تامۇق بار بولسا، ول - وسى (جالعاسى)
V-تاراۋ
تامۇق بار بولسا، ول - وسى
«...قايىم اعا كىممەن بولسىن اڭگىمەلەسكەندە جۇقالتاڭ اققۇبا ءجۇزى ارايلانا جىميىپ، لەكىتە كۇلىپ قويىپ وتىرادى ەكەن. ويدى وي قوزعاپ دەگەندەي، ءسوز جۇيەلەپ ورىستەپ، قانشاما تاقىرىپتى شالساڭ دا، اعا بارىنە دايار. ادەبيەت، ونەر، تاريح، جاعرافيا، ءتىل، ءدىن، ساياسات، ەكونوميكا، پەداگوگيكا، فيلوسوفيا... كونەدەن بۇگىنگە دەيىن ايتا الادى، ايتىسا الادى. ايتىس قىزۋى ارتقان سايىن اعانىڭ ءسال قيىقشا كىشكەنە قوڭىر كوزى وتكىرلەنىپ، داۋىسىنا شىڭىل ءبىتىپ، ءسوزى شاپشاڭدايدى. ءبىر قىزىعى: سونداي جاعدايدا دا لەكىتە كۇلىپ قويۋدان جاڭىلمايدى... قانشاما جىل ارالاس-قۇرالاس، سىرلاس بولىپ جۇرگەنىمدە قاتتى اشۋلانعانىن كورگەن ەمەسپىن. تەگى اعانىڭ ادامي جاراتىلىسىندا اشۋ جوق شىعار... قانشا مايىسقانمەن سىنباي، قانشا شاتىناعانمەن شاشىلىپ قالماي، ۇزاق جاساۋى عاجاپ. ءالى ەسىمدە، بىردە: -اعا، تەمىر توردىڭ تاۋقىمەتى سۇمدىق شىعار؟- دەپ قالعانىم. ول مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سونوۋ جىلدارى تۇرمەگە ءتۇسۋ سەبەبىن ايتىپ وتىرعان-دى. مەنىڭ سۇراعىم وزىنە قاتىستى بولعان ءجايتتى جاعالاۋىم ەكەنىن اڭعارا قويىپ: -قۇرىسىن، قايتەسىڭ سونى، مەن ءوزى ۇمىتىپ تا بارامىن، - دەپ كۇلدى...».
جازۋشى عابباس قابىشۇلىنىڭ وسىلاي دەگەنى بار.
V-تاراۋ
تامۇق بار بولسا، ول - وسى
«...قايىم اعا كىممەن بولسىن اڭگىمەلەسكەندە جۇقالتاڭ اققۇبا ءجۇزى ارايلانا جىميىپ، لەكىتە كۇلىپ قويىپ وتىرادى ەكەن. ويدى وي قوزعاپ دەگەندەي، ءسوز جۇيەلەپ ورىستەپ، قانشاما تاقىرىپتى شالساڭ دا، اعا بارىنە دايار. ادەبيەت، ونەر، تاريح، جاعرافيا، ءتىل، ءدىن، ساياسات، ەكونوميكا، پەداگوگيكا، فيلوسوفيا... كونەدەن بۇگىنگە دەيىن ايتا الادى، ايتىسا الادى. ايتىس قىزۋى ارتقان سايىن اعانىڭ ءسال قيىقشا كىشكەنە قوڭىر كوزى وتكىرلەنىپ، داۋىسىنا شىڭىل ءبىتىپ، ءسوزى شاپشاڭدايدى. ءبىر قىزىعى: سونداي جاعدايدا دا لەكىتە كۇلىپ قويۋدان جاڭىلمايدى... قانشاما جىل ارالاس-قۇرالاس، سىرلاس بولىپ جۇرگەنىمدە قاتتى اشۋلانعانىن كورگەن ەمەسپىن. تەگى اعانىڭ ادامي جاراتىلىسىندا اشۋ جوق شىعار... قانشا مايىسقانمەن سىنباي، قانشا شاتىناعانمەن شاشىلىپ قالماي، ۇزاق جاساۋى عاجاپ. ءالى ەسىمدە، بىردە: -اعا، تەمىر توردىڭ تاۋقىمەتى سۇمدىق شىعار؟- دەپ قالعانىم. ول مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سونوۋ جىلدارى تۇرمەگە ءتۇسۋ سەبەبىن ايتىپ وتىرعان-دى. مەنىڭ سۇراعىم وزىنە قاتىستى بولعان ءجايتتى جاعالاۋىم ەكەنىن اڭعارا قويىپ: -قۇرىسىن، قايتەسىڭ سونى، مەن ءوزى ۇمىتىپ تا بارامىن، - دەپ كۇلدى...».
جازۋشى عابباس قابىشۇلىنىڭ وسىلاي دەگەنى بار.
شىنىندا قايىم مۇحامەدحانۇلى وزىنە جامانشىلىق جاساعاندارعا كەكتەنگەن ەمەس. 50-جىلداردا كورگەن قورلىق-زومبىلىقتى جادىنان ءوشىرىپ تاستاعانىنا كەيبىرەۋلەر يلانباسا، - مەيىلى. ال ءتول تاريحىمىزدى تارازىلاۋدا «ءبارىن بىلمەي قويمايمىز» دەپ جۇرگەن ءبىز قايىم اعانى ۇلگى تۇتۋعا ءتيىسپىز.
1951-جىلعى 1-جەلتوقساننىڭ كەشىندە ءۇي ەسىگىنىڭ تارسىلدان تالقان بولا جازداپ، الدەكىمدەر القىن-جۇلقىن كىرىپ كەلدى دە، ءۇي ءىشىن استاڭ-كەستەڭ تىنتە باستادى. كىتاپتارىنا، قولجازبالارىنا جاۋداي ءتيىپ، تىركەپ جازىپ، شىعارىپ اكەتىپ جاتىر. جازۋ-سىزۋى بار قاعازدارىن قيداي سىپىردى. مۇحتار اۋەزوۆپەن جازىسقان حاتتارى ءبىر ساندىق ەدى، ونى سول بويى الىپ كەتتى. كەيىن اكەلەرى قانشا ىزدەسە دە، كگب-عا، باسقا ورىندارعا قانشاما ءوتىنىش جازسا دا، سوندا تاركىلەنگەندەردىڭ ەشبىرىن قايتارىپ الا المادى.
تىمىسكىلەر قاعازدان باسقا: جيھاز، ساندىك بۇيىمدار، وبليگاتسيالار، ءتىپتى بالالاردىڭ توسەكتەرىن، ورىندىقتارىن دا تاركىلەدى. ەڭ سوڭىندا قايىمنىڭ ءوزىن الا جونەلدى. قايىم كەلىنشەگى مەن بالالارىنا جىميا قاراپ: «مەن كوپ كەشىكپەي كەلەمىن» دەپ ۇلگىردى.
قايىم مۇحامەدحانۇلى اۋەلى سەمەيدىڭ ىشكى تۇرمەسىنە قامالدى دا، سودان كەيىن الماتىنىڭ تۇرمەسىندە توعىز اي وتىردى. وندا ءبىرىنشى قاباتتا ما، الدە پودۆالدا بولدى ما، ەسىندە جوق، ايتەۋىر، ەدەنى ءبىر شارشى مەتر، توبەسى دە الاسا كامەرادا وتىرعانىن ۇمىتقان جوق.
ۇيشىكتىڭ ەدەنى دە، بەتون قابىرعالارى دا ءبىرازدان سوڭ ىسي باستايدى ەكەن. تابانىڭ شىداماي ىرشيسىڭ، ءتىلىڭ اۋزىڭا سيماي كەتەدى. ءبىر كەزدە ەسىك اشىلىپ، باقىلاۋشى ءبىر ىدىس ۇسىنادى. سۋ عوي دەپ باسسالاسىڭ، ءيا، سۋ، بىراق ىدىسى تەسىك ەكەن، ۇرتتاپ ۇلگىرگەنىڭشە اعىپ كەتەدى. دارەت قىسقاندا ەسىكتى ۇرعىلاپ ايتاسىڭ، - ايداپ الىپ بارادى. ول جاقتان ءبىر تاقتاي كەسىندىسىن نۇسقاپ: «تابانىڭا توسەگىڭ كەلسە ال» دەيدى. ىستىق ەدەنگە توسەۋىڭە كەرەك، الاسىڭ، بىراق ءيىسى قولقاڭدى اتادى. ءبىرازدان سوڭ ۇيشىك سۋىتا باستاپ، مۇزداتقىشقا اينالادى... سونى ايتقان قايىم اعانىڭ ءسال جىميىپ: «ەگەر تامۇق بار بولسا، ول - وسى، دەپ ويلادىم» دەگەنى ءالى دە ەسىمدە.
كوپشىلىك كامەرالارىنداعى جاعداي دا وڭىپ تۇرمادى. ونداعىلار باقىلاۋشىنىڭ رۇحساتىمەن عانا وتىرىپ، سونىڭ رۇحساتىمەن عانا جاتادى. جاستىقتارىنىڭ «مامىعى» - مەتالل جوڭقاسى. بار-جوق تاماق - ىشىندە قىرىققابىقتىڭ (كاپۋستانىڭ) قاسىققا ىلىەر-ىلىنبەس بىرەر قابىقشاسى جۇرەتىن سۇرقاي بىلىمىق. ونى ىشكەنمەن تويمايسىڭ جانە ونى تەرگەۋدىڭ الدىندا اكەلەدى دە، ەرىكسىز قالدىرىپ كەتە باراسىڭ، ال قايتىپ كەلگەنىڭدە ەگەۋقۇيرىقتىڭ ءىشىپ تۇرعانىن كورەسىڭ.
تۇرمەدە ونداي «ديەتادان» باسقا تاتىمدى تاماق تا بولادى، بىراق ول تەمىر تورلى تەرەزەنىڭ ارعى جاعىندا تۇرادى. ونى ءىشۋ ءۇشىن: «سوۆەتكە قارسى جۇمىس جۇرگىزگەنىم راس» دەپ مويىنداپ، قويۋ كەرەك قاعازىنا قول قويىپ بەرەسىڭ. ويتپەسەڭ، كورەسىڭدى تاعى كورىپ، ەگەۋقۇيرىقپەن «تاباقتاس» بولاسىڭ.
تاۋقىمەتتى ايلاردا قايىم مۇحامەدحانۇلى تاعى نە كوردى؟ قىتايلار ويلاپ تاۋىپتى دەگەن ازاپتى تارتتى: قىرىڭنان جاتقىزادى دا، سامايىڭا سۋىق سۋ تامشىلاتادى. تىرناعىڭنىڭ كوبەسىنە ينە سۇققىلايدى. باسى-كوزىڭ بار دەمەي تەپكىلەيدى. ءتىسىڭدى وپىرىپ، مۇرنىڭدى بەت قىلادى. اياق-قولىڭدى بايلاپ، باسىڭا رەزەڭكە قاپشىق كيگىزىپ، رەزەڭكە قامشىمەن سابايدى. ءسويتىپ، ەسىڭ كىرەسىلى-شىعاسىلى بولىپ جاتقانىڭدا: «قىلمىسىڭدى مويىنداپ، مىنا جەرگە قول قوي!» دەپ قاعازىن تىقپالايدى. قايىم قورلىقتىڭ بارىنە توتەپ بەردى، قول قويمادى. دەنە ءبىتىمى دە، جانى دا نازىك ادامنىڭ ەشقاشان قايىسپاعانىنا قايران قالاسىڭ! «وزەكتىگە ءولىم بار. مەنىڭ جانىم الاش ارىستارىنىڭ جاندارىنان ارداقتى ما، ءولىپ-اق قالايىن دەگەندى عانا ويلاپ ءجۇردىم»، دەيدى قايىم اعا. ايۋاندىق ازاپقا دانىككەن تەرگەۋشىلەر ونى جاسىتا المادى. قايىم اعا ءوزىنىڭ عىلىمي يدەيالارىنان باس تارتپادى، ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىن جوققا شىعارمادى، ۇستازى مۇحتار اۋەزوۆتى ساتپادى!
قايىم اعا وزىنە جاسالىپ جاتقان زۇلىمدىقتىڭ ءبارى مۇحتار اۋەزوۆكە قارسى قاسكويلىك ەكەنىن بىردەن سەزگەن. اپەرباقان تەرگەۋشىلەر دە ءبىرازدان سوڭ جاسىرىنباقتى قويدى، ءبىر كۇنى جەتەۋى كەزەك-كەزەك قيناپ، «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى تۋرالى ديسسەرتاتسيا جازۋعا سەنى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءماجبۇر ەتكەنىن مويىندا!» دەپ ارسىلدادى. «ولاي دەپ جالا جاپقاننان ولگەنىم ارتىق!» - قايىم مۇحامەدحانۇلىندا وسىدان باسقا وي دا، ءسوز دە بولماعان!
بەرتىندە م. اۋەزوۆ تۇرمەدە قانداي ويدا بولىپ جۇرگەنىن سۇراعاندا قايىم وندا وتىرىپ جازعان ءبىر ولەڭىن وقىپ بەرىپتى. سونىڭ مۇحاڭا قاتىستى شۋماعى مىناۋ ەكەن:
«...وتقا سالدى، وتىردىم جىگەر قايناپ،
تورداعى ارىستانداي كوزىم جايناپ.
شىڭدالىپ شاربولاتتاي شىقتىم، مىنە،
وتىرمىن وزىڭمەنەن كۇلىپ ويناپ!»
تاعدىر قانشا تارىنسا دا تالكەك بولماعان قايىم تۇتقىندالعانى تۋرالى ءسوز بولا قالسا: الماتى تۇرمەسىنىڭ ءبىر كىسىلىك «ليۋكس» بولمەسىندە تۇردىم، دەپ قالجىڭدايتىن ەدى.
قايىمنىڭ وتباسى دا كۇتپەگەن كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. كۇنى كەشە ەسىگىن بوساتپايتىن دوس-جولداستاردىڭ كوبى جولاماي كەتتى. قايسىبىرى ءتىپتى وتاعاسىز قالعان بالا-شاعانىڭ، ول ۇيگە از بولسا دا كىرىپ-شىعىپ جۇرگەندەردىڭ ءىزىن اڭدىپ، ءتيىستى ورىندارعا دومالاق حات جازاتىن بولدى. وتاناسى فارحينۇرعا «حالىق جاۋىنىڭ» بالالارىن پاناسىزدار ۇيىنە تاپسىرىپ، پالە-جالادان قۇتىلىپ، ادامشا ءومىر سۇرسەڭشى دەگەندەي «جاناشىرلىق اقىل-كەڭەس» بەرگەن «قامقورشىلار» دا تابىلدى. فارحينۇر مەن بالالارى ءۇش بولمەلى پاتەردىڭ ەڭ كىشى بولمەسىنە كوشىرىلدى دە، كەڭ بولمەسىنە بىردە اسكەري كىسىلەر، بىردە پارتيا قىزمەتكەرلەرى ورنالاستىرىلدى.
وتباسىنىڭ كۇنكورىسى قيىندادى. فارحينۇر احمەتجانقىزى ۇيگە جاقىن فيزينستيتۋتقا، اۋرۋحاناعا جۇمىسقا ورنالاستى. ونىڭ ايلىعى تاماققا تام-تۇم جەتسە دە، كەيدە پاتەراقى تولەمىنە جەتپەي، پاتەردەن شىعىپ قالۋ قاۋپى تونە بەردى.
دەگەنمەن، قايىمنىڭ ءۇي-ىشىمەن بۇرىنعىشا ارالاسىپ جۇرگەندەر بولماي قالعان جوق. سولاردىڭ ءبىرى - اباي مۇراجايىنىڭ بايىرعى قىزمەتكەرى ب. اكەرمان ءجيى كەلىپ، حال-احۋالدارىن ءبىلىپ، جىلى سوزىمەن دە، قارجىلاي كومەگىمەن دە قولداپ ءجۇردى. قايىمنىڭ جاعدايىن جەڭىلدەتۋ نيەتىمەن ءتيىستى ورىندارعا ءوتىنىش جازادى، وتباسىنىڭ پاتەر ماسەلەسىن شەشۋگە ارالاسادى.
قايىم اعا بولسا، وتباسىنىڭ، تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ نە كۇيگە ۇشىراپ جۇرگەندەرىن ويشا عانا دولبارلاپ، انىق ەشتەڭە بىلە المادى.
قازاقستاننىڭ ەرەكشە نازارداعى لاگەرلەر باسقارماسىنىڭ ءوتىنىشىن قاراعان رەسپۋبليكا ۇكىمەتى اقمولا، قاراعاندى وكرۋگتارىندا جاڭا لاگەرلەرگە اشۋعا 110 000 گا جەر ءبولۋ جونىندە 1930-جىلعى 13-مامىردا شەشىم شىعارعان بولاتىن. سوۆەت جەرىندە تاعى ءبىر گۋلاگ - كارلاگ سولاي اشىلعان. ول جاپان دۇزدە لاگەرلىك «توبەشىكتەردەن» قۇرالعان، تۇرعىندارى - جارتىلاي قۇلدار مەن جارتىلاي جەراۋدارىلعاندار - سوتسياليستىك جۇماققا جاۋىققان وتە ۇلكەن ايماق ەدى. قايىم مۇحامەدحانوۆ بىرنەشە جىلىن سوندا وتكىزدى.
ايتقانىنان قايتپاي قاسارىسقان جاس عالىم قايىم قازكسر جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستى ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ ۇكىمى بويىنشا 1952-جىلى الباستىداي ايگىلى 58-باپ نەگىزىندە 25 جىلعا سوتتالدى. «قىلمىستى» الماتىنىڭ تۇرمەسىنەن سەمەي قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە اپارىلىپ، سوندا ءۇش كۇن (29-31مامىردا) سوت بولدى. ارينە، سوت ايىپتىنىڭ «قىلمىستى ەمەسپىن» دەگەن اقيقات ءسوزىن ەلەمەدى، كەشە قىزمەتتەس، بۇگىن ايىپتاپ كۋا بولعان كەيبىرەۋلەردىڭ «دالەلدەرىن» عانا ەسكەردى. فاشيستىك گەرمانياعا دىزە بۇكتىرگەن كسرو سول جەڭىستىڭ قۇرمەتىنە ەلدە ءولىم جازاسىن قولدانۋدى توقتاتقاندىقتان قايىمعا دا ول جازا قولدانىلمادى. بىراق ونىڭ ورنىنا 25 جىل ءتىرى ولىك بولۋ كىمگە كەرەك دەيسىڭ؟!. سول دا ءومىر مە ەكەن؟!.
تۇتقىن مۇحامەدحانوۆ كوپپەن بىرگە ەرتەلى-كەش جەر قازدى، تاس تاسىدى. وعان دا اتى-ءجونىن ۇمىتتىرماق بولدى. ءبارى نومىرلەنگەن. ەستيتىندەرى: «پالەنىنشى ءنومىر، تۇر، ءجۇر!». ونىمەن قويماي، ءبارىن اي ارالاتا باسقا جاققا ايداپ اپارادى، ارالاستىرىپ جىبەرەدى. سول «تارتىپپەن» قايىم اعا: تەمىرتاۋدا، قاراباستا، دولينكادا، داريادا، قۇلاايعىردا... بولدى. بارعان جەرىنىڭ بارىندە «دەنە جۇمىسىنا جارامدى» دەگەن انىقتاما بۇيىرىپ، ادام توزگىسىز ازاپتى حال كەشىپ ءجۇردى.
ازاپ الۋان ءتۇرلى. ەڭ جاقىن ادامدارىڭمەن حابارلاسا حات جازىسىپ قارىق بولمايسىڭ. ۇيدەن كەلەتىن حاتتىڭ ايتارى: «دەنىمىز ساۋ، بالالار وقىپ ءجۇر، اۋا رايى جاقسى». ۇيدەگىلەرگە جازىلار حات تا سوعان ۇقساس. امال نە؟!. ال جۇيكەڭە تىنىم جوق: تۇندە ادامشا ۇيىقتاي المايسىڭ، قۇپيا باقىلاۋشىلار وعاش ءبىر قىلىعىڭدى، ارتىق ءبىر ءسوزىڭدى قوجاسىنا جەتكىزىپ، سول ءۇشىن تاڭەرتەڭ تاياق جەيسىڭ. لاگەر قىزمەتكەرلەرى تۇتقىنداردىڭ حاتتارىن اشىپ وقيدى، ەلدەن كەلگەن پوسىلكانى اشىپ، كەرەگىن الىپ قويادى. ونداي سۇمپايىلىققا قايىم دا تاپ بولىپ ءجۇردى. قورقىنىش بيلەگەن كوپشىلىك ونى ايتا الماسا دا، وزبىرلىققا قارسى تۇرعاندار بولماي قالمادى. سول ازداردىڭ ءبىرى - قايىم مۇحامەدحانۇلى تۇتقىندار كورىپ جۇرگەن قورلىق-زورلىقتى تىزە لاگەر باستىقتارىنا حات جازۋدان قايمىقپادى. كىمنىڭ كىمنەن، قاشان، قانداي ءجابىر كورگەنىن ناقتى اتاپ جازعان حاتتارى كەيىندە تابىلدى. «حات جازۋ سەبەبىم كەك ساقتاۋشىلىق ەمەس، لاگەردە ادامي ار-نامىسىڭدى اياقاستى ەتۋگە قارسى تۇرۋ، سىزگە وسىنى مالىمدەيمىن» دەپ اشىق، باتىل ايتىپ وتىرىپتى.
لاگەر كۇنىن قۇرىم قارا بۇلت ۇنەمى تۇمشالاپ تۇردى، ساڭىلاۋ كورىنبەدى دەۋگە بولمايدى ەكەن. سوڭعى جىلدارداعى ءبىر اڭگىمەسىندە قايىم اعانىڭ وسىلاي دەپ، مىسال كەلتىرگەن بار. «ستالين زامانىنداعى لاگەردەن ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم الا الاسىڭ» دەگەن «قاناتتى» ءسوز بولىپتى. جانى بار ءسوز ەكەن، سەبەبى لاگەرلەردە جوعارى ءبىلىمدى ساياسي قايراتكەرلەر، ءار سالانىڭ كوپكە بەلگىلى قۇرمەتتى، اتاقتى وكىلدەرى بولىپتى. قايىم اعا سوۆەت جۇرتشىلىعىنىڭ سۇيىكتى ءانشىسى ليديا رۋسلانوۆامەن لاگەرلەس بولعانىن، ول اندا-ساندا «ۆالەنكي» ءانىن جىگەرلەنە شىرقاپ، كوڭىلدەرىن ءبىر جەلپىنتىپ تاستاپ جۇرگەنىن ايتتى. ال ءبىر بەيباقتا ن. كارامزيننىڭ «بەدنايا ليزا» حيكاياسى شىققان كىتاپ بولىپتى دا، قايىم اعا ونى سۇراپ الىپ، قازاق تىلىنە 15 كۇندە ولەڭمەن اۋدارىپ، اتىن «سورماڭداي ليزا» دەپ ءساتتى قويىپتى. ءسىرا، حيكايانىڭ مازمۇن-ءمانى ايداۋ-قاماۋداعى اۋدارماشىنىڭ تىرلىك مانىمەن ۇندەس بولعاندىقتان شىعار.
تىرلىكتىڭ تۇششىسىن قالاعان پەندە دە ونىڭ نەمەن تىنارىن بىلە بەرمەيدى. ال قايىم ءتۇبى ءوزىنىڭ جەڭەرىن ءبىلىپ، ءاربىر كۇنى ءۇشىن كۇرەسۋىن جالعاي ءتۇستى. 1952-جىلى كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى گ. مالەنكوۆ پەن سوكپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى ن. حرۋششەۆكە، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ باس حاتشىسى ا. فادەەۆكە حات جىبەردى. سول حاتىنان ءبىر ءۇزىندى:
" ...ليتەراتۋرنىيۆەلموجا س.مۋكانوۆ ي ەگو پوسلەدوۆاتەلي، جەلايا، ۆو چتو بى تو ني ستالو، وپوروچيت، سكومپرومەتيروۆات ي ۋنيزيت سۆوەگو پروتيۆنيكا پيساتەليا م.اۋەزوۆا، دەيستۆوۆالي يسپىتاننىمي مەتودامي ۆراگوۆ ابايا - كلەۆەتوي ي ينتريگامي. يا وكازالسيا جەرتۆوي بەسپرينتسيپنوستي ەتيح ليتەراتۋرنىح ۆەلموج ي وتدەلنىح رابوتنيكوۆ ورگانوۆ مگب كازسسر، كوتورىە پوشلي نا گرۋبەيشيە نارۋشەنيا سوۆەتسكوي زاكوننوستي، ۆپلوت دو پرياموي فالسيفيكاتسي وبۆينيتەلنىح ماتەريالوۆ ي پريمەنەنيا نەدوپۋستيمىح ي ستروجايشە زاپرەششەننىح سوۆەتسكيمي زاكونامي پريەموۆ سلەدستۆيا. يا نە موگ دوبيتسيا سپراۆەدليۆوستي، گۋماننوگو پودحودا ك سۋدبە سوۆەتسكوگو چەلوۆەكا ي سو ستورونى ورگانوۆ پروكۋراتۋرى ي سۋدا... كامەننوي ستەنوي ۆستاۆالي پەرەدو منوي راۆنودۋشيە رابوتنيكوۆ ي ەتيح ورگانوۆ. وني، منە كاجەتسيا، پريدەرجيۆايۋتسيا پراۆيلا: ۋپاۆشي دا بۋدەت راستوپتان».
بۇل سوزدەردەن قايىسپاس تۇتقىننىڭ ادىلدىكتەن ءالى دە كۇدەر ۇزبەگەنى، ادىلەتسىزدىككە توزبەس اشۋ-ىزاسى، شاراسىز شامىرقانىسى، ارىز-شاعىمىنىڭ جول تاباتىنىنا سەنىمى بار.
قايىم حاتىن وزىندەي سورلاپ جۇرگەن ءبىر تۇتقىننىڭ لاگەرگە كەلىپ قايتقان ايەلى ارقىلى سىرتقا شىعارعان.
مۇحامەدحانوۆتاردىڭ وتباسى مۇراعاتجايىندا لاگەردەگى قايىمنىڭ سونداعى ءبىر ماشينكاشىعا فادەەۆكە جىبەرۋى كەرەك حاتىن باسىپ بەرۋدى سۇراپ جازعان زاپيسكاسى ساقتاۋلى. وندا بىلاي دەپتى:
"ۋۆاجاەمايا! پروشۋ ۆاس پەچاتات نا ودنوي ستورونە، چەرەز 1,5 يلي 2 ينتەرۆالا. ۆ تەكستە موەي جالوبى ۆسترەچايۋتسيا يمەنا دۆۋح يستوريچەسكيح ليچنوستەي، وچەن بليزكيە ۆ ورفوگرافيچەسكوم وتنوشەني. ەتو - پوەت اباي ي حان ابىلاي. نا چتو وسوبو وبراششايۋ ۆاشە ۆنيمانيە. ەتا جالوبا - مويا سۋدبا. ەتو ۆى، كونەچنو، گلۋبوكو پونيماەتە. وتپەچاتاۆ مويۋ جالوبۋ، ۆى سدەلاەتە منە ۆەليكوە دوبرو. نادەيۋس، چتو ۆى نە وتكاجەتە نەسچاستنومۋ ۆ ەتوي ليۋبەزنوستي...".
جوعارىعا جولداعان حاتتارىنا جاۋاپ بولعان جوق. الايدا داتكە قۋات ەتكەنى - ۇيىنە اندا-ساندا حات جازۋعا مۇمكىندىك بەرىلگەنى. مىندەتتى تۇردە ورىس تىلىندە جازىلاتىن، تسەنزوردىڭ وقىپ تەكسەرۋىمەن جىبەرىلەتىن ول حاتتارى ايەلى مەن بالالارىن ساعىنىپ سارعايعان جاننىڭ نازىك سەزىمىنە تولى بولاتىن ەدى. سول حاتتارىنان بىرنەشە سويلەم وقىلىق:
" ...ميلىە موي، يا جيۆ ي زدوروۆ. منە پونياتنو، يا گلۋبوكو چۋۆستۆۋيۋ، موي دوروگيە، چتو ۆام بەز مەنيا ترۋدنو ي سكۋچنو. منە توجە وچەن تياجەلو، كوگدا دۋمايۋ و توم، چتو يا نە س ۆامي. ۆسە ەتو، كونەچنو، ۆرەمەننوە ياۆلەنيە. نو پوكا نام س ۆامي پريدەتسيا ميريتسيا س ترۋدنوستيامي... موي دوروگيە، ۆسە چتو ەست ۆ يۋنوستي - سيلۋ دۋحا ي مىسلي، حۆاتكۋ رۋك، نابليۋداتەلنوست گلاز، ۆسە وتداۆايتە ۋچەبە، ترۋدۋ. ۋ مەنيا نەت درۋگيح جەلاني، كرومە توگو، چتوبى ۆى ۋچيليس حوروشو، بىلي سچاستليۆىمي ۆ جيزني "; "... يا گلۋبوكو بلاگودارەن تەم ليۋديام، كوتورىە نە زابىلي پروتيانۋت رۋكۋ سۆوەمۋ بليجنەمۋ ۆ ترۋدنوم سلۋچاە جيزني. وسوبەننو يا بلاگودارەن يم زا تو, چتو وني پوموگايۋت ۆام. پۋست وني جيۆۋت دولگوي، بوگاتوي ي سچاستليۆوي جيزنيۋ. چەست ي سلاۆا يم!'
سازارعان سارى دالادا، تىكەنەك سىممەن قورشاپ تاستالعان لاگەردە جانى سىزداعان قايىمنىڭ سۇيىكتى جارى - تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە تاپ بولعان فارحينۇرىنىڭ دوسقا كۇلكى بولماي، دۇشپانعا تابا بولماي جۇرگەن قايرات-جىگەرىنە، پاراساتتىلىعىنا ءتانتى بولا، تەبىرەنە، كىرشىكسىز سۇيگەن جۇرەگىن اشا العىس ايتقان. ول ولەڭىن باسپاسوزگە 40 جىلدان سوڭ عانا ۇسىنىپتى. ءاربىر ءسوزى جان سەزىمىڭدى تولقىتادى، تەربەيدى. بىرەر سويلەمىن كەلتىرەيىن: «...سەن مەنى شەكسىز سۇيەسىڭ، قۋانىشىمىز دا، قايعىمىز دا - ءبىر. سەن - مەنىڭ پەرىشتەمسىڭ! جارىنا ادال سەرىك، بالالارىنا پانا اسىل انا، ساعان باسىمدى ءيىپ، سەنى ماقتانىش ەتىپ ءجۇرمىن!».
قايىم اعا فاتحينۇرىن ارقاشان شىنايى ءسۇيىپ، ايالاپ، الاقانىنا سالىپ ءجۇردى. جارىنىڭ فوتوسۋرەتىن جانىنان تاستاعان ەمەس!
1954-جىلعى جەلتوقساندا قايىم اقتالدى (ا. فادەەۆتىڭ جاردەمى بولعان كورىنەدى), بىراق بوستاندىققا 1955-جىلى شىقتى. ءتيىستى قۇجاتتاردى ازىرلەيتىندەردىڭ توڭمويىندىعى بوگەپتى.
ازاپتىڭ اقىرى قايىرلى بولىپ، سەمەيىنە اپاراتىن پويىزبەن الماتىعا جەتكەن قايىم ۆوكزالدان ەسماعامبەت ىسمايىلوۆتىڭ ۇيىنە اسىعا تەلەفون شالدى. ءوزى دە تۇتقىن لاگەرىنەن ءسال ەرتەرەك بوساپ كەلگەن جولداسى قاتتى قۋاندى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تاعاتسىز كۇتىپ جۇرگەنىن ايتىپ، تەزىرەك حابارلاسۋىن قالادى.
تەلەفون تۇتقاسىنان شاكىرتىنىڭ داۋىسىن ەستىگەن مۇحتار اۋەزوۆ بالاشا قۋانىپ، تەز كەل دەپ شاقىردى. ۇستىندە ءجونى ءتۇزۋ كيىمى جوق جانە بالا-شاعاسىن ساعىنىپ قالجىراپ كەلە جاتقان قايىم ۇستازىنان ءبىراز كۇنگە مۇرسات سۇراپ، قالتاسىنداعى التى سومىنا بەلەتكە جۇمساپ، سەمەيگە جول تارتتى.
اراعا ەكى اپتا سالا الماتىعا جەتكەن قايىم كۇتكەن ۇستازىمەن قۋانا قاۋىشتى. ساعاتتان ساعاتقا سوزىلعان اڭگىمەلەرى اياقتالار ەمەس دەرسىڭ. ەكەۋىنە ورتاق جايتتەر كوپ. قارا قۇرىققا ەكەۋى دە 35 جاستارىندا ىلىككەن (ايىرماسى: مۇحتار 30-جىلدارى، قايىم 50-جىلدارى). بىرىنە اكە، بىرىنە اعا مۇحامەدحان سەيىتقۇلۇلىنىڭ ءومىرى دە ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ ارقاۋى بولدى.
مۇحتار تۇرمەدە ماعجان جۇماباەۆپەن، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن، احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بىرگە وتىرعانىن قايىمعا سول جولى ايتتى. مۇحتاردى پارتيادان كەشىرىم سۇراي حات جازۋعا احمەت كوندىرىپتى. ول ابايدىڭ ءىسى مەن ءسوزىن، ادەبي اسىل مۇراسىن ايالاپ امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن مۇحتاردىڭ بوستاندىققا شىعۋى قاجەتتىگىن، قازاق حالقىنا كەرەك ابايدىڭ اتىن ارداقتاپ، شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋداي ۇلى ماقسات-مۇددە ءۇشىن ءبىر رەت دىزە بۇكپەي بولمايتىنىن ايتىپتى.
...اقتالىپ ورالعان قايىم ەندى عىلىمي اتاعىن قايتارىپ الۋ كۇرەسىنە كىرىستى. جۇمىسقا ورنالاسىپ ەدى، ءبىر كافەدرادان ەكىنشىسىنە اۋىستىرىپ، شتات قىسقارتۋعا ىلىكتىرىپ، ەسىن شىعاردى. ەڭبەك ستاجىن قالپىنا كەلتىرۋ دە قيامەت بولدى. پاتەرىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن جازباعان قاعاز، بارماعان كەڭسە، اشپاعان ەسىك قالمادى. سوتتىڭ «قىزىعىن» دا كوردى. «ءۇش ءارىپتىڭ» سالپاڭقۇلاقتارى دا ءىزىن اڭدىپ جىلتىڭدايدى. ءبىز ونىڭ وتباسى مۇراعاتجايىندا ساقتاۋلى شاقىرۋ قاعازدى كوردىك، 1955-جىلعى 8-جەلتوقساندا جازىلعان. قايىمعا كگب-نىڭ الماتى قالاسىنداعى ءبىر قىزمەتكەرىنە كەلۋدى ەسكەرتىپتى. پالەن جىلىن لاگەردە وتكىزۋگە ءماجبۇر بولعان سوڭ وزدەرىنە «مايشەلپەك» بولدى دەسسە كەرەك. جوق، ولار ق. مۇحامەدحانوۆتى ايداعان جاقتارىنا جۇرگىزسە دە، ايتقاندارىنا دە كوندىرە المادى! ول «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن»، كوزى جەتكەن اقيقاتتان اۋمايتىن، باتىل دا ءادىل سويلەيتىن، انىق تا اشىق جازاتىن، وكتەم كۇشكە وزەۋرەمەيتىن، بىلەكتى ەمەس، ءبىلىمدى سيلايتىن قالپىنان وزگەرگەن جوق.
ول دومبىرانى جاقسى تارتاتىن. ال لاگەردەن ماندولينا الا كەلدى. كەيدە سونى سىلاپ-سيپاپ، ن. نەكراسوۆتىڭ «ترويكا» ولەڭىنە جازىلعان ءاندى «چتو تى جادنو گلياديش نا دوروگۋ...» دەپ قوڭىر ۇنمەن باياۋ باستاپ، ويلى پىشىنمەن ايتىپ وتىراتىن. ول:
«...پروششاي، نەمىتايا روسسيا،
سترانا رابوۆ، سترانا گوسپود.
ي ۆى، مۋنديرى گولۋبىە،
ي تى، يم پرەداننىي نارود...» - دەپ م.لەرمونتوۆقا ءجيى جۇگىنەتىن.
لەنيننەن باستاۋ العان كوممۋنيستىك يدەولوگتار وزدەرىن دەكابريستەر مەن حالىقشىلداردىڭ ۇرپاعىمىز دەدى. ال ولار ستاليندىك كەزەڭدە بوتەن ويدى تۇمىلدىرىقتايتىن كۇشكە اينالىپ، پاتشانىڭ «كوگىلدىر ءمۋنديرلى» جالداپتارىنىڭ ىزىمەن كەتكەندەرىن اڭعارماي دا قالدى. اننا احماتوۆا 1939-جىلى-اق «كوگىلدىر مۋنديرلىلەر» مەن نكۆد-نىڭ كوكبورىكتىلەرىن سالىستىرا تەڭەگەن بولاتىن. كيىمدەرىنىڭ تۇسىنەن ساياسي تۇيسىكتەرى سەزىلىپ تۇرعان عوي. ءسىرا، لاگەردە، قيامەت قۇرساۋىندا، جۇرگەن قازاق اقىن، ا. احماتوۆانىڭ «رەكۆيەمىن» وقىماق تۇرعاي ەستىمەسە دە، م. لەرمونتوۆتىڭ قۇلدار مەن مىرزالار، كوگىلدىر مۋنديرلەر مەن جانشىلعان حالىق تۋرالى تارماقتارىن ءجيى قايتالاپ، سالىستىرا سان رەت وي وربىتكەن بولار. سونىڭ ناتيجەسىندە 1952-جىلى جازعان، عۇمىرىنىڭ تۇمارى دەرلىك:
تۋعان ەل - التىن بەسىك، ۇشقان ۇيام،
كوز جۇمىلماي تۇرعاندا قايتىپ قيام؟!
تارتا گور، سەمەيىمنىڭ توپىراعى،
توستىكتەي جەرىڭە مەن ەركىن سيام! - دەگەن ساعىنىش نازدى ولەڭى كوپ-كوپ جايدى اڭعارتپاي ما؟!. ءيا، وعان سۇيىكتى دە سۇيكىمدى ادامدارىمەن بىرگە جۇرگەننەن ارتىق ەشتەڭە كەرەك ەمەس ەدى. ونى سول باقىتىنان ايىرعىسى كەلگەندەر...
قايىم مۇحامەدحانۇلىمەن قايتىس بولارىنان ەكى جىل بۇرىن ءبىر اڭگىمەلەسكەنىم ءالى ەسىمدە. ءومىرىنىڭ تەرىسكەيى تۋرالى ساباقتاپ وتىرعان ءسوزىن كەنەت ءۇزىپ، ءوڭى بوزعىلت تارتا ءبىر اۋىق ءۇنسىز قالدى. وي بەينەتىنىڭ بەلگىسى-اۋ... اۋىر ءتيدى. ايامادى. جىل وتكەن سايىن ارتپاسا، كەمي قويار ما... سۋالىڭقىراعان ساۋساقتارى كورپەسىنىڭ بۇرىشىن ءبۇردى. سالدەن سوڭ ءوڭىنىڭ بوزعىلت بوياۋى شايىلىپ، جىلى شىرايى ورالا باستادى. بايىرعى كەشىرىمدىلىگىنىڭ نىشانى-اۋ... «ولار بۇيرىقتى ورىنداۋدى عانا ءبىلدى. سول ءۇشىن جازعىرۋعا بولار ما؟» دەدى.
ءVى تاراۋ
اباي ارۋاعىنا ىززەت
ابايدىڭ ادەبي مۇراسى. جاس عالىمدى عىلىم جولىنا باستاعان، اينالىسۋىڭ وسى بولسىن دەپ ۇقتىرا قىزىقتىرعان بۇل الەم شەكسىز ەدى. ول سونى بىلە تۇرا وعان قادام باستى. 40-جىلداردىڭ باسىندا. ابايدىڭ اقىندىق شالقار وي-اۋەنى ورىس ادەبيەتىنىڭ الىپتارى پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ، كرىلوۆتىڭ پوەتيكا الەمىمەن استاسىپ جاتقانىن اڭعارىپ، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىس سىرىنا قانىعۋعا شىن قىزىقتى. بۇل بايلانىس بۇگىنگى ابايتانۋشىلارعا وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى تابيعي قالىپ بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ورىس جانە ەۋروپا پوەزياسىن كەزىندە وقىدى، توقىدى دەر. ويتكەنى بۇگىنگىلەردىڭ الدىندا حح-عاسىردىڭ ورتاسىندا قايىم مۇحامەدحانۇلى سالعان جول جاتىر. ابايتانۋدىڭ قازىرگى داڭعىلىنا سوقپاق بولىپ قوسىلعان ول جول بىرتە-بىرتە كەڭىپ، جولاۋشىلارى كوبەيە بەردى. سوقپاس يەسى قازاقتىڭ كەمەڭگەر اقىنىنىڭ وي ءورىسى مەن ورەسى بۇكىلادامزاتتىق پوەتيكا الەمىنە ۇلاسىپ جاتقانىن، ولاي شارىقتاۋىنا تابيعي دارىنى، ىزدەنىمپازدىعى، تانىمپازدىعى جانە شىعىس، ورىس، ەۋروپا مادەنيەتىمەن، ادەبيەتىمەن بايلانىسا العانى ىقپال جاساعانىن العاش رەت عىلىمي جۇيەلەدى.
ءا دەگەننەن ابايتانۋعا دەن قويعان قايىم اعا قارا قۇرساۋدان بوساپ شىعىسىمەن بىرنەشە جىلعا ۇزىلگەن جولىن جالعاپ، ابايدىڭ ەل اۋزىنداعى ولەڭدەرىن جيناۋعا قايتا كىرىستى دە، ءبىرىنشى جىلى ۇشەۋىن، 1956-جىلى التاۋىن تاپتى. ولاردى جاريالاۋدان بۇرىن شىن مانىندە اباي ولەڭدەرى ەكەنىن تەكستولوگيالىق زەرتتەۋدەن مۇقيات وتكىزىپ، كوزى جەتكەن سوڭ دالەلدى تۇسىنىك جازدى. ونىڭ 1955 - 1959-جىلدارى ابايتانۋ تاقىرىبىنا جازعان ماقالاسىنىڭ عانا سانى - ون ءبىر. نەگىزگىلەرى: «ماعاۋيا قۇنانباەۆ. ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى»، «اباي تۋىندىلارىنىڭ تەكستولوگياسى». سوڭعىسى قازاق تەكستولوگياسىنداعى باعا جەتپەس باستى ەڭبەككە اينالىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل باعىتتاعى ۇلگى-ونەگە بولىپ كەلەدى. اباي شىعارمالارىن تۇگەندەي توپتاۋى، ونىڭ اۋقىمى كەڭدىگىن، تەرەڭدىگىن، قايتالانباس قۋاتتىلىعىن تانىمدى دا تاپقىر اڭگىمەلەۋى، قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىندا ايتىلعانداي، «ادەبيەتتانۋىمىزدىڭ كوكجيەگىن كەڭىتكەن جاڭالىق بولدى».
قايىم مۇحامەدحانۇلى 1959-جىلعى 12-ماۋسىمدا عىلىمي كەڭەستە اباي تۇسىنداعى اقىندار جايىندا ديسسەرتاتسيا قورعادى. ءساتتى بولدى، ويى ورىندالدى.
ابايتانۋشى ىزدەنىمپاز عالىم 1970-جىلى ۇلكەن جاڭالىق اشتى: اباي ولەڭدەرىن 1909-جىلى سانكت-پەتەربۋرگتا العاش رەت شاعىن جەكە جيناق ەتىپ شىعارعان ادام ءىلياس بوراگانسكي ەكەنىن پاش ەتتى! ول ەڭبەگى قازاقستان، رەسەي، باشقۇرتستان مۇراعاتجايلارىمەن بايلانىسىپ، شاڭ باسىپ جاتقان گازەت جانە قۇجاتتار تىگىندىسىن جىلدار بويى قاجىماي اقتارۋىنىڭ جەمىسى ەدى. ءسويتىپ، ول ابايدىڭ عىلىمي ومىربايانىنداعى تاعى ءبىر اقتاڭداقتىڭ ورىنىن تولتىردى.
ابايدىڭ اقىندىق، فيلوسوفيالىق تانىمى تۇتاس ءبىر كەڭ الەم دەسەك، قايىم اعا ول الەمدى ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن زەرتتەپ ءوتتى. ابايدىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي 1995-جىلى شىعارىلعان قوستومدىققا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءوز الدىنا ءبىر توبە. ۇلى اقىننىڭ تۋىندىلارى ءبىرىنشى رەت عىلىمي تۇسىنىكتەرمەن شىقتى! كوركەم ادەبيەتىمىزدەگى ول جاڭالىق ابايدىڭ اقىندىق، ويشىلدىق قۇدىرەتىنە ءتانتى كوپشىلىكتى شەكسىز قۋانتسا، ولارعا سول قۋانىشتى سيلاعان بىرەگەي عالىم قايىم اعانىڭ قاباعىن كىربەڭ شالدى: قوستومدىقتى ول دۇكەننەن ساتىپ الدى...
«ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندەي، قايىم مۇحامەدحانۇلىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سيلىعى بەرىلدى. باسقا دا قۇرمەتتى اتاقتار مەن ناگرادا بولدى. ولار: «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىن، «اباي» قوستومدىعىن جانە ابايدىڭ شاكىرتتەرى جايىنداعى تورتتومدىقتى شىعارۋعا جۇمساعان عالىمدىق قاجىر-قايراتىنىڭ وتەۋى سياقتاندى.
قاجىماس قايىم اعا ات شالدىرمايتىن عادەتىنەن جاڭىلعان جوق: مۇراعات جايلاردى تىنىمسىز ارالاپ، كەرەگىنە سۇراۋ سالىپ، تاپسىرىس بەرىپ، الىس-جاقىنداعى ادەبيەتشى عالىمدارمەن سويلەسىپ، حات جازىسىپ، ابايتانۋ اياسىن كەڭىتىپ، جاس ءىزباسارلارىن كوبەيتە بەردى.
ءVىى -تاراۋ
ۇمىتىلعاننىڭ ورالۋى
بارشامىزعا ايان جانە ءبىر ءجايت - قازاق ادەبيەتىندەگى شاكارىمتانۋدىڭ كوشباسى قايىم مۇحامەدحانۇلى ەكەنى. ول وزبىر بيلىك وكتەمدىكپەن اتىن وشىرگەن شاكارىمدى اقتاپ الۋ كۇرەسىن وتىز جىل بويى جۇرگىزدى. قازاقتىڭ ءتول ادەبيەتىنىڭ تورىنەن ورىن الۋعا ءتيىس اقىندى عالىم بولىپ قانا ەمەس، ءتۇبى ءبىر تۋىستىق ءداستۇردىڭ تالابىمەن دە ىزدەدى. اكەسى ەرەكشە عاجاپ ادام شاكارىم تۋرالى اراسىندا قىزىقتارى دا بار كوپ اڭگىمە ايتاتىن. شاكارىم 1912-جىلى بۇلاردىڭ ۇيىندە ءبىراز ۋاقىت مەيمان بولىپ جاتتى. ەل-جۇرتقا تانىمال اقىن ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر دە ەكەن. ءوز كيىمدەرىن، ەتىك-ءماسىنى قوسا، ءوزى ءپىشىپ-تىگىپ الۋى بىلاي تۇرسىن، مۋزىكا اسپاپتارىن دا: قازاقى دومبىرانىڭ ءتۇر-ءتۇرىن جانە سايىن دالادا كەزدەسە بەرمەيتىن سكريپكانى ءوزى جاساپ الادى.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭگى شايدان كەيىن شاكارىم قالا ارالايتىنىن، تۇسكە تامان ورالاتىنىن ايتىپ شىعىپ كەتەدى، بىراق مەجەلى ۋاقىتتا دا، ودان كەيىن دە كەلمەيدى. «بۇلاي بولماۋشى ەدى عوي؟» دەپ مۇحامەدحان مازاسىزدانادى. ءسويتىپ وتىرعاندارىندا ءبىر پوليتسەي كەلىپ، ونى ۋچاستوك باستىعى شاقىرىپ جاتقانىن ايتادى. سويتسە، كيىم كيىسى ەرەكشە سۇڭعاق بويلى بەيتانىستى ءتارتىپ ساقشىلارى تەگىن كىسى ەمەس، بۇل شپيون شىعار دەپ ۇستاپ، ۋچاستوككە الىپ بارىپتى.
ايتپاقشى، شاكارىم بۇگىندە قولىمىزدا بار جالعىز فوتوسۋرەتكە مۇحامەدحان سەيىتقۇلۇلىنىڭ ۇيىندە جاتقان سول كۇندەرى تۇسكەن كورىنەدى.
شاكارىمنىڭ ادەبي بۇركەنشىك اتى - «ۇمىتىلعان» (اقىننىڭ ءوزى «مۇتىلعان» دەپ جازعان، - ع. ق.). جەكەباتىرعا اينالعان شاكارىمدى ءبىر كۇنى شىڭعىس تاۋىنىڭ قويناۋىندا اتىپ ءولتىرىپ، مۇردەسىن ءبىر تەرەڭ شۇڭقىرعا تاستاي سالعان قىزىلجاعالىلار ونىڭ اتىن ءوشىرۋ، ۇمىتتىرۋ ءۇشىن قولدارىنان كەلگەن سويقاندىقتىڭ ءبارىن ىستەگەن: اقىننىڭ كىتاپتارىن، قولجازبالارىن، كيىم-كەشەك پەن نارسە-بۇيىمدارىن قۇرتقان. ونى-مۇنى قاعازدارىن، سۋرەتتەرىن ورتەۋدى كەڭسەنىڭ مىلقاۋ كۇزەتشىسىنە تاپسىرعان. شاكارىمنىڭ بىزگە ءمالىم فوتوپورترەتىن اقىندى سىرتتاي بىلەتىن، ىشتەي قۇرمەتتەيتىن سول مىلقاۋ ساقتاپ قالىپتى. بايقاتپاي الا قويىپ، ەكى بۇكتەپ، قوينىنى تىعىپ جىبەرىپتى. كەيىن سول جارىمجان ادام بەرگەن بولار، ول سۋرەت سەيىتقۇلوۆتاردىڭ ۇيىندە ساقتالعان.
الميساقتان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان، «قولجازبا كۇيمەيدى» دەگەن اسىرەلەۋ ءسوز شاكارىمنىڭ كەزىندە مۇلدە جوققا شىعارىلدى. اقىنىڭ قولجازبالارى دا، ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە سەمەيدە، تاشكەنتتە، قازاندا شىققان كىتاپتارىنا دەيىن جانىپ كەتتى. ەگەر ۇلى احات اكەسىنىڭ ءۇش بۋما قولجازباسىن، ءبىر كىتابىن قالايدا ساقتاپ قالۋدىڭ جولىن تابا الماسا، اقىننىڭ ادەبي مۇراسىنان ءبىز ماقرۇم قالار ەدىك.
احات تا از تاۋقىمەت تارتقان جوق. تالايدى جازىقسىز تەنتىرەتكەن، قازاعا ۇشىراتقان «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن ءسوز وعان دا قارا تاڭبا بولىپ باسىلىپ، تۇرمەگە قامالدى. قايىم، ءوزى دە باقىلاۋدا جۇرگەنىنە قاراماي، تۇتقىنداعى احات قۇدايبەرديەۆكە تاماق اپارىپ جۇرگەن. احات ودان كەلە بەرمەۋدى الدەنەشە ءوتىنىپ، ول ءجۇرىسىنىڭ اقىرى جاقسى بولماسىن ەسكەرتكەن. قايىم ونىڭ ءتىلىن الماپتى. ۇلى اقىننىڭ بالاسىن قيىن-قىستاۋ كەزدە قولداۋدى ادامي پارىزىم دەپ بىلگەن.
تۇرمەدە بىرنەشە جىل وتىرىپ، ايتەۋىر، امان-ەسەن بوساپ شىققان احات 1957 - 1967-جىلدارى ۇلى اتاسى ابايدىڭ مۇراجايىن باسقارىپ، سودان كەيىن عىلىمي جۇمىستارمەن شۇعىلدانعان. ارينە، اكەسىن اقتاپ الۋعا شىنداپ كىرىستى دە، سونىڭ ناتيجەسىندە 1958-جىلى كسرو باس پروكۋراتۋراسىنان: «...ايىبى دالەلدەنبەۋى سەبەپتى شاكارىم قۇدايبەرديەۆتىڭ ءىسى توقتاتىلدى» دەگەن، وتباسى كوپتەن كۇتكەن جاۋاپ الدى. الايدا ۇمىتىلعان اقىننىڭ تالانتىن تانۋعا، شىعارمالارىنىڭ جارىق كورۋىنە وكىمەتتىڭ ول شەشىمى قولما-قول كومەك بولا العان جوق. شاكارىمنىڭ تۇمشالانعان تۇنەكتەگى جولىن اشۋ ءالى دە كوپ ارپالىستى كەرەك ەتەتىنىن قايىم مۇحامەدحانۇلى دا جاقسى ءبىلىپ، اقىندى تولىق اقتاپ الۋ كۇرەسىنە بەل شەشە كىرىستى.
مارقۇم اقىننىڭ اقتالعانى مالىمدەنسە دە، وعان اشىق نارازىلىق، قارسىلىق جاسالماسا دا، شاكارىم تۋىندىلارىن جارىققا شىعارۋعا مۇندا ەشكىم اسىقپادى. اقىننىڭ تاڭداپ العان «مۇتىلعان» اتى سول ۇمىتىلعان كۇيىندە قالا بەرەتىنگە ۇقسادى. قايىم گازەت-جورنالدارعا ماقالا، پارتيالىق باسشىلىق ورىندارىنا حات جازىپ، شاكارىمنىڭ ۇلى اقىن ەكەندىگىن، رەسمي اقتالعانىن، ياعني ونىڭ ادەبي مۇراسىن جارىققا شىعارىپ، ناسيحاتتاۋ، تانىتۋ كەرەكتىگىن ايتتى. «الدەكىمدەردىڭ الدەقالاي بولار ەكەن دەگەن اسىرەساقتىقتارى كەدەرگى بولىپ، اشىلعان جولدى ادەيى جاۋىپ تۇرعان سياقتى»، دەپ اشىندى. احاتقا جازدىرعان حاتتارىنىڭ دا كوشىرمەسى بار.
«توقىراۋ» جىلدارىنىڭ بىرىندە سەمەي وبلىسىنا رەسەيدەن كەلگەن رەسمي دەلەگاتسيا اباي تۋىپ-وسكەن وڭىرگە بارىپتى. دەلەگاتسيانى وبكوم قىزمەتكەرلەرى الىپ ءجۇرىپ، ءوڭىردىڭ تاريحي جەرلەرىن ارالاتقان، ابايدىڭ ءۇيىن كورسەتكەن، ءتاۋ ەتۋگە زيراتىنا اپارعان. زيرات باسىنداعى ءبىر ساتتە قايىم مۇحامەدحانۇلى: «مۇندا قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى - شاكارىم جاتىر» دەپ، دەلەگاتسياعا اقىننىڭ مولاسىن كورسەتكەن. ول قىلىعى وبكومدىقتارعا وقتاي تيسە كەرەك، ولار شوشىپ، ساسقالاقتاپ قالعان. سالدەن سوڭ بىرەۋى قايىمعا تىستەنە كۇبىرلەپ: «سەن ءبىزدى تىرىدەي ءولتىردىڭ!» دەپتى. ارىنىڭ اسقاق ءسوزىن قورقىنىشسىز ايتقان عالىم ايىلىن جيماپتى. ونىڭ ويى ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارىن حالقىنا قالايدا جەتكىزۋدىڭ جولىن اشۋ عانا بولعان.
گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋى» دا دارمەنسىز بولىپ شىقتى. باستالعان ءسوز تياناقتار ەمەس. قيمىلدى ەسەلەمەي ءىس بىتپەسىن بايقاعان قايىم جاڭا جول ىزدەدى. ول شاكارىمنىڭ ءومىرى جانە شىعارماشىلىعى تۋرالى ناقتى دەرەكتى ماتەريال ازىرلەپ، اقىننىڭ عىلىمي ءومىربايانىن جاساۋدى جوبالاعان ەدى. ەندى سونى جوعارىداعىلارعا جەتكىزبەي بولمايدى دەپ ءتۇيىپ، 1987-جىلعى شىلدە ايىندا قازاقستان كپ وك حاتشىسى گ. كولبينگە، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ باس حاتشىسى ۆ. كارپوۆقا حات جىبەردى. سول حاتتان ءبىر ءۇزىندى:
"...ۆوسستانوۆلەنيە يمەني شاكاريما ياۆلياەتسيا ۆاجنەيشەي جيۆوترەپەششۋششەي پروبلەموي ۆ يستوري ليتەراتۋرى ي ۆسەي كۋلتۋرى كازاحستانا. وب ەتوم جە نەداۆنو نا پلەنۋمە سويۋزا پيساتەلەي سسسر ۆ موسكۆە گوۆوريل پەرۆىي سەكرەتار پراۆلەنيا رەسپۋبليكانسكوي پيساتەلسكوي ورگانيزاتسي پوەت و.سۋلەيمەنوۆ". اقىننىڭ شىعارمالارىن قايتادان شىعارۋ ويلاستىرىلماي وتىرعانىنا نازار اۋدارعان مۇحامەدحانۇلى ودان ارىدا بىلاي دەگەن: "يا سمەيۋ ۆىسكازات سۆوە ۋبەجدەنيە پو ەتومۋ پوۆودۋ: كوە-كومۋ نە پو نۋترۋ ينتەرناتسيوناليستيچەسكي دۋح تۆورچەستۆا پوەتا شاكاريما، وتتوگو يزو ۆسەح سيل تششاتسيا پريپيسات ەمۋ ناتسيوناليزم. ەتوت گريازنىي پريەم منە زناكوم، يا سام ۆ ودنو ۆرەميا بىل جەرتۆوي تاكوگو مەتودا".
سول تۇستا قايىم «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە شاكارىم جايىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى ماقالا اپارىپ بەرگەن ەكەن، بىراق رەداكتسياداعىلار تارتىنشاقتاۋمەن بىرنەشە ايدى وتكىزىپ، اقىرىندا باسپاي قويىپتى. ۇمىتىلعان اقىندى ۇلاعاتتاۋدان سەسكەنگەن.
وزىمىزدە وڭدى ەشتەڭە بولماسىنا كوزى جەتكەن سوڭ قايىم اعا «وگونەك» جورنالىنىڭ رەداكتورى ۆ. كوروتيچكە حات جولداپ، بىلاي دەگەن (بىرەر سويلەمىن عانا كەلتىرەلىك):
"...چەم ي كاك وبياسنيت، چتو س 1958 گودا، كوگدا شاكاريم بىل پولنوستيۋ رەابيليتيروۆان، دو سيح پور نە وسۋششەستۆلەن I ۆىپۋسك پودگوتوۆلەننوگو اكادەميەي ناۋك كازسسر ك پەچاتي ۆ سەرەدينە 60-ح گودوۆ دۆۋحتومنوگو سوبرانيا ەگو پرويزۆەدەني؟ زا ستول دولگوە ۆرەميا بىلا ۆسەگو ليش ودنا پۋبليكاتسيا (ي تو نە ۆ كازاحستانە، ا ۆ لەنينگرادە) چەتىرنادتساتي ستيحوتۆورەني ۆ پەرەۆودە نا رۋسسكي يازىك ۆ كنيگە "پوەتى كازاحستانا". وچەۆيدنو، چتو ۆوسستانوۆلەنيە پودليننوي پراۆدى و شاكاريمە ۆسترەچاەت سەرەزنىە پرەپياتستۆيا سو ستورونى نەكوتورىح وتۆەتستۆەننىح چينوۆنيكوۆ ۆ ناشەي رەسپۋبليكە".
(اۋدارماشىدان: «پوەتى كازاحستانا» جيناعىن شىعارۋدى ويلاستىرعان، ونى قۇراستىرۋدى مۇحتار ماعاۋينگە تاپسىرىپ، ماسكەۋدەگى، لەنينگرادتاعى دوس-جولداستارىمەن اقىلداسىپ، باسپاعا جول تاپقان - ايگىلى جازۋشىمىز ءانۋار ءالىمجانوۆ.)
ءبىر اي شاماسىندا كسرو جازۋشىلار وداعىنان جاۋاپ كەلدى ء(ۇزىندى):
"مى ۆنيماتەلنو وزناكوميليس س ۆاشيم پيسموم پو پوۆودۋ سۋدبى ۆىدايۋششەگوسيا كازاحسكوگو پوەتا ي مىسليتەليا شاكاريما. پەرەگوۆوريلي س توۆاريششامي يز تسك كپ كازاحستانا. ۆ داننوە ۆرەميا مى جدەم وت نيح ترۋدى شاكاريما، چتوبى پولنەە وزناكوميتسيا س تۆورچەستۆوم پوەتا (بۇل سوزدەرى شىڭعىستاۋلىق جەكەباتىردىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنا بەيتاراپتىلىق ەمەي، نەمەنە؟! شاكارىمنىڭ ەڭبەكتەرى پارتيا شەنەۋنىكتەرىنىڭ قايسىسىندا بولدى ەكەن؟!-اۆتور). ناش روللان سەيسەنباەۆ ۆەدەت پەرەگوۆورى س جۋرنالوم "ليتەراتۋرنوە وبوزرەنيە", چتوبى ناپەچاتات ۆاشە پيسمو-ستاتيۋ نا سترانيتساح داننوگو جۋرنالا. ەسلي رەداكتورى پرەدلوجات ۆام كوە-چتو ۆىپراۆيت ي دوپولنيت تەكست، تو، پوجالۋيستا، پريميتەس سو ۆسەي دۋشوي. كاك ۆام يزۆەستنو، شاكاريم پو سيلە ي زناچەنيۋ ۆتوروي پوەت كازاحستانا پوسلە ابايا".
(اۋدارماشىدان: سوڭعى سويلەم قايىمنىڭ ءوز ءسوزىن، «كاك ۆام يزۆەستنو» دەپ قويىپ، وزىنە كولدەنەڭ تارتۋ عوي؟ پارتيانىڭ «اقىلگويلەرىندە» قىمسىنۋ بولماعان.)
1988 جىلعى كوكەك ايىنىڭ 7-ءسى كۇنى ق. مۇحامەدحانۇلىنا قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءادي شارىپوۆتەن: «ءتيىستى ورگاندار شاكارىمدى اقتادى! قۇتتىقتايمىن!» دەگەن جەدەلحات كەلدى. مۇنداي قۇتتىقتاۋ ەستۋگە ونىڭ - سەمەيدە تاۋى شاعىلىپ جاتقان عالىمنىڭ قۇقى بار ەدى. شەكسىز قۋانىشقا بولەندى.
كوپشىلىك سارعايىپ كۇتكەن ءىس ساتتە وڭعا باسىپ، شاكارىم تۋىندىلارىن جيناق ەتىپ شىعارۋدى بىرنەشە باسپا دەرەۋ قولعا الدى. اقيقات جەڭدى. جيناقتار شىقتى. الايدا قۋانىشتىڭ سوڭى ۇلكەن وكىنىشكە اينالدى. اقىن شىعارمالارى ورەسكەل بۇرمالانىپتى. قايىم مۇحامەدحانۇلى قاتتى نالىپ، ورىنسىز بۇرمالاۋلاردى تۇپنۇسقامەن سالىستىرا وتىرىپ، تەكستولوگيالىق ماقالالار جازدى. سەمەي مەملەكەتتىك پەدينستيتۋتى قۇزىرىنداعى شاكارىم عىلىمي-جەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى تۇردىقۇل شانبايدىڭ ءبىر كۇنى كەڭسەسىنە قايىم اعانىڭ كەلگەنىن، ءوزىن ۇستەل باسىنا وتىرعىزىپ، قولىنا قارىنداش ۇستاتىپ، شاكارىم شىعارمالارىنىڭ جاڭا جيناعىن الدىنا قويىپ: «مەن شاكارىمنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتامىن، ال سەن انداعى كىتاپقا قاراپ، بۇرمالانعان سوزدەردى تۇزەتىپ وتىر» دەگەنى بار. تۇردىقۇل قاسەنۇلى كەيىن سول ءجايتتى ەسىنە الىپ: «مەن ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە ەرىكسىز تاڭداندىم! قانشا قاتە، قانشا بۇرمالاۋ تاپقان دەسەڭىزشى! ول تۇزەتپەسە، كىم تۇزەتە الار ەدى؟!» دەدى.
قايىمنىڭ «اقىننىڭ ورالۋى» دەپ اتالعان ماقالاسى العاش رەت سەمەي وبلىستىق «ەرتىس» گازەتىندە 1988-جىلى 23-كوكەكتە جاريالاندى. وندا ۇمىتىلعاننىڭ ومىرىنە، ولەڭدەرىنە، فيلوسوفيالىق وي-پىكىرلەرىنە گازەت كولەمىنە قاراي قىسقاشا شولۋ جاسالىپ، اقىن تاعدىرىنىڭ قانداي قاسىرەتپەن اياقتالعانى ايتىلدى. بىراق قازاقتىڭ: «ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرادى» دەگەنى كەلىپ، ماقالانى مۇدىرمەي وقۋ مۇمكىن بولمادى: ءارىپ قاتەسى بىجىناپ، كەيبىر تۇستارى اق باسقان كوزدەي شەليىپ، مۇلدە كورىنبەيدى. جۇرتقا بەلگىلى بيازى، ۇستامدى، كەشىرىمدى قايىم قاتتى اشۋلانىپ، تابانداپ تالاپ ەتىپ، ماقالانى گازەتكە قايتادان جاريالاتتى. اقىن تۋرالى پىكىرىن: «ءومىرى دە، شىعارماشىلىعى دا ەرەكشە شاكارىم حالىققا كەرەك، ول ءبىزدىڭ رۋحاني تىرلىگىمىزدى بايىتا تۇسەدى»، دەپ تۇجىردى.
سان جىلدار بويى ساناتتا بولماعان شاكارىمنىڭ حالىققا، ادەبيەتكە ورالۋى جونىندەگى سول ماقالا اقىننىڭ «اقتاڭداققا» اينالعان ءومىربايانىن قالپىنا كەلتىرۋ حاقىندا 1980-جىلداردىڭ سوڭىندا ايتىلعان العاشقى قۋاتتى ءسوز ەدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
