىز ەكەندىگىمىز ايتىلدى. سودان كەيىن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ اۋىرتپاشىلىعىنا توقتالىپ، تۇركىستاندا ۇيىم قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالدى. ءوزارا سۇراقتار قويىپ، پىكىر الىستىق. دىنشە ادىلەۆ: «ۇلتتار تۋرالى ۇندەۋدىڭ» (1917 جىلعى ما، جوق 1919 جىلعى ما؟ - ت.ج.) شارتىن پايدالانىپ تاۋەلسىز تۇركىستان حالىق رەسپۋبليكاسىن جاريالاۋ - تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. «كەڭەس سوتتارى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى بارلىق جەردە قىسىپ جاتىر. سوندىقتان دا جينالىس اشىپ، ەركىن-ساياسي پارتيا قۇرۋ قاجەت. قالالىق كەڭەس ۇكىمەتىنە ءوزىنىڭ ساياساتىن وزگەرتۋگە ىقپال جاساۋ كەرەك»،- دەدى.

وتىرىستا ءبىز وسى ماسەلەلەردى تالقىلادىق. ەركىن ساياسي مۇمكىندىك بەرەتىن ۇيىرمە قۇرۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋرالى الىپ-قاشپا سوزدەر قالادا كەڭ تارالدى. ءبىز وسى مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا ۇمتىلدىق جانە ءوزارا پىكىر الىساتىن  ۇيىم قۇرۋعا ۋاعدالاستىق. ايتىلعان ماسەلەلەردى تىنىشباەۆ ەكەۋمىزگە قاعازعا ءتۇسىرۋدى ۇسىندى. ءبىز ونى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆكە كورسەتتىك. سىزدەردىڭ «باعدارلاما» دەپ جۇرگەندەرىڭىز وسى. باعدارلامانىڭ ءبىر داناسىن ادىلەۆكە بەرىپ، پىكىر ءبىلدىرۋ ءۇشىن جانە وزدەرىنىڭ ۇيىمدارىنىڭ ماقساتىن جەتكىزۋ ءۇشىن ونى بايتۇرسىنوۆقا جىبەرۋدى وتىندىك. از ۋاقىتتان كەيىن بايتۇرسىنوۆ ادىلەۆ ارقىلى: «بارلىق جاعدايدى بياحمەت سارسەنوۆتەن ۇعىسىڭدار»،- دەپ بىزگە سالەم ايتىپتى. سونداي-اق بايتۇرسىنوۆ: «سەندەردىڭ ۇيىمدارىڭدى جانە باعدارلامالارىڭدى، سونداي-اق وعان قاتىسقان مۇشەلەرىڭدى ءبىز مويىندامايمىز»،- دەپتى. وسى جاۋاپتان كەيىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇيىرمەمىزدىڭ جۇمىسىن كەيىنگە قالدىردىق. تەك كۇندەلىكتى وقيعالار تۋرالى پىكىر الىسىپ جۇردىك. اقپان ايىندا تۇركىستانداعى جاعداي تۋرالى تولىق باياندالعان مالىمەتتى وماروۆ ءۋاليحان ارقىلى ورىنبورعا جولدادىق. جاعدايدىڭ قيىنداپ كەتۋىنە بايلانىستى ول مالىمەت ءتيىستى جەرگە جەتپەي قالدى.

ءبىزدىڭ بارلىق ماقساتىمىز: كەڭەس وكىمەتى ەركىن پارتيا قۇرۋعا، جەكە باعىت ۇستانۋعا مۇمكىندىك بەرە مە، جوق پا، ونداي بولعان جاعدايدا بۇقارالىقتار كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعا ما؟،- دەگەن ماسەلەنى ءبىلۋ ەدى. سول ماقساتپەن ءبىرىمجانوۆتى بۇقاراعا جىبەرۋدى ۇيعاردىق. ول باس تارتقاندىقتان دا، بۇل ماسەلە ناتيجەسىز قالدى. وتەگەنوۆ سادىقتى كىمنىڭ جىبەرگەنى بەلگىسىز. ءبىز وعان كۇدىكپەن قارادىق. اقىلدى، بەدەلدى بولعاندىقتان دا ... بارۋعا ۇگىتتەدىك. ءبىزدىڭ باستى باعىتىمىز مىناۋ ەدى: قازاقستان جاعىراپيالىق جاعىنان ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە باسقارىلۋى ءتيىس. بارلىق جوعارعى لاۋازىمدار سايلانىپ قويىلۋى كەرەك. ەگەردە كەڭەس وكىمەتى ساياسي ەركىندىك جاريالاپ، ەركىن پارتيا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ولارعا دا وسى تالاپتى قويۋ كەرەك - دەستىك. بۇل باعدارلاماعا تىنىشباەۆ ەكەۋمىز قانداي ۇلەس قوسساق، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ تە سونداي دارەجەدە بەلسەنە قاتىستى. ول - ۇيىمنىڭ قۇرىلىمى مەن باعىتىنا قارسى بولدى ما، جوق پا، ەسىمدە قالماپتى. قالايدا ءوزارا پىكىر تالاسى بولعانى انىق. قالايدا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ حالىق سوتتارى حالىق ىشىنەن سايلانىپ قويىلۋى ءتيىس - دەستىك. «تاۋەلسىز حالىق رەسپۋبليكاسى جاريالانادى»،- دەگەن لاقاپ راس بولسا، بۇل ابدەن مۇمكىن جايت ەدى.

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ جاۋابى: حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ سوزىندە جالعىز-اق شىندىق بار. ول جوعارىدا ايتىلعان كەلەڭسىز وتىرىس قانا. ءبىرىمجانوۆتى بۇقاراعا جىبەرۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا مەن اشۋلانا جاۋاپ بەردىم: «جالعىز باشقۇرت (ۆاليدوۆ - ت.ج.) جالپاق تۇركىستاننىڭ حالقىن بوستاندىققا جەتكىزە المايدى. ونىڭ ۇستىنە ەشقاشاندا قولىنا مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن، ءسوز ساتقان وزبەكتەردىڭ كۇشىمەن تۇركىستاندى جاۋلاپ الا المايدى. ول حالىقتى اداستىرادى. ولاردىڭ ءىسى ءسوزسىز ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. تەك جازىقسىز ادامداردى قۇرباندىققا ۇشىراتادى. سوندىقتان دا ولارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ دا، سول ءۇشىن توپ قۇرۋدىڭ دا قاجەتى جوق، ول تەك سىزدەردىكى سياقتى توتەنشە مەكەمەلەردىڭ نازارىن اۋدارادى»،- دەدىم.

وسىدان كەيىن حالەل: «ەگەر جاھانشا قارسى بولسا، وندا بۇل ۇيىمدى قۇرىلمادى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. ودان دا بۇرىنعى «الاشوردا» تۇسىنداعى ساياساتقا كوشەيىك. قوقان اۆتونومياسى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىقسىن. ولارعا: ساياسي قىلمىسقا - ساياسي ايىپ تاعىلماسىن. كەشىرىم جاسالسىن»،- دەدى. مەن: «17-جىلدىڭ ورتاسىندا قابىلدانعان ەسكى باعدارلامامىزدى قايتادان جاڭعىرتۋعا تۇبىرىمەن قارسى بولدىم. ... مۇرزين ءازيز بۇعان قارسى شىعىپ: «تىنىشباەۆ ەكەۋىڭ ورىنبورداعى قازاق قۇرىلتايى قابىلداعان «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن قابىلدامادىڭدار»،- دەستى. مەن: ونداي باعدارلامانىڭ ەسىمدە جوق ەكەنىن جانە ورىنداۋدان باس تارتاتىنىمدى ايتتىم. الايدا جولداستارىمنىڭ قىسىمىمەن جوبانى ەكى-ءۇش كۇندە جازىپ ءبىتىرىپ، «اقجولعا» (گازەت - ت.ج.) بەردىم. ول جوبانى وزگەرتتى مە، جوق پا، بىلمەيمىن. ول جوبا بۇقاراعا جىبەرىلدى مە، جوق پا، ودان دا حابارسىزبىن. جوبا بايتۇرسىنوۆقا جانە باسقا ادامدارعا جىبەرىلدى مە، ودان دا حابارسىزبىن. ەشقانداي جاۋاپحات العانىم جوق، ەشقانداي مالىمدەمەگە قول قويعانىم جوق. زاكي ءۆاليدوۆتىڭ تاشكەنتكە كەلگەنىن بىلگەنىم جوق. ونى مەنەن جاسىرعان بولۋى كەرەك. «تۇركىستان حالىق رەسپۋبليكاسى جاريالاندى!»،- دەپ ءتۇن ورتاسىندا مەنى ۇيقىدان تۇرعىزىپ ايتسا دا سەنبەس ەدىم. بۇعان كەڭەس وكىمەتى دە، كومپارتيا دا كەلىسە قويمايتىن. تاشكەنتتەگى قازاق زيالىلارىنىڭ ماجىلىستەرىنە قاتىسقان ەمەسپىن. ويتكەنى مەن ول كەزدە تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تاپسىرۋىمەن پرەجەۆالسكىگە ىسساپارمەن كەتكەم. حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ وتەگەنوۆتى قالاي ۇگىتتەپ كوندىرگەنى تۋرالى ەشقانداي ماعلۇماتىم جوق.

حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ قارسى جاۋابى: بۇل وقيعانىڭ تىم ەرتەرەكتە وتۋىنە بايلانىستى كەيبىر جايلاردى ۇمىتىپ، نە شاتاستىرىپ الۋىم مۇمكىن. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ، جالپى «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىنىڭ زاكي ۆاليدوۆكە قارسى ەكەنى بۇرىننان ماعان ءمالىم. ماسەلە، زاكي ءۆاليدوۆتىڭ بۇقاراعا كەلۋىنە بايلانىستى ەمەس، ءانۋار پاشاعا قاتىستى ەدى. ول تۋرالى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆكە مەن ەشتەڭە ايتقانىم جوق. وعان قاشقىنباەۆ تۇسىندىرگەن شىعار،- دەپ ويلادىم. تۇركىستان حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاريالاناتىنى تۋرالى حاباردى تاشكەنتكە كەلگەن كوميسسار وردجونيكيدزە ايتتى - دەگەن سىبىس بار. ءبىز: «حالىقتىق رەسپۋبليكا جاريالاۋدىڭ العىشارتتارى ءپىسىپ-جەتىلگەن جوق»،- دەپ ەسەپتەدىك. كوپ ماسەلە بىزدە قاراپايىم جولمەن شەشىلدى. سوندىقتان دا جاھانشانىڭ ءبىراز ماسەلەدەن حابارسىز بولۋى مۇمكىن.

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قارسى جاۋابى: ادىلەۆپەن «اق جولدىڭ» قاسىندا جولىقتىم. مۇنداي مەكەمەلەرگە مەن جولاي بەرمەيمىن. ونى بۇقاراعا جۇمسادى ما، جوق پا، حابارسىزبىن. جالپى قازاق زيالىلارىمەن ارالاسۋدى جاراتپايمىن. ولاردان ەشقانداي تاپسىرما العانىم جوق، ءوزىم دە ەشكىمگە تاپسىرما بەرگەم جوق. مۇنى حالەل دوسمۇحامەدوۆ تە راستاي الادى. وسىدان كەيىن قانداي دا ءبىر ۇيىمعا مۇشە بولۋىم مۇمكىن بە؟

حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن قاتتى سوزگە كەلىپ قالعاندىقتان دا، جيىرما ەكىنشى جىلدان باستاپ، جيىرما توعىزىنشى جىلعا دەيىن ەشقانداي بايلانىس جاساعام جوق. تەك ءبىر رەت الماتىدا اڭعا شىققان كەزدە كەزدەسىپ قالدىم. ورىنبورداعى ۇيىم تۋرالى ەشكىم ماعان ەشتەڭە ايتقان جوق. سوعان قاراپ مەنىڭ جولىم ولارمەن بولىنگەن ەكەن - دەپ ويلادىم. سوندىقتان دا حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ كورسەتىندىلەرى مەن ءۇشىن جاڭالىق بولىپ ەسەپتەلەدى.

حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ قارسى جاۋابى: جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءبىزدىڭ ۇيىمىمىزعا قانداي ىقپالى تيگەنىن اشىپ ايتا المايمىن. ويتكەنى ەكەۋمىزدىڭ قاتتى سوزگە كەلىسىپ قالىپ، جيىرما توعىزىنشى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ارالاسپاعانىمىز راس.

سۇراق-جاۋاپ العان: پوپوۆ».

بۇل بەتتەسۋدىڭ مازمۇنىنا تۇسىنىكتەمە بەرىپ جاتۋدىڭ پالەندەي قاجەتتىگى جوق سياقتى. ءبارى دە بەلگىلى جايلار. تەك جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قاداي سويلەگەنىنەن، ونىڭ ىسىلعان زاڭگەر ەكەنى انىق اڭعارىلادى. ايتىلعان ۋاجدەرگە ەكپىن تۇسىرە جاۋاپ بەرۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ۇستانىمىن ح.دوسمۇحامەدوۆكە اڭعارتىپ وتىرعان. تەرگەۋ ىسىنە 1931 جىلى 30 ناۋرىزدا ءۋاليتحان ء(ۋاليحان) وماروۆ دەگەن ازامات تا تارتىلعان. ونىڭ بار ايىبى - «حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ 31-قىركۇيەك كۇنگى جاۋابىنىڭ حاتتاماسىندا» بىلاي كورسەتىلگەن:

«1922 جىلدىڭ كوكتەمىندە وماروۆ ءۋاليحان ء(ۋاليتحان) تاشكەنتتەن سەمەيگە كەتتى. ءبىزدىڭ تاشكەنتتەگى ۇيىمىمىزدىڭ بەدەلى تومەن بولعاندىقتان دا، سونداي-اق ءانۋار پاشا مەن زاكي ۆاليدوۆپەن قانداي قارىم-قاتىناس جاساۋىمىز تۋرالى سەمەيدەگى ءاليحان بوكەيحانوۆقا ءۋاليحان ارقىلى حات جولدادىق. بۇل ماسەلە تۋرالى بايتۇرسىنوۆ قاناعاتتانارلىق جاۋاپ بەرمەگەندىكتەن دە، بوكەيحانوۆتى سول كەزدە وتۋگە ءتيىستى قازاق زيالىلارىنىڭ ماجىلىسىنە شاقىرۋدى كوزدەدىك. جينالىس وتپەي قالدى، سوندىقتان دا وماروۆ ءۋاليحاندى پايدالانىپ بوكەيحانوۆقا حات بەرىپ جىبەردىك. حاتتىڭ مازمۇنى ناقتى ەسىمدە جوق. ۇزىنىرعاسى، قالىپتاسقان جاعدايدى تۇسىندىرە كەلىپ: «ءبىز نە ىستەيمىز، ءسىز نە ايتاسىز؟»،- دەگەنگە سايادى. بوكەيحانوۆتى ءوزىمىزدىڭ كوسەمىمىز ساناعاندىقتان دا، وسى حاتتى جازدىق. ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ ىشىنەن تۇتقىندالعاندار تۋرالى مالىمەت بەردىك. حاتقا مەن، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، تىنىشباەۆ ۇشەۋمىز قول قويدىق. كەيىن بىلگەنىمىزدەي، حات بوكەيحانوۆقا تاپسىرىلماپتى. ول تۋرالى 24-جىلى ورىنبوردا كەزدەسكەندە ايتتى. وماروۆ ءۋاليحان حاتتىڭ مازمۇنىن بىلمەۋى مۇمكىن. ويتكەنى ونىڭ ۇيىمعا تىكەلەي قاتىسى جوق، تەك سەنىمدى، كومەك كورسەتە الاتىن ادامنىڭ قاتارىنا جاتادى. بۇل ارادا باستى جاۋاپكەرشىلىك - جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، تىنىشباەۆ ۇشەۋمىزدە. جاھانشانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تىنىشباەۆ پەن مەنەن كەم بولعان جوق. قوجامقۇلوۆتى ادىلەۆتىڭ سىرتتاي تانىستىرۋى ارقىلى بىلەمىن. وماروۆ ءۋاليحان ءبىزدىڭ ۇيىمعا مۇشە بولعان جوق. ول ءبىزدىڭ ۇيىرمەنى «جولبيكە» دەپ قارادى. مەنىڭ الدىڭعى كورسەتىندىمە بار قوسارىم وسى (حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولى قويىلعان)».

تەرگەۋ ىسىندە تىڭشىلار قاعازعا تۇسىرگەن يسا قاشقىنباەۆ پەن ءۋاليتحان ء(ۋاليحان) وماروۆتىڭ ەكەۋارا جاۋاپتاسۋى بار. زادى بۇل ەكى ازامات ءوزارا سويلەسىپ وتىرعاندا ولاردىڭ ءسوزىن ءۇشىنشى ءبىر «ۇندەمەس» قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان سياقتى. ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ جوعارىداعى كورسەتىندىسىنە قاتىستى بولعاندىقتان دا وسى اراعا كىرىكتىرىپ بەرىپ وتىرمىز. ەسكەرتە كەتەرىمىز، حاتتامادا قاشقىنباەۆتىڭ فاميلياسى «كوشكينباەۆ» دەپ كورسەتىلگەن. ال مۇنداي ادامنىڭ تۋرا وسى ماسەلە جونىندە تەرگەۋ ىسىنە تارتىلماعاندىعىن ەسكەرىپ، ءبىز قاشقىنباەۆ دەپ الدىق.

قاشقىنباەۆ: «ءۋاليحان، 1921 جىلى ساعان ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارنالعان باعدارلامانى بەرگەندە، ءۋاليحان، سەن ساقتىق جاساماعان سياقتىسىڭ. ول (زادى دىنشە ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىن ايتىپ وتىرسا كەرەك - ت.ج.): «سەن اليحانعا ارناپ ءبىر قۇجاتتاردى بەردى»،- دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىپتى. ەڭ باستىسى - بەردىڭ بە، جوق پا، سونى بىزگە ايتقان جوقسىڭ عوي.

وماروۆ: ماعان ەشقانداي باعدارلاما بەرىلگەن جوق. تىنىشباەۆتىڭ، دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولى قويىلعان حات بولدى. ءاليحاننىڭ اۋىلدان مەنەن بۇرىن كەتىپ قالعانىن بىلگەن سوڭ، حاتتىڭ كوزىن جويدىم. حات تۋرالى ساتباەۆتان باسقا ەشكىمگە ايتقامىن جوق. ونىڭ مازمۇنىن ساتباەۆ بىلمەيتىن. سەن ايتىپ وتىرعان مۇنداي وسەكتىڭ تاراعانى راس. مەنىڭ ويىمشا مۇنىڭ ءبارىن تاراتىپ جۇرگەن ادىلەۆ نەمەسە ءاشىم وماروۆ (؟ - ت.ج.).

قاشقىنباەۆ: «ءۆاليدوۆتىڭ ۇيىرمەسىنە وماروۆ 1922 جىلعا دەيىن مۇشە بولعان جوق. تەك كوكتەمگە قاراي تىنىشباەۆقا تانىسىپ شىعۋ تاپسىرىلدى...».

بۇدان ءارى ءوزارا جاۋاپتاسۋدا قاشقىنباەۆ ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ناقتى پىكىر نە ءۋاج ايتا الماعان. اناۋ - الاي دەدى، مىناۋ - بىلاي دەدى،- دەگەن سياقتى جالتاڭ دا جالپىلاما سىلتەمەگە كوشكەن. ونىڭ تەرگەۋ بارىسىنا پالەندەي اسەرى دە جوق ءارى «تىڭشى» تۇسىنىكسىزدەۋ ەتىپ قاعازعا تۇسىرگەندىكتەن دە، كىم نە تۋرالى، كىم تۋرالى ايتىپ وتىرعانى، قانداي ايىپ تاعىلعانى ناقتى اجىراتىلمايدى. تەك ايتىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ مازمۇنى ولاردىڭ وزدەرىنە عانا انىق بولسا كەرەك. سوندىقتان دا انىق ويدى بۇلدىراتپاس ءۇشىن ءبىز دە پايدالانۋدان سانالى تۇردە باس تارتتىق.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»