ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا كوتەرىلگەن نەگىزگى باعدارلامانىڭ ءبىرى – «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» ەدى. قازاقستاننىڭ تاريحي، كيەلى ورىندارىنا ءمان بەرۋ، كەشەلەك ۇرپاققا دارىپتەۋ، ولاردىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىن جاساۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان جوبا اياسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلەۋلى جۇمىستار اتقارىلدى. «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى»  باعدارلاماسى ءالى جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. ءبىز بۇگىن Abai.kz وقىرماندارىنا شىعىستاعى كۇرشىم اۋدانىندا ورنالاسقان ەجەلگى پەتروگيفتەر تاريحى جايلى تانىمدىق ماتەريالدى ۇسىنباقپىز...

كۇرشىم اۋدانىندا ورنالاسقان سارىولەڭ اۋىلىنان ءارى قاراي بەس شاقىرىمداي جەردە جاتقان دولانالى تەلىمىندە پەتروگليفتەرگە تولى ەرەكشە تاستار بار. ەرەكشەلىگى سول – ۇلكەن-ۇلكەن جاقپارلى تاستار جالپاق جوتانىڭ ءۇستىن الا ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلىپ، شوعىر- شوعىر بولىپ بىرىنەن كەيىن ءبىرى قاتارلاسىپ جاتىر. تاڭبالى تاستاردىڭ اراسىندا ەجەلگى وبالاردان، قورعانداردان قالعان تۇراقتار، ورىندار دا بار ەكەنى بايقالىپ تۇر.

وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرەن-ساران مالشىلارعا عانا بەلگىلى بولىپ كەلگەن بۇل جەردى ەڭ العاش سارىولەڭ اۋىلدىق مەكتەبىنىڭ تاريحشى مۇعالىمى تالاپتان تويباەۆ تاۋىپتى. ول كۇرشىم اۋدانىنداعى ءالى انىقتالماعان پەتروگليفتەردىڭ تولىق تىزبەسىن جاساپ، ولاردىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ قاي تۇرىنە ۇقسايتىندىعىنا ساراپتاۋ جۇرگىزگەن. تاريحشى سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، سارىولەڭ اۋىلى ماڭىنان تابىلعان تاستاعى سۋرەتتەردىڭ قۇپياسىن تابۋعا ايرىقشا ءمان بەرىپ، ءبارىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ سالىنۋ تەحنولوگياسىن، ەرەكشەلىگىن زەرتتەۋگە تىرىسادى. وكىنىشكە قاراي، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ومىردەن وتكەن اۋىل مۇعالىمى دولانالى جانە بەلاعاش تەلىمىندەگى تاستاردىڭ قۇپياسىن اشۋعا ۇلگەرە الماي كەتكەن ەكەن.

«ۋاقىت وتكەن سايىن كومەسكىلەنىپ بارا جاتقان بۇل تاستارداعى دەرەكتەردى جوعالتىپ الماس ءۇشىن بەينەتاسپاعا تۇسىرسە، كەيىن ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارىمەن بىرلەسە وتىرىپ بۇل جۇمىستى جالعاستىرسا، ولكەتانۋعا كوپ پايداسى تيەر ەدى. بۇل تەرەڭدەتە زەرتتەي وتىرىپ، اۋدان مەكتەپتەرىندە قوسىمشا ايماقتىق كومپونەنت رەتىندە پايدالانۋعا تۇرارلىق قۇندى ماتەريال»، – دەپ باعالاعان ەكەن بىرنەشە جىل بۇرىن تالاپتان تويباەۆتىڭ دولانالىداعى تاستار قۇپياسىنا قاتىستى ىزدەنىسىنە، زەرتتەۋىنە پىكىر بىلدىرگەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سوۆەتقان يگىباەۆ.

سارىولەڭدىك تاريحشى وسىدان ون جىلداي بۇرىن ءوزى تاپقان پەتروگليفتەر-تاستاعى جازۋلاردى، سىنا جازۋلاردى زەرتتەي وتىرىپ، بۇل جەردىڭ ارىسى اريلىكتەردىڭ، بەرىسى عۇن، سكيف، ساق تايپالارىنىڭ مەكەنى بولۋى مۇمكىن دەپ مولشەرلەپ بولجاعان.

اۋىل ۇستازى قۇپياسىن تاۋىپ، سىرىن اشۋعا اسىققان دولانالى تەلىمىندەگى پەتروگليفتەر كوپتىگىمەن قوسا، ءارتۇرلى بولىپ كەلەتىندىگىمەن دە ەرەكشە كورىندى بىزگە. بەينە ءبىر تاسقا تاڭبا سالۋدان جارىس وتكەندەي مە، دەرسىڭ بۇل جەردە. بۇل جوتانىڭ سانسىز كوپ تاڭبالى تاستارى كۇرشىم ءوڭىرىنىڭ ءبىر كىشىگىرىم تاريحي كۋالىگى ىسپەتتى. تاۋەشكى، بۇعى، جىلقىلار، تۇيەلەر، ادامدار، كۇن بەينەسى… قاتار-قاتار جاتقان تاستارعا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ويىپ، قاشاپ، شەكىپ سالا بەرگەن. ءارى تاستاعى تاڭبالار انىق، ايقىن كورىنەدى. دەگەنمەن ءبۇلىنىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قولىمەن «تاڭبالانىپ» جاتقان تاستار دا تابىلدى. كەڭشار كەزىندە وسى جوتانىڭ ماڭىندا قىرىقتىق ورنى بولىپتى. وسى ارادان ءۇش شاقىرىمداي جەردە بەسجىلدىق اۋىلى ءتيىپ تۇر. ايدالادا قاراۋسىز جاتقان تاريحي ەسكەرتكىشكە عىلىمي-زەرتتەۋ عانا ەمەس، كۇتىم، قامقورلىق تا كەرەك بولىپ تۇرعانى بايقالادى. قامقورلىققا الىنىپ، كولىك شوقىراقتاپ ارەڭ جۇرەتىن قارا جولى جوندەلسە، دولانالىنىڭ تاڭبالى تاسى كۇرشىم اۋدانىنداعى، وبلىستاعى تاعى ءبىر قۇندى تاريحي ورىن، تۋريستىك نىسان بولاتىنى ءسوزسىز.

سارىولەڭ اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ قىزمەتكەرى ەرعالي مادينوۆ بەلاعاش پەن دولانالى تەلىمدەرىندەگى تاڭبالى تاستار ورىنىن قورشاپ، تاريحي ەسكەرتكىشتى كۇتىپ ۇستاۋعا قارجىنىڭ جوقتىعى قولبايلاۋ بولىپ جۇرگەنىن، اتالعان ماسەلە تۋرالى اۋدان اكىمدىگىنە ۇسىنىس ايتىلعانىن جەتكىزدى. قارجى ءبولىنىپ جوتانى قورشاپ، بۇل جاققا جول سالىپ، كۇرە جولدىڭ بويىنان دولانالىعا قاراي كورسەتكىش، نۇسقاۋشى بەلگى قويىلسا، تاريحي جادىگەرلەر جاتقان جوتا كىمدى دە بولسا قىزىقتىرماي قالماسى ايان. تاڭبالى تاستارعا ارحەولوگيالىق قۇجاتتاندىرۋ، كونسەرۆاتسيالىق، گەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، كارتاعا تۇسىرىلسە، سۋرەتتەردىڭ جيىنتىعى، كوشىرمەسى جاسالسا، كۇرشىم اۋدانىندا اقباۋىرعا جەتە-قابىل شاعىن اسپان استى مۇراجايى پايدا بولار ما ەدى دەيسىڭ. تابيعي وزگەرىستەرگە ۇشىراماي سان عاسىردى ارتقا تاستاپ سول كۇيىندە ساقتالىپ، سول قالپىندا بىزگە جەتىپ وتىرعان بۇل ەسكەرتكىشتەر ەلەنبەي قالماي، ەل كورەتىن، جۇرت كەلەتىن قاسيەتتى تاريحي ورىنعا اينالۋى كەرەك. -دولانالىداعى جارتاستارعا سالىنعان تاڭبالاردىڭ تاعى ءبىر باستى ەرەكشەلىگى – تاستاردىڭ بەتى الدىن الا تەگىستەلىپ، سۋرەتتەر سالۋعا ابدەن دايارلانعاندىعى. پەتروگليفتەردە جىلقى مەن قويدىڭ سۋرەتى وتە كوپ كەزدەسەدى. بۇل سول كەزدەگى ادامداردىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقانىنىڭ ايقىن دالەلى. تۇيەلەردىڭ قاتارىنان سالىنۋى «التىن تىزبەك» ماعىناسىن مەڭزەيدى. جوتاداعى تاستاردا تەمىر داۋىرىندەگى ساق تايپالارىنىڭ ءدىني نانىم، سەنىمدەرى دە كورسەتىلگەن، بۇعان دالەل – ءمۇيىزدى بۇقا مەن كۇننىڭ سۋرەتى. بۇل جەردەگى پەتروگليفتەردىڭ بەلگىلەرىن تالداي كەلە، ولاردى ساق تايپالارىنىڭ ەرتە زامانداعى كورشىلەرى اريماس تايپالارىنىڭ قولىمەن تاڭبالانعان دەپ بولجاپ وتىرمىز. تاڭبالاردىڭ ارنايى قۇرالدارمەن، تاستاردى كەسىپ، تەگىستەي وتىرىپ بەتىنە بەدەرلەنە سالىنعانىن دا اڭعاردىق. جوتا قىرقالارىنىڭ ءۇستى عانا ەمەس، استى دا زەرتتەلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن، ول جەردە وبالار مەن قورعاندار ورىنىنىڭ بارى ءارى ولاردىڭ ەرەكشە كەلگەندىگى بايقالادى. اۋداندىق تاريحي ولكەتانۋ مۇراجايى، اۋدان اكىمدىگى تاراپىنان سارىولەڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى ورىنىن زەرتتەۋگە قولداۋ كورسەتىلسە، بۇل جەرگە ساماشەۆ سياقتى ارحەولوگ اعالارىمىزدىڭ اياعى جەتسە، تۋعان ولكەمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى تالاي قۇپيا، سىردىڭ اشىلارى ءسوزسىز،- دەيدى سارىولەڭدەگى تاڭبالى تاستاردى زەرتتەپ جۇرگەن وسى اۋىلداعى مەكتەپتىڭ تۇلەگى جاڭىل اداق. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىپ جاتقان جاڭىلعا تاريح كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىلارى سارىولەڭ جاقتاعى تاڭبالى تاستاردى بىرلەسە زەرتتەۋگە ۇسىنىس جاساعان.

ولكەتانۋشى، تاريحشى تالاپتان تويباەۆ وقۋشىلاردىڭ جازعى دەمالىسى كەزىندە سارىولەڭ اۋىلىنداعى بالالار لاگەرىنىڭ ديرەكتورى بولا ءجۇرىپ، بالالاردى جىل سايىن تاڭبالى تاستار باسىنا الدەنەشە رەت اپارىپ، تۋعان جەردىڭ تاريحىمەن جاقىنىراق تانىستىرۋعا تىرىسقان ەكەن. بەرتىندە سارىولەڭنەن ءارى قاراي مارالدى، قويتاس اۋىلدارى ماڭىنداعى تاڭبالى تاستار شوعىرىنا ەكسكۋرسيالىق شەرۋ دە ۇيىمداستىرماقشى بولىپتى. بىراق مەزگىلسىز كەلگەن اجالدان باستاعان ءىسى جۇرگىزىلمەي قالعان.

ەسكەرتۋ: ماتەريال Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا ارنالعان. ماتەريالدى كوشىرىپ باسقاندا، سىلتەمە كورسەتۋ ماڭىزدى!

Abai.kz