V-tarau

TAMÚQ  BAR  BOLSA, OL - OSY

«...Qayym agha kimmen bolsyn әngimeleskende júqaltang aqqúba jýzi araylana jymiyp, lekite kýlip qoyyp otyrady eken. Oidy oy qozghap degendey, sóz jýielep óristep, qanshama taqyrypty shalsang da, agha bәrine dayar. Ádebiyet, óner, tariyh, jaghrafiya, til, din, sayasat, ekonomika, pedagogika, filosofiya...  Kóneden býginge deyin aita alady, aitysa alady. Aytys qyzuy artqan sayyn aghanyn  sәl qiyqsha kishkene qonyr kózi ótkirlenip, dauysyna shynyl bitip, sózi shapshandaydy. Bir qyzyghy: sonday jaghdayda da lekite kýlip qoydan janylmaydy... Qanshama jyl aralas-qúralas, syrlas bolyp jýrgenimde qatty ashulanghanyn kórgen emespin. Tegi aghanyng adamy jaratylysynda ashu joq shyghar... Qansha mayysqanmen synbay, qansha shatynaghanmen shashylyp qalmay, úzaq jasauy ghajap.  Áli esimde, birde: -Agha, temir tordyng tauqymeti súmdyq shyghar?- dep qalghanym. Ol Múhtar Áuezovtin  sonou jyldary týrmege týsu sebebin aityp otyrghan-dy. Mening súraghym ózine qatysty bolghan jәitti jaghalauym ekenin anghara qoyyp: -Qúrysyn, qaytesing sony, men ózi úmytyp ta baramyn, - dep kýldi...».

Jazushy Ghabbas Qabyshúlynyng osylay degeni bar.

V-tarau

TAMÚQ  BAR  BOLSA, OL - OSY

«...Qayym agha kimmen bolsyn әngimeleskende júqaltang aqqúba jýzi araylana jymiyp, lekite kýlip qoyyp otyrady eken. Oidy oy qozghap degendey, sóz jýielep óristep, qanshama taqyrypty shalsang da, agha bәrine dayar. Ádebiyet, óner, tariyh, jaghrafiya, til, din, sayasat, ekonomika, pedagogika, filosofiya...  Kóneden býginge deyin aita alady, aitysa alady. Aytys qyzuy artqan sayyn aghanyn  sәl qiyqsha kishkene qonyr kózi ótkirlenip, dauysyna shynyl bitip, sózi shapshandaydy. Bir qyzyghy: sonday jaghdayda da lekite kýlip qoydan janylmaydy... Qanshama jyl aralas-qúralas, syrlas bolyp jýrgenimde qatty ashulanghanyn kórgen emespin. Tegi aghanyng adamy jaratylysynda ashu joq shyghar... Qansha mayysqanmen synbay, qansha shatynaghanmen shashylyp qalmay, úzaq jasauy ghajap.  Áli esimde, birde: -Agha, temir tordyng tauqymeti súmdyq shyghar?- dep qalghanym. Ol Múhtar Áuezovtin  sonou jyldary týrmege týsu sebebin aityp otyrghan-dy. Mening súraghym ózine qatysty bolghan jәitti jaghalauym ekenin anghara qoyyp: -Qúrysyn, qaytesing sony, men ózi úmytyp ta baramyn, - dep kýldi...».

Jazushy Ghabbas Qabyshúlynyng osylay degeni bar.

Shynynda Qayym Múhamedhanúly ózine jamanshylyq jasaghandargha kektengen emes. 50-jyldarda kórgen qorlyq-zombylyqty jadynan óshirip tastaghanyna keybireuler ilanbasa, - meyili. Al tól tarihymyzdy tarazylauda «bәrin bilmey qoymaymyz» dep jýrgen biz Qayym aghany ýlgi tútugha tiyispiz.

1951-jylghy 1-jeltoqsannyng keshinde ýy esigining tarsyldan talqan bola jazdap, әldekimder alqyn-júlqyn kirip keldi de, ýy ishin astan-kesteng tinte bastady. Kitaptaryna, qoljazbalaryna jauday tiyip, tirkep jazyp, shygharyp әketip jatyr. Jazu-syzuy bar qaghazdaryn qiday sypyrdy. Múhtar Áuezovpen jazysqan hattary bir sandyq edi, ony sol boyy alyp ketti. Keyin әkeleri qansha izdese de, KGB-gha, basqa oryndargha qanshama ótinish jazsa da, sonda tәrkilengenderding eshbirin qaytaryp ala almady.

Timiskiler qaghazdan basqa: jihaz, sәndik búiymdar, obligasiyalar, tipti balalardyng tósekterin, oryndyqtaryn da tәrkiledi. Eng sonynda Qayymnyng ózin ala jóneldi. Qayym kelinshegi men balalaryna jymiya qarap: «Men kóp keshikpey kelemin» dep ýlgirdi.

Qayym Múhamedhanúly әueli Semeyding ishki týrmesine qamaldy da, sodan keyin Almatynyng týrmesinde toghyz ay otyrdy. Onda birinshi qabatta ma, әlde podvalda boldy ma, esinde joq, әiteuir, edeni bir sharshy metr, tóbesi de  alasa kamerada otyrghanyn úmytqan joq.

Ýishikting edeni de, beton qabyrghalary da birazdan song ysy bastaydy eken. Tabanyng shydamay yrshisyn, tiling auzyna simay ketedi. Bir kezde esik ashylyp, baqylaushy bir ydys úsynady. Su ghoy dep bassalasyn, iyә, su, biraq ydysy tesik eken, úrttap ýlgirgeninshe aghyp ketedi. Dәret qysqanda esikti úrghylap aitasyn, - aidap alyp barady. Ol jaqtan bir taqtay kesindisin núsqap: «tabanyna tóseging kelse al» deydi. Ystyq edenge tóseuine kerek, alasyn, biraq  iyisi qolqandy atady. Birazdan song ýishik suyta bastap, múzdatqyshqa ainalady... Sony aitqan Qayym aghanyng sәl jymiyp: «Eger tamúq bar bolsa, ol - osy,  dep oiladym» degeni әli de esimde.

Kópshilik kameralaryndaghy jaghday da onyp túrmady. Ondaghylar baqylaushynyng rúhsatymen ghana otyryp, sonyng rúhsatymen ghana jatady. Jastyqtarynyng «mamyghy» - metall jonqasy. Bar-joq tamaq - ishinde qyryqqabyqtyng (kapustanyn) qasyqqa ilier-ilinbes birer qabyqshasy jýretin súrqay bylymyq. Ony ishkenmen toymaysyng jәne ony tergeuding aldynda әkeledi de, eriksiz qaldyryp kete barasyn, al qaytyp kelgeninde egeuqúiryqtyng iship túrghanyn kóresin.

Týrmede onday «diyetadan» basqa tatymdy tamaq ta bolady, biraq  ol temir torly terezening arghy jaghynda túrady. Ony ishu ýshin: «Sovetke qarsy júmys  jýrgizgenim ras» dep moyyndap, qoy kerek qaghazyna qol qoyyp beresin. Óitpesen, kóresindi taghy kórip, egeuqúiryqpen «tabaqtas» bolasyn.

Tauqymetti ailarda Qayym Múhamedhanúly taghy ne kórdi? Qytaylar oilap tauypty degen azapty tartty: qyrynnan jatqyzady da, samayyna suyq su tamshylatady. Tyrnaghynnyng kóbesine iyne súqqylaydy. Basy-kózing bar demey tepkileydi. Tisindi opyryp, múrnyndy bet qylady. Ayaq-qolyndy baylap, basyna rezenke qapshyq kiygizip, rezenke qamshymen sabaydy.  Sóitip, esing kiresili-shyghasyly bolyp jatqanynda: «Qylmysyndy moyyndap, myna jerge qol qoy!» dep qaghazyn tyqpalaydy. Qayym qorlyqtyng bәrine tótep berdi, qol qoymady. Dene bitimi de, jany da nәzik adamnyng eshqashan qayyspaghanyna qayran qalasyn! «Ózektige ólim bar. Mening janym Alash arystarynyng jandarynan ardaqty ma,  ólip-aq qalayyn  degendi ghana oilap jýrdim», deydi Qayym agha. Ayuandyq azapqa dәnikken tergeushiler ony jasyta almady. Qayym agha ózining ghylymy iydeyalarynan bas tartpady, Abaydyng әdeby mektebin joqqa shygharmady, ústazy Múhtar Áuezovti satpady!

Qayym agha ózine jasalyp jatqan zúlymdyqtyng bәri Múhtar Áuezovke qarsy qaskóilik ekenin birden sezgen. Áperbaqan tergeushiler de birazdan song jasyrynbaqty qoydy, bir kýni jeteui kezek-kezek qinap, «Abaydyng әdeby mektebi turaly dissertasiya jazugha seni Múhtar Áuezovting mәjbýr etkenin moyynda!»  dep arsyldady. «Olay dep jala japqannan ólgenim artyq!» - Qayym Múhamedhanúlynda osydan basqa oy da, sóz de  bolmaghan!

Bertinde M. Áuezov týrmede qanday oida bolyp jýrgenin súraghanda Qayym onda otyryp jazghan bir  ólenin oqyp beripti. Sonyng Múhana qatysty shumaghy mynau eken:

«...Otqa saldy, otyrdym jiger qaynap,

Tordaghy arystanday kózim jaynap.

Shyndalyp sharbolattay shyqtym, mine,

Otyrmyn ózinmenen kýlip oinap!»

Taghdyr qansha tarynsa da tәlkek bolmaghan Qayym tútqyndalghany turaly sóz bola qalsa: Almaty týrmesining bir kisilik «luks» bólmesinde túrdym, dep  qaljyndaytyn edi.

Qayymnyng otbasy da kýtpegen kýizeliske úshyrady. Kýni keshe esigin bosatpaytyn  dos-joldastardyng kóbi jolamay ketti. Qaysybiri tipti otaghasyz qalghan bala-shaghanyn, ol ýige az bolsa da kirip-shyghyp jýrgenderding izin andyp, tiyisti  oryndargha domalaq  hat jazatyn boldy. Otanasy Farhiynúrgha «halyq jauynyn» balalaryn panasyzdar ýiine tapsyryp, pәle-jaladan qútylyp, adamsha ómir sýrsenshi degendey «janashyrlyq aqyl-kenes» bergen «qamqorshylar» da tabyldy. Farhiynúr men balalary ýsh bólmeli pәterding eng kishi bólmesine kóshirildi  de, keng bólmesine birde әskery kisiler, birde partiya qyzmetkerleri ornalastyryldy.

Otbasynyng kýnkórisi qiyndady. Farhiynúr Ahmetjanqyzy ýige jaqyn Fizinstitutqa, auruhanagha júmysqa ornalasty. Onyng ailyghy tamaqqa tam-túm jetse de,  keyde pәteraqy tólemine jetpey, pәterden shyghyp qalu qaupi tóne berdi.

Degenmen, Qayymnyng ýi-ishimen búrynghysha aralasyp jýrgender bolmay qalghan joq. Solardyng biri - Abay múrajayynyng bayyrghy qyzmetkeri B. Akerman jii kelip, hal-ahualdaryn bilip, jyly sózimen de, qarjylay kómegimen de qoldap jýrdi. Qayymnyng jaghdayyn jenildetu niyetimen tiyisti oryndargha ótinish jazady, otbasynyng pәter mәselesin sheshuge aralasady.

Qayym agha bolsa, otbasynyn, tughan-tuysqandarynyng ne kýige úshyrap jýrgenderin oisha ghana dolbarlap, anyq  eshtene bile almady.

Qazaqstannyng Erekshe nazardaghy lageriler basqarmasynyng ótinishin qaraghan respublika ýkimeti Aqmola, Qaraghandy okrugtarynda jana lagerilerge ashugha  110 000 ga jer bólu jóninde 1930-jylghy 13-mamyrda sheshim shygharghan bolatyn. Sovet jerinde taghy bir Gulag - Karlag solay ashylghan. Ol japan dýzde  lagerilik «tóbeshikterden» qúralghan, túrghyndary -  jartylay qúldar men jartylay  jeraudarylghandar - sosialistik júmaqqa jauyqqan óte ýlken aimaq edi. Qayym Múhamedhanov birneshe jylyn sonda ótkizdi.

Aytqanynan qaytpay qasarysqan jas ghalym Qayym QazKSR Jogharghy sotynyng qylmysti ister jónindegi sot alqasynyng ýkimi boyynsha 1952-jyly albastyday әigili 58-bap negizinde 25 jylgha sottaldy. «Qylmysty» Almatynyng týrmesinen Semey qalasynyng týrmesine aparylyp, sonda ýsh kýn (29-31mamyrda) sot boldy. Áriyne, sot aiyptynyn  «qylmysty emespin» degen aqiqat sózin elemedi, keshe qyzmettes, býgin aiyptap kuә bolghan keybireulerding «dәlelderin» ghana eskerdi. Fashistik Germaniyagha dize býktirgen  KSRO  sol jenisting qúrmetine elde ólim jazasyn qoldanudy toqtatqandyqtan Qayymgha da ol jaza qoldanylmady. Biraq onyng ornyna 25 jyl tiri ólik bolu kimge kerek deysin?!.  Sol da ómir me eken?!.

Tútqyn Múhamedhanov kóppen birge erteli-kesh jer qazdy, tas tasydy. Oghan da aty-jónin úmyttyrmaq boldy. Bәri nómirlengen. Estiytinderi: «Pәleninshi nómir, túr, jýr!».  Onymen qoymay, bәrin ay aralata basqa jaqqa aidap aparady, aralastyryp jiberedi. Sol «tәrtippen»  Qayym agha: Temirtauda, Qarabasta, Dolinkada, Dariyada, Qúlaayghyrda... boldy. Barghan jerining bәrinde «dene júmysyna jaramdy» degen anyqtama búiyryp, adam tózgisiz azapty hal keship jýrdi.

Azap aluan týrli. Eng jaqyn adamdarynmen  habarlasa  hat  jazysyp  qaryq bolmaysyn.  Ýiden keletin hattyng aitary: «Denimiz sau, balalar oqyp jýr, aua rayy jaqsy». Ýidegilerge jazylar hat ta soghan úqsas. Amal ne?!.  Al jýikene tynym joq: týnde adamsha úiyqtay almaysyn, qúpiya baqylaushylar oghash bir qylyghyndy, artyq bir sózindi qojasyna jetkizip, sol ýshin  tanerteng tayaq jeysin. Lageri qyzmetkerleri tútqyndardyng hattaryn ashyp oqidy, elden kelgen posylkany ashyp, keregin alyp qoyady. Onday súmpayylyqqa Qayym da tap bolyp jýrdi. Qorqynysh biylegen kópshilik ony aita almasa da, ozbyrlyqqa qarsy túrghandar bolmay qalmady. Sol azdardyng biri - Qayym Múhamedhanúly tútqyndar kórip jýrgen qorlyq-zorlyqty tize  lageri bastyqtaryna hat jazudan qaymyqpady. Kimnin  kimnen, qashan, qanday jәbir kórgenin naqty atap jazghan hattary keyinde tabyldy. «Hat jazu sebebim kek saqtaushylyq  emes, lageride adamy ar-namysyndy ayaqasty etuge qarsy túru, sizge osyny mәlimdeymin» dep ashyq, batyl aityp otyrypty.

Lageri kýnin qúrym qara búlt ýnemi túmshalap túrdy, sanylau kórinbedi  deuge bolmaydy eken. Songhy jyldardaghy bir әngimesinde Qayym aghanyng osylay dep, mysal keltirgen bar. «Stalin zamanyndaghy lageriden uniyversiytettik bilim ala alasyn» degen «qanatty» sóz bolypty. Jany bar sóz eken, sebebi lagerilerde joghary bilimdi sayasy qayratkerler, әr salanyng kópke belgili qúrmetti, ataqty ókilderi bolypty. Qayym agha sovet júrtshylyghynyng sýiikti әnshisi Lidiya Ruslanovamen lageriles bolghanyn, ol anda-sanda «Valenki» әnin jigerlene shyrqap, kónilderin bir jelpintip tastap jýrgenin aitty. Al bir beybaqta N. Karamzinning «Bednaya Liza» hikayasy shyqqan kitap bolypty da, Qayym agha ony súrap alyp, qazaq tiline 15 kýnde ólenmen audaryp, atyn  «Sormanday Liza» dep sәtti qoyypty. Sirә, hikayanyn  mazmún-mәni aidau-qamaudaghy audarmashynyng tirlik mәnimen ýndes bolghandyqtan shyghar.

Tirlikting túshysyn qalaghan pende de onyng nemen tynaryn bile bermeydi.  Al Qayym týbi ózining jenerin bilip, әrbir kýni ýshin kýresuin jalghay týsti. 1952-jyly KSRO Ministrler Kenesining tóraghasy G. Malenkov pen SOKP OK birinshi hatshysy N. Hrushevke, KSRO Jazushylar odaghynyng Bas hatshysy A. Fadeevke hat jiberdi. Sol hatynan bir ýzindi:

" ...liyteraturnyivelimoja S.Mukanov y ego posledovateli, jelaya, vo chto by to ny stalo, oporochiti, skomprometirovati y uniziti svoego protivnika pisatelya M.Auezova, deystvovaly ispytannymy metodamy vragov Abaya - klevetoy y intrigami. Ya okazalsya jertvoy besprinsipnosty etih liyteraturnyh velimoj y otdelinyh rabotnikov organov MGB KazSSR, kotorye poshly na grubeyshie narusheniya sovetskoy zakonnosti, vploti do pryamoy falisifikasiy obviniytelinyh materialov y priymeneniya nedopustimyh y strojayshe zapreshennyh sovetskimy zakonamy priyemov sledstviya. Ya ne mog dobitisya spravedlivosti, gumannogo podhoda k sudibe sovetskogo cheloveka y so storony organov prokuratury y suda... Kamennoy stenoy vstavaly peredo mnoy ravnodushie rabotnikov y etih organov. Oni, mne kajetsya, priyderjivaitsya pravila: upavshiy da budet rastoptan».

Búl sózderden  qayyspas tútqynnyn  әdildikten әli de kýder ýzbegeni, әdiletsizdikke tózbes ashu-yzasy, sharasyz shamyrqanysy, aryz-shaghymynyng jol tabatynyna senimi bar.

Qayym hatyn ózindey sorlap jýrgen bir tútqynnyng lagerige kelip qaytqan әieli arqyly syrtqa shygharghan.

Múhamedhanovtardyn  otbasy  múraghatjayynda  lageridegi Qayymnyn    sondaghy bir mәshinkashygha Fadeevke jiberui kerek hatyn basyp berudi súrap jazghan zapiskasy saqtauly. Onda bylay depti:

"Uvajaemaya! Proshu Vas pechatati na odnoy storone, cherez 1,5 ily 2 intervala. V tekste moey jaloby vstrechaytsya iymena dvuh istoricheskih lichnostey, ocheni blizkie v orfograficheskom otnoshenii. Eto - poet Abay y han Abylay. Na chto osobo obrashay Vashe vnimaniye. Eta jaloba - moya sudiba. Eto Vy, konechno, gluboko ponimaete. Otpechatav moi jalobu, Vy sdelaete mne velikoe dobro. Nadeisi, chto Vy ne otkajete neschastnomu v etoy lubeznostiy...".

Jogharygha joldaghan hattaryna jauap  bolghan joq. Alayda dәtke quat etkeni - ýiine anda-sanda hat jazugha mýmkindik berilgeni. Mindetti týrde orys tilinde jazylatyn, senzordyng oqyp tekseruimen jiberiletin ol hattary әieli men balalaryn saghynyp sarghayghan jannyng nәzik sezimine toly bolatyn edi. Sol hattarynan birneshe sóilem oqylyq:

" ...Milye moi, ya jiv y zdorov. Mne ponyatno, ya gluboko chuvstvuy, moy dorogiye, chto vam bez menya trudno y skuchno. Mne toje ocheni tyajelo, kogda dumay o tom, chto ya ne s vami. Vse eto, konechno, vremennoe yavleniye. No poka nam s vamy priydetsya miritisya s trudnostyamiy... Moy dorogiye, vse chto esti v yunosty - silu duha y mysli, hvatku ruk, nabludatelinosti glaz, vse otdavayte uchebe, trudu. U menya net drugih jelaniy, krome togo, chtoby vy uchilisi horosho, byly schastlivymy v jizny "; "... ya gluboko blagodaren tem ludyam, kotorye ne zabyly protyanuti ruku svoemu blijnemu v trudnom sluchae jizni. Osobenno ya blagodaren im za to, chto ony pomogayt vam. Pusti ony jivut dolgoy, bogatoy y schastlivoy jizniu. Chesti y slava iym!'

Sazarghan sary dalada, tikenek symmen qorshap tastalghan lageride jany syzdaghan Qayymnyn  sýiikti jary - taghdyrdyng tauqymetine tap bolghan Farhiynúrynyng dosqa kýlki bolmay, dúshpangha taba bolmay jýrgen  qayrat-jigerine, parasattylyghyna tәnti bola, tebirene, kirshiksiz sýigen jýregin asha  alghys aitqan. Ol ólenin baspasózge  40 jyldan song ghana úsynypty.  Árbir sózi jan sezimindi tolqytady, terbeydi. Birer sóilemin keltireyin: «...Sen meni sheksiz sýiesin, quanyshymyz da, qayghymyz da - bir. Sen - mening perishtemsin!  Jaryna adal serik, balalaryna pana  asyl Ana, saghan basymdy iyip, seni maqtanysh etip jýrmin!».

Qayym agha Fathiynúryn әrqashan shynayy sýiip, ayalap, alaqanyna salyp jýrdi. Jarynyng fotosuretin  janynan tastaghan emes!

1954-jylghy jeltoqsanda Qayym aqtaldy (A. Fadeevting jәrdemi bolghan kórinedi), biraq bostandyqqa 1955-jyly shyqty. Tiyisti qújattardy әzirleytinderding tonmoyyndyghy bógepti.

Azaptyng aqyry qayyrly bolyp, Semeyine aparatyn poyyzben Almatygha jetken Qayym vokzaldan Esmaghambet Ysmayylovtyng ýiine asygha telefon shaldy.  Ózi de tútqyn lagerinen  sәl erterek bosap kelgen joldasy qatty quandy, Múhtar Áuezovting taghatsyz kýtip jýrgenin aityp, tezirek habarlasuyn qalady.

Telefon tútqasynan shәkirtining dauysyn estigen Múhtar Áuezov balasha quanyp, tez kel dep shaqyrdy. Ýstinde jóni týzu kiyimi joq jәne bala-shaghasyn saghynyp qaljyrap kele jatqan Qayym ústazynan biraz kýnge múrsat súrap, qaltasyndaghy alty somyna  beletke júmsap, Semeyge jol tartty.

Aragha eki apta sala Almatygha jetken Qayym kýtken ústazymen quana qauyshty. Saghattan saghatqa sozylghan әngimeleri ayaqtalar emes dersin. Ekeuine ortaq jәitter kóp. Qara qúryqqa ekeui de 35 jastarynda ilikken (ayyrmasy: Múhtar 30-jyldary, Qayym 50-jyldary).  Birine әke, birine agha Múhamedhan Seyitqúlúlynyng ómiri  de ekeuara әngimenin  arqauy boldy.

Múhtar týrmede Maghjan Júmabaevpen, Jýsipbek Aymauytovpen, Ahmet Baytúrsynovpen birge otyrghanyn Qayymgha sol joly aitty. Múhtardy partiyadan keshirim súray hat jazugha Ahmet kóndiripti. Ol Abaydyng isi men sózin, әdeby asyl múrasyn ayalap aman saqtap qalu ýshin Múhtardyng bostandyqqa shyghuy qajettigin, qazaq halqyna kerek Abaydyng atyn ardaqtap,  shygharmalaryn nasihattauday  úly maqsat-mýdde ýshin bir ret dize býkpey bolmaytynyn  aitypty.

...Aqtalyp oralghan Qayym endi  ghylymy ataghyn qaytaryp alu kýresine kiristi. Júmysqa ornalasyp edi, bir kafedradan ekinshisine auystyryp, shtat qysqartugha iliktirip, esin shyghardy. Enbek stajyn qalpyna keltiru de qiyamet boldy. Pәterin qaytaryp alu ýshin jazbaghan qaghaz, barmaghan kense, ashpaghan esik qalmady. Sottyng «qyzyghyn» da kórdi. «Ýsh әriptin» salpanqúlaqtary da izin andyp jyltyndaydy. Biz onyng otbasy múraghatjayynda saqtauly shaqyru qaghazdy kórdik, 1955-jylghy 8-jeltoqsanda jazylghan. Qayymgha KGB-nyng Almaty qalasyndaghy bir qyzmetkerine keludi eskertipti. Pәlen jylyn lageride ótkizuge mәjbýr bolghan song ózderine «mayshelpek» boldy desse kerek. Joq, olar Q. Múhamedhanovty aidaghan jaqtaryna jýrgizse de, aitqandaryna de kóndire almady! Ol «aqyryn jýrip, anyq basatyn», kózi jetken aqiqattan aumaytyn, batyl da әdil sóileytin, anyq ta ashyq jazatyn, óktem kýshke ózeuremeytin, bilekti emes, bilimdi silaytyn qalpynan ózgergen joq.

Ol dombyrany jaqsy tartatyn. Al lageriden mandolina ala keldi. Keyde sony sylap-sipap, N. Nekrasovtyng «Troyka» ólenine jazylghan әndi «Chto ty jadno glyadishi na dorogu...» dep  qonyr ýnmen bayau  bastap, oily pishinmen aityp otyratyn. Ol:

«...Proshay, nemytaya Rossiya,

Strana rabov, strana gospod.

Y vy, mundiry golubye,

Y ty, im predannyy narod...» - dep M.Lermontovqa jii jýginetin.

Leninnen bastau alghan kommunistik iydeologtar  ózderin dekabrister men halyqshyldardyng úrpaghymyz dedi. Al olar stalindik kezende bóten oidy túmyldyryqtaytyn kýshke ainalyp, patshanyng «kógildir mundirli» jaldaptarynyng izimen ketkenderin angharmay da qaldy. Anna Ahmatova 1939-jyly-aq  «kógildir mundirliler» men NKVD-nyng kókbóriktilerin salystyra tenegen bolatyn. Kiyimderining týsinen sayasy týisikteri sezilip túrghan ghoy. Sirә, lageride, qiyamet qúrsauynda, jýrgen qazaq aqyn, A. Ahmatovanyng «Rekviyemin» oqymaq túrghay estimese de, M. Lermontovtyng qúldar men myrzalar, kógildir mundirler men janshylghan halyq turaly tarmaqtaryn jii qaytalap, salystyra  san ret oy órbitken bolar. Sonyng nәtiyjesinde 1952-jyly jazghan, ghúmyrynyng túmary derlik:

Tughan el - altyn besik, úshqan úyam,

Kóz júmylmay túrghanda qaytip qiyam?!

Tarta gór, Semeyimning topyraghy,

Tóstiktey jerine men erkin siyam! - degen saghynysh nazdy óleni kóp-kóp jaydy anghartpay ma?!. IYә, oghan sýiikti de sýikimdi adamdarymen birge jýrgennen artyq eshtene kerek emes edi. Ony sol baqytynan aiyrghysy kelgender...

Qayym Múhamedhanúlymen qaytys bolarynan eki jyl búryn bir әngimeleskenim әli esimde. Ómirining teriskeyi turaly sabaqtap otyrghan sózin  kenet ýzip, óni bozghylt tarta bir auyq ýnsiz qaldy. Oy beynetining belgisi-au...  Auyr tiydi. Ayamady. Jyl ótken sayyn artpasa, kemy qoyar ma...  Sualynqyraghan sausaqtary kórpesining búryshyn býrdi. Sәlden song ónining bozghylt boyauy shayylyp, jyly shyrayy orala bastady. Bayyrghy keshirimdiligining nyshany-au... «Olar  búiryqty oryndaudy ghana bildi. Sol ýshin jazghyrugha bolar ma?» dedi.

VI tarau

ABAY  ARUAGhYNA  IZZET

Abaydyng әdeby múrasy. Jas ghalymdy ghylym jolyna bastaghan, ainalysuyng osy bolsyn  dep  úqtyra qyzyqtyrghan búl әlem sheksiz edi. Ol sony bile túra oghan qadam basty. 40-jyldardyng basynda. Abaydyng aqyndyq shalqar oi-әueni orys әdebiyetining alyptary Pushkin men Lermontovtyn, Krylovtyn  poetika әlemimen astasyp jatqanyn angharyp, olardyng ózara baylanys syryna qanyghugha shyn qyzyqty. Búl baylanys býgingi abaytanushylargha ózinen ózi týsinikti tabighy qalyp bolyp kórinui mýmkin. Orys jәne europa poeziyasyn kezinde oqydy, toqydy der. Óitkeni býgingilerding aldynda HH-ghasyrdyng ortasynda Qayym Múhamedhanúly salghan jol jatyr. Abaytanudyng qazirgi danghylyna soqpaq bolyp qosylghan ol jol birte-birte kenip, jolaushylary kóbeye berdi. Soqpas iyesi qazaqtyng kemenger aqynynyng oy órisi men óresi býkiladamzattyq  poetika әlemine úlasyp jatqanyn, olay sharyqtauyna tabighy daryny, izdenimpazdyghy, tanympazdyghy jәne shyghys, orys, europa mәdeniyetimen, әdebiyetimen baylanysa alghany yqpal jasaghanyn alghash ret ghylymy jýieledi.

Á degennen abaytanugha den qoyghan Qayym agha  qara qúrsaudan bosap shyghysymen birneshe jylgha ýzilgen jolyn jalghap, Abaydyng el auzyndaghy ólenderin jinaugha qayta kiristi de, birinshi jyly ýsheuin, 1956-jyly altauyn tapty. Olardy jariyalaudan búryn shyn mәninde Abay ólenderi ekenin  tekstologiyalyq zertteuden múqiyat ótkizip, kózi jetken song dәleldi týsinik jazdy. Onyng 1955 - 1959-jyldary  abaytanu taqyrybyna jazghan maqalasynyng ghana sany  - on bir. Negizgileri: «Maghauiya Qúnanbaev. Ómiri men shygharmashylyghy», «Abay tuyndylarynyng tekstologiyasy». Songhysy qazaq tekstologiyasyndaghy bagha jetpes basty enbekke ainalyp, kýni býginge deyin búl baghyttaghy ýlgi-ónege bolyp keledi. Abay shygharmalaryn týgendey toptauy, onyng auqymy kendigin, terendigin, qaytalanbas quattylyghyn  tanymdy da tapqyr әngimeleui, Qazaq әdebiyeti oqulyghynda aitylghanday, «әdebiyettanuymyzdyng kókjiyegin kenitken janalyq boldy».

Qayym Múhamedhanúly 1959-jylghy 12-mausymda Ghylymy keneste Abay túsyndaghy aqyndar jayynda  dissertasiya qorghady. Sәtti boldy, oiy oryndaldy.

Abaytanushy  izdenimpaz ghalym  1970-jyly ýlken janalyq ashty: Abay ólenderin 1909-jyly Sankt-Peterburgta alghash ret shaghyn jeke jinaq etip shygharghan adam  Iliyas Boraganskiy  ekenin pash etti! Ol enbegi Qazaqstan, Resey, Bashqúrtstan múraghatjaylarymen baylanysyp, shang basyp jatqan gәzet jәne qújattar tigindisin jyldar boyy qajymay aqtaruynyng jemisi edi. Sóitip, ol Abaydyng ghylymy ómirbayanyndaghy taghy bir aqtandaqtyng orynyn toltyrdy.

Abaydyng aqyndyq, filosofiyalyq tanymy tútas bir keng әlem desek, Qayym agha ol әlemdi ómirining songhy sәtine deyin zerttep ótti. Abaydyng tughanyna 150 jyl toluyna oray 1995-jyly shygharylghan qostomdyqqa  sinirgen enbegi óz aldyna bir tóbe. Úly aqynnyng tuyndylary birinshi ret  ghylymy týsiniktermen shyqty! Kórkem әdebiyetimizdegi ol janalyq  Abaydyng aqyndyq, oishyldyq qúdyretine tәnti kópshilikti sheksiz quantsa, olargha sol quanyshty silaghan biregey ghalym Qayym aghanyng qabaghyn kirbeng shaldy: qostomdyqty ol dýkennen satyp aldy...

«Eshten kesh jaqsy» degendey, Qayym Múhamedhanúlyna Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik silyghy berildi. Basqa da qúrmetti ataqtar men nagrada boldy. Olar: «Abay» ensiklopediyasyn, «Abay» qostomdyghyn jәne Abaydyng shәkirtteri jayyndaghy tórttomdyqty shygharugha júmsaghan ghalymdyq qajyr-qayratynyng óteui siyaqtandy.

Qajymas Qayym agha at shaldyrmaytyn ghadetinen janylghan joq: múraghat jaylardy tynymsyz aralap, keregine súrau salyp, tapsyrys berip, alys-jaqyndaghy  әdebiyetshi ghalymdarmen  sóilesip, hat jazysyp, abaytanu ayasyn kenitip, jas izbasarlaryn kóbeyte  berdi.

VII -tarau

ÚMYTYLGhANNYN   ORALUY

Barshamyzgha ayan jәne bir jәit - qazaq әdebiyetindegi shәkәrimtanudyng kóshbasy  Qayym Múhamedhanúly ekeni.  Ol ozbyr biylik óktemdikpen  atyn óshirgen Shәkәrimdi aqtap alu kýresin otyz jyl boyy jýrgizdi. Qazaqtyng tól әdebiyetining tórinen oryn alugha tiyis aqyndy ghalym bolyp qana emes, týbi bir tuystyq dәstýrding talabymen de izdedi. Ákesi erekshe ghajap adam Shәkәrim turaly arasynda qyzyqtary da bar kóp әngime aitatyn. Shәkәrim 1912-jyly búlardyng ýiinde  biraz uaqyt meyman bolyp jatty. El-júrtqa tanymal aqyn  on sausaghynan óner tamghan sheber de eken. Óz kiyimderin, etik-mәsini qosa, ózi piship-tigip aluy bylay túrsyn,  muzyka aspaptaryn da: qazaqy dombyranyng týr-týrin jәne sayyn dalada kezdese bermeytin skripkany ózi jasap alady.

Bir kýni tanertengi shaydan keyin Shәkәrim qala aralaytynyn, týske taman oralatynyn aityp shyghyp ketedi, biraq mejeli uaqytta da, odan keyin de kelmeydi. «Búlay bolmaushy edi ghoy?» dep Múhamedhan mazasyzdanady. Sóitip otyrghandarynda bir poliysey kelip, ony uchastok bastyghy shaqyryp jatqanyn aitady. Sóitse, kiyim kiyisi erekshe súnghaq boyly beytanysty tәrtip saqshylary tegin kisi emes, búl shpion shyghar dep ústap, uchastokke alyp barypty.

Aytpaqshy, Shәkәrim býginde qolymyzda bar jalghyz fotosuretke  Múhamedhan Seyitqúlúlynyng ýiinde jatqan sol kýnderi týsken kórinedi.

Shәkәrimning әdeby býrkenshik aty  -  «Úmytylghan» (aqynnyng ózi «Mútylghan» dep jazghan, - Gh. Q.). Jekebatyrgha ainalghan Shәkәrimdi bir kýni Shynghys tauynyng qoynauynda atyp óltirip, mýrdesin bir tereng shúnqyrgha tastay salghan qyzyljaghalylar onyng atyn óshiru, úmyttyru ýshin qoldarynan kelgen soyqandyqtyng bәrin istegen: aqynnyng kitaptaryn, qoljazbalaryn, kiyim-keshek pen nәrse-búiymdaryn qúrtqan. Ony-múny qaghazdaryn, suretterin órteudi kensening mylqau kýzetshisine tapsyrghan. Shәkәrimning bizge mәlim fotoportretin aqyndy syrttay biletin, ishtey qúrmetteytin sol mylqau saqtap qalypty. Bayqatpay ala qoyyp, eki býktep, qoynyny tyghyp jiberipti. Keyin sol jarymjan adam bergen bolar, ol suret seyitqúlovtardyng ýiinde  saqtalghan.

Álmisaqtan beri aitylyp kele jatqan, «qoljazba kýimeydi» degen әsireleu sóz Shәkәrimning kezinde mýlde joqqa shygharyldy. Aqynyng qoljazbalary da, ózining kózi tirisinde Semeyde, Tashkentte, Qazanda shyqqan kitaptaryna deyin janyp ketti. Eger úly Ahat әkesining ýsh buma qoljazbasyn, bir kitabyn qalayda saqtap qaludyng jolyn taba almasa,  aqynnyng әdeby múrasynan biz maqrúm qalar edik.

Ahat ta az tauqymet tartqan joq.  Talaydy jazyqsyz tentiretken, qazagha úshyratqan «halyq jauynyng balasy» degen sóz oghan da qara tanba bolyp basylyp, týrmege qamaldy. Qayym, ózi de baqylauda jýrgenine qaramay, tútqyndaghy Ahat Qúdayberdiyevke tamaq aparyp jýrgen. Ahat odan kele bermeudi әldeneshe ótinip, ol jýrisining aqyry jaqsy bolmasyn eskertken. Qayym onyng tilin almapty. Úly aqynnyng balasyn qiyn-qystau kezde qoldaudy  adamy paryzym dep bilgen.

Týrmede birneshe jyl otyryp, әiteuir, aman-esen bosap shyqqan Ahat 1957 - 1967-jyldary úly atasy Abaydyng múrajayyn basqaryp, sodan keyin ghylymy júmystarmen shúghyldanghan. Áriyne, әkesin aqtap alugha shyndap kiristi de, sonyng nәtiyjesinde 1958-jyly KSRO Bas prokuraturasynan: «...ayyby dәleldenbeui sebepti Shәkәrim Qúdayberdiyevting isi toqtatyldy» degen, otbasy kópten kýtken jauap aldy. Alayda Úmytylghan aqynnyn  talantyn tanugha, shygharmalarynyng jaryq kóruine ókimetting ol sheshimi qolma-qol kómek bola alghan joq. Shәkәrimnin  túmshalanghan týnektegi jolyn ashu әli de kóp arpalysty kerek etetinin Qayym Múhamedhanúly da jaqsy bilip, aqyndy tolyq aqtap alu kýresine bel sheshe kiristi.

Marqúm aqynnyng aqtalghany mәlimdense de, oghan ashyq narazylyq, qarsylyq jasalmasa da, Shәkәrim tuyndylaryn jaryqqa shygharugha múnda eshkim asyqpady. Aqynnyng tandap alghan «Mútylghan» aty sol  úmytylghan kýiinde qala beretinge úqsady. Qayym gәzet-jornaldargha maqala, partiyalyq basshylyq oryndaryna hat jazyp, Shәkәrimning úly aqyn ekendigin, resmy aqtalghanyn, yaghny onyng әdeby múrasyn jaryqqa shygharyp, nasihattau, tanytu kerektigin aitty. «Áldekimderding әldeqalay bolar eken degen әsiresaqtyqtary kedergi bolyp, ashylghan joldy әdeyi jauyp túrghan siyaqty», dep ashyndy. Ahatqa jazdyrghan hattarynyng da kóshirmesi bar.

«Toqyrau» jyldarynyng birinde Semey oblysyna Reseyden kelgen resmy delegasiya Abay tuyp-ósken ónirge barypty. Delegasiyany obkom qyzmetkerleri alyp jýrip, ónirding tarihy jerlerin aralatqan, Abaydyng ýiin kórsetken, tәu etuge ziratyna aparghan. Zirat basyndaghy bir  sәtte Qayym Múhamedhanúly: «Múnda qazaqtyng úly perzentterining biri - Shәkәrim jatyr» dep, delegasiyagha aqynnyng molasyn kórsetken. Ol qylyghy obkomdyqtargha oqtay tiyse kerek, olar  shoshyp, sasqalaqtap qalghan. Sәlden song bireui Qayymgha tistene kýbirlep: «Sen bizdi tiridey óltirdin!» depti. Arynyng asqaq sózin qorqynyshsyz aitqan ghalym aiylyn jimapty. Onyng oiy úly aqynnyng shygharmalaryn halqyna qalayda jetkizuding jolyn ashu ghana bolghan.

Gorbachevting «qayta qúruy» da dәrmensiz bolyp shyqty. Bastalghan sóz tiyanaqtar emes. Qimyldy eselemey is bitpesin bayqaghan Qayym jana jol izdedi. Ol Shәkәrimning ómiri jәne shygharmashylyghy turaly naqty derekti material әzirlep, aqynnyn  ghylymy ómirbayanyn jasaudy jobalaghan edi. Endi sony jogharydaghylargha jetkizbey bolmaydy dep týiip, 1987-jylghy shilde aiynda Qazaqstan KP OK hatshysy G. Kolbinge, KSRO Jazushylar odaghynyng Bas hatshysy V. Karpovqa hat jiberdi. Sol hattan bir ýzindi:

"...vosstanovlenie iymeny Shakarima yavlyaetsya vajneyshey jivotrepeshushey problemoy v istoriy liyteratury y vsey kulitury Kazahstana. Ob etom je nedavno na plenume Soyza pisateley SSSR v Moskve govoril Pervyy sekretari pravleniya respublikanskoy pisateliskoy organizasiy poet O.Suleymenov". Aqynnyng shygharmalaryn qaytadan shygharu oilastyrylmay otyrghanyna nazar audarghan Múhamedhanúly odan aryda bylay degen: "Ya smey vyskazati svoe ubejdenie po etomu povodu: koe-komu ne po nutru internasionalisticheskiy duh tvorchestva poeta Shakarima, ottogo izo vseh sil tshatsya pripisati emu nasionalizm. Etot gryaznyy priyem mne znakom, ya sam v odno vremya byl jertvoy takogo metoda".

Sol tústa Qayym «Qazaq әdebiyeti» gәzetine Shәkәrim jayyndaghy ghylymiy-zertteuining nәtiyjeleri turaly maqala aparyp bergen eken, biraq redaksiyadaghylar tartynshaqtaumen birneshe aidy ótkizip, aqyrynda baspay qoyypty. Úmytylghan aqyndy úlaghattaudan seskengen.

Ózimizde ondy eshtene bolmasyna kózi jetken song Qayym agha «Ogonek» jornalynyng redaktory V. Korotichke hat joldap, bylay degen (birer sóilemin ghana keltirelik):

"...chem y kak obiyasniti, chto s 1958 goda, kogda Shakarim byl polnostiu reabilitirovan, do sih por ne osushestvlen I vypusk podgotovlennogo Akademiey nauk KazSSR k pechaty v serediyne 60-h godov dvuhtomnogo sobraniya ego proizvedeniy? Za stoli dolgoe vremya byla vsego lishi odna publikasiya (y to ne v Kazahstane, a v Leningrade) chetyrnadsaty stihotvoreniy v perevode na russkiy yazyk v kniyge "Poety Kazahstana". Ochevidno, chto vosstanovlenie podlinnoy pravdy o Shakariyme vstrechaet serieznye prepyatstviya so storony nekotoryh otvetstvennyh chinovnikov v nashey respubliyke".

(Audarmashydan: «Poety Kazahstana» jinaghyn shygharudy oilastyrghan, ony qúrastyrudy Múhtar Maghauinge tapsyryp, Mәskeudegi, Leningradtaghy dos-joldastarymen aqyldasyp,  baspagha  jol tapqan - әigili jazushymyz Ánuar Álimjanov.)

Bir ay shamasynda KSRO Jazushylar odaghynan jauap keldi (ýzindi):

"My vnimatelino oznakomilisi s vashim pisimom po povodu sudiby vydaishegosya kazahskogo poeta y mysliytelya Shakarima. Peregovorily s tovarishamy iz SK KP Kazahstana. V dannoe vremya my jdem ot nih trudy Shakarima, chtoby polnee oznakomitisya s tvorchestvom poeta (búl sózderi shynghystaulyq  Jekebatyrdyng shygharmashylyq múrasyna beytaraptylyq emey, nemene?! Shәkәrimning enbekteri partiya sheneunikterining qaysysynda boldy eken?!-avtor). Nash Rollan Seysenbaev vedet peregovory s jurnalom "Liyteraturnoe obozreniye", chtoby napechatati Vashe pisimo-statiu na stranisah dannogo jurnala. Esly redaktory predlojat Vam koe-chto vypraviti iy  dopolniti tekst, to, pojaluysta, primiytesi so vsey dushoy. Kak Vam izvestno, Shakarim po siyle y znachenii vtoroy poet Kazahstana posle Abaya".

(Audarmashydan: songhy sóilem Qayymnyng óz sózin, «kak Vam izvestno» dep qoyyp, ózine kóldeneng tartu ghoy? Partiyanyng «aqylgóilerinde» qymsynu  bolmaghan.)

1988 jylghy kókek aiynyng 7-si kýni Q. Múhamedhanúlyna Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng birinshi hatshysy Ády Shәripovten: «Tiyisti organdar Shәkәrimdi aqtady! Qúttyqtaymyn!» degen jedelhat keldi. Múnday qúttyqtau estuge onyng - Semeyde tauy shaghylyp jatqan ghalymnyng qúqy bar edi.  Sheksiz quanyshqa bólendi.

Kópshilik sarghayyp kýtken is sәtte ongha basyp, Shәkәrim tuyndylaryn jinaq etip shygharudy birneshe baspa dereu qolgha aldy. Aqiqat jendi. jinaqtar  shyqty. Alayda quanyshtyng sony  ýlken ókinishke ainaldy. Aqyn shygharmalary  óreskel búrmalanypty. Qayym Múhamedhanúly qatty nalyp, orynsyz búrmalaulardy týpnúsqamen salystyra otyryp, tekstologiyalyq maqalalar jazdy. Semey memlekettik pedinstituty qúzyryndaghy Shәkәrim ghylymiy-jertteu ortalyghynyng diyrektory Túrdyqúl Shanbaydyng bir kýni kensesine Qayym aghanyng  kelgenin, ózin ýstel basyna otyrghyzyp, qolyna qaryndash ústatyp, Shәkәrim shygharmalarynyng jana jinaghyn  aldyna qoyyp: «Men Shәkәrimning ólenderin jatqa aitamyn, al sen andaghy kitapqa qarap, búrmalanghan sózderdi týzetip otyr» degeni bar. Túrdyqúl Qasenúly keyin sol jәitti esine alyp: «Men onyng este saqtau qabiletine eriksiz tandandym! Qansha qate, qansha búrmalau tapqan desenizshi! Ol týzetpese, kim týzete alar edi?!» dedi.

Qayymnyng «Aqynnyng oraluy» dep atalghan maqalasy alghash ret Semey oblystyq «Ertis» gәzetinde 1988-jyly 23-kókekte jariyalandy. Onda Úmytylghannyng ómirine, ólenderine, filosofiyalyq oi-pikirlerine gәzet kólemine qaray  qysqasha sholu jasalyp, aqyn taghdyrynyng qanday qasiretpen ayaqtalghany aityldy. Biraq qazaqtyn: «bir ainaldyrghandy shyr ainaldyrady» degeni kelip, maqalany mýdirmey oqu mýmkin bolmady: әrip qatesi byjynap, keybir tústary aq basqan kózdey sheliyip, mýlde kórinbeydi. Júrtqa belgili biyazy, ústamdy, keshirimdi  Qayym qatty ashulanyp, tabandap talap etip, maqalany gәzetke qaytadan jariyalatty. Aqyn turaly pikirin: «Ómiri de, shygharmashylyghy da erekshe Shәkәrim halyqqa kerek, ol bizding ruhany tirligimizdi bayyta týsedi», dep tújyrdy.

San jyldar boyy sanatta bolmaghan Shәkәrimning halyqqa, әdebiyetke oraluy jónindegi sol maqala aqynnyng «aqtandaqqa» ainalghan ómirbayanyn  qalpyna keltiru haqynda 1980-jyldardyng sonynda aitylghan alghashqy quatty sóz edi.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»