«ار-نامىسىن بارىنەن بيىك قويعان ازامات
بار ماقساتىنا جەتە الادى».
سۇلتان سانجار,
ورتاعاسىرلىق فيلوسوف

رەداكتسيادان: قاراشانىڭ قارا سۋىعىندا ورتامىزدى ويسىراتىپ ەكى مارتە سپورت ءمينيسترى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارعان، تالاي وليمپيادا، الەم چەمپيوندارىن تاربيەلەپ، كوك تۋىمىزدى بيىكتەردەن جەلبىرەتكەن، قاتەپتى قارا نارداي قايسار تۇلعا تەمىرحان دوسمۇحامبەتوۆ دۇنيەدەن ءوتتى.

ازاماتتىڭ ابزال بەينەسىن ەسكە الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا قايراتكەر-عالىم، اكادەميك مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «نامىسكەر» ەسسەسىن ۇسىنامىز.

«مەنىڭ اعالارىم» تسيكلىنان

قازاق – قاي زاماندا بولماسىن نامىسىن قولدان بەرمەگەن حالىق. «ارىم – جانىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانعان ەر قازاقتىڭ داڭقى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەلدەي جايىلدى. اۋەلى كەشەگى كەڭەس زامانىندا، كەيىن تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ەل نامىسىن جوقتاپ، توپتى جارىپ، تۋ كوتەرگەن بالۋاندار باپكەرى، قايسار قايراتكەر تەمىرحان مىڭايدارۇلى دوسمۇحامبەتوۆ – ۇلت نامىسىن بارىنەن بيىك قويعان ازامات. بۇگىنگى اڭگىمە ماعان قىرىق جىلدان بەرى تالىمگەر ۇستاز، ارداقتى اعا رەتىندە اقىل-كەڭەسىن مولىنان بەرىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر جانى جايساڭ، جۇرەگى كەڭ، قولى جومارت، قايتپاس قايسار تۇلعا جايلى بولماق.

...اۋىل بالاسىنا ءتان ۇياڭدىقپەن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت تابالدىرىعىن العاش اتتاعان جىل. ول كەزدە قارا شاڭىراقتى اتاق-ابىرويى قازاقستاندى بىلاي قويىپ، وداقتى كەڭىنەن شارلاپ كەتكەن ارىستان رەكتور ومىربەك جولداسبەكوۆ باسقاراتىن.

قاراعان جان كوز توياتىن، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، قۇلجا مويىن، كەلىستى كەلبەت، كەسەك تۇلعالى، اياعىن الشاڭ باسقان رەكتوردى ۋنيۆەرسيتەت زالىنان كەزدەستىرە قالعاندا ءدال ءبىر ادامزاتتىڭ ارىستانىن كورگەندەي اسەر الۋشى ەدىك. ەستۋىمىزشە جاس كۇنىندە جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بولات بىلەكتى بالۋان بولىپ، ماسكەۋدىڭ نەبىر سەن تۇر، مەن اتايىندارىن جاپىرا جىعىپتى. رەكتورىمىزدىڭ ايباتتى تۇلعاسىنا قاراپ، انىق سولاي بولعانىنا، ءتىپتى بولۋعا ءتيىس ەكەندىگىنە ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەيتىن ەدىك.

ۋنيۆەرسيتەتتەگى مىندەتتى ساباقتاردىڭ ءبىرى دەنەشىنىقتىرۋ ءپانى بولاتىن. سپورت سەكتسياسىنا قاتىساتىن ستۋدەنتتەر بۇل پاننەن بوساتىلاتىندىقتان ءبىز ءاۋ باستان وزىمىزگە ەتەنە جاقىن ەركىن كۇرەستى تاڭداپ، ايدار حاسانۇلى سۇلتانوۆ اعامىز جەتەكشىلىك ەتەتىن توپپەن بىرگە جاتتىعۋدى باستاپ كەتتىك.

الماتىنىڭ اپورت ءيىسى مۇرىن جاراتىن بەرەكەلى كۇزىندەگى جايماشۋاق كۇندەردىڭ بىرىندە ۋنيۆەرسيتەت باس عيماراتى الدىنداعى جاڭالىقتار ىلىنەتىن قابىرعانىڭ تۇسىندا الدەنەنى جامىراي تالقىلاعان جىپىرلاعان جاستاردى كوردىك. ءبىز دە ەنتەلەي العا ۇمتىلدىق. ۇلكەن ارىپتەرمەن قىپ-قىزىل تۋشپەن جازىلعان قۇلاقتاندىرۋدا باس باپكەر تەمىرحان دوسمۇحامبەتوۆ باسقاراتىن ۋنيۆەرسيتەت سامبوشىلارى ماسكەۋدەگى ارنايى مامانداندىرىلعان ايگىلى «سامبو-70» سپورت مەكتەبى بالۋاندارىن 9:1 ەسەبىمەن ەسەڭگىرەتە ۇتقاندىعى جازىلىپتى. كۇرەستەن ازداعان حابارى بار ادام ءۇشىن بۇل ناعىز سەنساتسيانىڭ كوكەسى بولاتىن.

كەڭەس وداعىندا سامبونىڭ ورنى بولەك ەدى. ويتكەنى كۇرەستىڭ بۇل ءتۇرى وسى ەلدىڭ ءتول پەرزەنتى سانالاتىن. كەزىندە ونى ا.حارلامپيەۆ دەگەن باپكەر-ۇستاز جاپوننىڭ دزيۋدو، ايكيدوسى، گرۋزيننىڭ چيداوباسى، ءبىزدىڭ قازاقشا كۇرەسىمىز بەن الىپ يمپەرياداعى الۋان حالىقتاردىڭ ءتۇرلى كۇرەس ونەرىن زەرتتەپ، سامبونى سپورتتىق-اسكەري قولدانىستاعى جەكپە-جەك رەتىندە جۇيەلەگەن ەكەن. كەيىن ول كەڭەس وداعى ىقپالىنداعى ەلدەر اراسىنا كەڭىنەن تاراپ، كۇرەستىڭ ءدال وسى تۇرىنەن ەۋروپا، الەم چەمپيوناتتارى وتكىزىلە باستادى. ال ءبىزدىڭ قاراسيراقتار قيراتا جەڭىپ كەلگەن «سامبو-70» مەكتەبى بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى جاس سامبوشىلار دايارلايتىن ەڭ ۇلكەن ورتالىق بولاتىن.

ماسكەۋگە ابدەن توزىعى جەتكەن كۇرتەشە كيىپ، جىرتىق تريكومەن كەلگەن اۋىل بالالارىن ون بەس رەسپۋبليكانىڭ ۇكىلەگەن ۇمىتتەرىنەن تۇراتىن جاس سامبوشىلارى جىرتىڭداي كۇلىپ، كەلەكە ەتىپ قارسى الىپتى. تەمىرحان اعاسى قاپىسىز دايىنداعان ءبىزدىڭ بالعىن بالۋاندار الگىلەردى جۇندەي ءتۇتىپ، جاباعىداي لاقتىرعان. وسى كۇنگە دەيىن جۇمىس ىستەپ تۇرعان بۇل ورتالىقتىڭ تاريحىندا بۇعان دەيىن دە، كەيىن دە ءدال وسىنداي ويسىراعان جەڭىلىس بولماعان ەكەن.

كوپ ۇزاماي مەن تەمىرحان مىڭايدارۇلى جاتتىقتىراتىن سامبوشىلار توبىنا اۋىستىم، بىراق بۇل بولەك اڭگىمە...

اعامىزبەن ۇستاز بەن شاكىرت، اعالى-ءىنىلى ادامدارداي 40 جىلعا جۋىق ارالاسقانىمدا ونىڭ ومىرىنە، وتباسىنا، شاكىرتتەرىنە، تولىپ جاتقان جارىستار مەن چەمپيوناتتارعا، ءتىپتى وليمپيادا ويىندارىنا قاتىستى سانسىز كوپ اڭگىمەلەر مەن دەرەكتەرگە مولىنان قانىقتىم.

تەماعاڭنىڭ اتا-تەگى تۋرالى اڭگىمەنى تىم ارىدەن باستاماي-اق ونىڭ قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ تۇقىمى ەكەنىن ايتساڭىز، وقىرماننىڭ كوپ ساۋالىنىڭ جاۋابى وزىنەن-ءوزى تابىلا كەتەدى. باتىرلار جىرىنداعى بارىمىزگە بالا كەزىمىزدەن تانىس، ءبىر جاعىنان جويقىن كۇش، قايتپاس قاھارماندىقتىڭ يەسى، ەكىنشى جاعىنان اڭقىلداعان، اۋزىن اشسا كومەيى كورىنەتىن اق كوڭىل قوبىلاندى قانداي بولسا، تەمىرحان اعامىز دا تۋرا سونداي جاراتىلىسى بولەك جان.

ول ون بالالى وتباسىندا ءوسىپ، قازاقى داستۇرمەن ءرابيا اجەسىنىڭ قولىندا تاربيەلەندى. اجەسى ەر ازاماتتار سوعىسقا اتتانعان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە كولحوز باسقارعان، ەل اراسىندا سىيلى، شارۋاعا مىعىم، قارۋلى ادام بولىپتى. قوستانايدىڭ ايازى اقىرىپ، بورانى بۇرقىلداپ تۇراتىن قاھارلى قىسىندا سالت اتپەن قىستاۋ-قىستاۋدى جالعىز ارالاپ، كولحوز مالىن يت پەن قۇسقا دا، ۇرى-قارىعا دا الدىرماپتى. قارلى بوراندا جالعىز جۇرگەندە وزەگىنە قورعاسىن قۇيىلعان دىراۋ قامشىسىمەن تالاي قاسقىر سوققان اجەمىزدىڭ ەرلىگىن كوز كورگەندەر كەيىنگە دەيىن جىرداي ەتىپ ايتادى ەكەن. سوعىستان سوڭ تۋعان تەمىرحان وسىنداي ەر مىنەزدى اجەمىزدىڭ تاربيەسىن الىپتى.

قاھارلى جىلداردا كولحوز باسقارىپ، قاسقىر سوققان ءرابيا اجەمىز وسى كىسى

مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ ءبىر جىلداي تۋعان اۋىلىندا ەڭبەك ەتىپ، 1968 جىلى قازاق دەنەشىنىقتىرۋ ينستيتۋتىنىڭ كۇرەس فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. قورعاسىن قۇيعان قۇلجانىڭ ساقاسىنداي كەسەك جاراتىلعان ازامات كۇرەس ونەرىنىڭ ايلا-تاسىلدەرىن تەز ارادا مەڭگەرىپ، شەبەرلىگىن شىڭداي باستايدى.

الپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا قازاقستاندا سامبودان ل.موسكالەۆ، ا.پانفەروۆ، س.ۆولگين سياقتى بالۋاندار ءادىس-ايلاسى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان قازاق بالۋاندارىن بەت قاراتپاي ۇتىپ تۇرادى. مۇنداي جىرىندى بالۋانداردى تازا جىقپاساڭ جەڭىستىڭ قولعا تۇسە بەرمەيتىنىن بىلگەن تەمىرحان رەسپۋبليكالىق جارىسقا نار بۋراداي جاراپ كەلەدى. مىڭداعان كورەرمەن، ونداعان سپورت ماماندارىنىڭ كوز الدىندا اتاعى جەر جارىپ تۇرعان پانفەروۆتى امالداپ ەمەس، اتويلاپ ءجۇرىپ جەڭەدى. تارتىستى بەلدەسۋدە ءوزى دە قاتتى جاراقات الادى. كەيىن بىرنەشە رەت وداقتىق جارىستاردا توپ جارسا دا ءدال وسى جاراقاتى وعان بالۋاندىقتى تىم ەرتەرەك باپكەرلىكپەن اۋىستىرۋعا ءماجبۇر ەتەدى. بىزگە ۇستاز بولعان 1977 جىلى اجەپتاۋىر جىگىت اعاسى جاسىندا كورىنەتىن تەمىرحان مىڭايدارۇلى دوسمۇحامبەتوۆ قاسىم اقىن ايتاتىن «قايراپ اپ قالىڭ جاۋعا سەرمەيتىن» ناعىز كوكسەمسەر جاستا ەكەن.

قاجىمۇقاننىڭ ءىزباسارى

اڭگىمەنىڭ باسىندا تىلگە تيەك ەتكەن قۇلاقتاندىرۋداعى وجەت وعلانداردىڭ تابىسى وداقتىق، ەۋروپالىق، الەمدىك دودالاردا ولجا سالعان جالاۋلى جەڭىستەردىڭ باسى عانا ەكەن. كەيىن ول ەل باعىنا جاڭبىرداي جاۋىپ، نۇر بولىپ قۇيىلدى.

قازاقتىڭ جاۋىنگەر حالىق ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ازيا مەن ەۋروپانىڭ اراسىن ات تۇياعىنان شىققان شاڭعا كومىپ، ايگىلى ريم يمپەرياسىن تىزە بۇكتىرگەن اتتيلانىڭ جەر قايىسقان قولىندا، جارتى الەمگە ءامىرىن جۇرگىزگەن شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ قۇرامىندا، ءۇندىستاندا ۇلى موعولدار يمپەرياسىن قۇرعان بابىر ساربازدارىنىڭ ساپىندا قازاق رۋلارىنان شىققان باھادۇرلەر از بولماعان. اتتەڭ، سولاردى اسكەري ونەر تاريحى تۇرعىسىنان ىندەتىپ ىزدەگەن زەرتتەۋشىلەرىمىز از.

مۇنى ايتىپ وتىرعانىمنىڭ سەبەبى: باتىرلىق پەن بالۋاندىق ەگىز ونەر. دۇنيەنىڭ ءتورت تارابىن تۇگەل شارلاپ، سوڭىنا ماڭگى توزباس داڭق قالدىرعان قاجىمۇقان بابامىزدان باسقا، ايگىلى بالۋان شولاق، بيتابار، بورانقۇل، بايعابىل سىندى بالۋانداردىڭ ەسىمى اڭىزعا اينالىپ، ەل جادىندا جاتتالىپ قالعان.

وتكەن عاسىردىڭ الاشاپقىن جيىرماسىنشى، قۋعىن-سۇرگىندى وتىزىنشى، وت-جالىندى قىرقىنشى جىلداردا قازاق بالاسى انا سۇتىمەن بىرگە اۋىزداناتىن كۇرەس ونەرى قاعابەرىس قالدى. ەڭسەمىزدى تىكتەگەن ەلۋىنشى جىلدارى باتىر بابالار رۋحىنا سىيىنعان قازاق بالۋاندارى اتويلاپ بوز كىلەمگە شىقتى. ەسىمى ەشكىمگە بەلگىسىز قابدەن بايدوسوۆ 1957 جىلى كەڭەس وداعىندا بارلىق ستۋدەنتتەردى بىرىكتىرەتىن «بۋرەۆەستنيك» قوعامىنىڭ ەركىن كۇرەستەن وتكەن بىرىنشىلىگىنىڭ فينالىندا وليمپيادانىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، كسرو-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن سپورت شەبەرى راشيد مامەدبەكوۆتى تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ، كۇرەس اتاۋلىدان قازاق جاستارى اراسىنان شىققان تۇڭعىش سپورت شەبەرى اتاندى. سول جىلداردا جالعىز جورتقان بايدوسوۆتاي دالا ءبورىسىنىڭ جولىن كەسكەندەر دە از بولعان جوق. ول وداقتىق جارىستاردا اتاعى جەر جارعان ءۇش مارتە الەم چەمپيونى ۆ.رۋباشۆيليمەن تەڭ تۇسسە دە، كسرو-نىڭ رەسمي چەمپيوناتتارىندا قازاق بالۋانىنا جۇلدەلى ورىندى مۇلدە بۇيىرتپادى.

الپىسىنشى جىلدارى ۇلتتىق كۇرەس اسپانىندا امانگەلدى عابساتتاروۆ پەن ابىلسەيىت ايحانوۆتىڭ باق جۇلدىزى جارقىراي جاندى. ەركىن كۇرەستەن 1962 جىلى ريگادا وتكەن كسرو چەمپيوناتىندا ەڭ مىقتى دەگەن بالۋانداردى بەت قاراتپاي تىزە بۇكتىرىپ، جارتىلاي فينالدا وداقتىڭ 6 دۇركىن جۇلدەگەرى ز.چيكريلادزەنى ەكى مينۋتتا ەسىن جيعىزباستان تازا جەڭىپ، فينالدا كسرو-نىڭ 5 دۇركىن كۇمىس جۇلدەگەرى ۋكراينالىق ۆ.ءليتۆيندى قوس جاۋىرىنىمەن بىردەي كىلەمگە قاداعان امانگەلدى عابساتتاروۆ ۇلتىمىزدان شىققان تۇڭعىش كسرو چەمپيونى اتاندى. وداقتىق تۋرنيرلەردە 1959-67 جىلدار اراسىندا الەمنىڭ بەس دۇركىن چەمپيونى اتانعان داعىستاندىق داڭقتى بالۋان ءالي اليەۆپەن ءتورت مارتە تەڭ تۇسكەن امانگەلدى اعامىزعا دا ادىلەتسىزدىك از جاسالعان جوق. ونىڭ ۇلكەن سپورتپەن تىم ەرتەرەك قوشتاسۋىنىڭ ءبىر سىرى دا وسى بولاتىن.

قاجىمۇقاننان كەيىن قازاق كۇرەس ونەرىنىڭ داڭقىن ابىلسەيىت ايحانوۆ اعامىز جەر جاھانعا جايدى. ول 1961 جىلى سپورتتىق رازريادىنان باسقا داڭەنەسى جوق، كۇرەستەگى جولىن ەندى عانا باستاعان ستۋدەنت بالۋان رەتىندە چەحوسلوۆاكياعا بارادى. بارادى دا اتىنان ات ۇركەتىن نەبىر «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن قارسىلاستارىن قۇيىنداي سوقتىرا جەڭىپ، فينالدا كىلەم يەسى، كەيىن ريم وليمپياداسىنىڭ قولا جۇلدەگەرى بولعان ءبىر جارىم تسەنتنەرلىك باگۋميل كۋبابپەن كەزدەسەدى. ەشبىر جاسقانباي، تايساقتاماي كۇرەسەتىن قازاقتىڭ جاس قابىلانى مىڭداعان جەرلەستەرىنىڭ كوز الدىندا چەح الىبىن قايقايتىپ ۇرادى. بۇل كەيىن داڭقى بۇكىل قازاق دالاسىن شارلاپ كەتكەن بالۋاننىڭ جەڭىستى شەرۋلەرىنىڭ باسى عانا ەدى.

ەركىن كۇرەستەن ەڭ العاشقى كسرو چەمپيوناتى 1945 جىلى ۇيىمداستىرىلعان ەكەن. ال 1963 جىلى چەمپيونات پەن كسرو حالىقتارىنىڭ سپارتاكياداسى قاتار وتەتىندىكتەن، سپارتاكيادا چەمپيوناتقا باعالانىپ، ونىڭ جەڭىمپازى رەسمي تۇردە ەل چەمپيونى رەتىندە تانىلعان. مىنە، وسى 1963 جىلعى سپارتاكيادا فينالىندا ءا.ايحانوۆ ۆ.پوپوۆتى جەڭىپ، وداق چەمپيوناتىنىڭ التىن مەدالىنە يە بولادى.

كەيىن بولمىسى دا، ءبىتىمى دە بولەك ايحانوۆ اۋىر سالماق دارەجەسىنە اۋىستى. ول تولىپ جاتقان جاتتىعۋ جيىندارىندا ءۇش مارتە وليمپيادا، 7 دۇركىن الەم چەمپيونى ا.مەدۆەد پەن وليمپيادا جانە 4 رەت الەم چەمپيونى اتانعان ا.يۆانيتسكيدى تالاي مارتە ويسىراتا جىققانىمەن، سول جىلدارى كۇش-قايراتى تولىسىپ، تاۋ قوپارىپ، تاس شايقاعان قازاق بالۋانىنا وليمپيادا، الەم چەمپيوناتتارىنا قاتىسۋ مۇمكىندىگى بەرىلمەدى. قاتىسقان كۇننىڭ وزىندە ەكىنشى ءنومىرلى بالۋان رەتىندە بارىپ، كىلەمگە مۇلدە شىعارىلمادى.

مەن قازاقستاننىڭ 2013 جىلى بەلارۋستا وتكەن مادەنيەت كۇندەرىنىڭ داستارحانىنا 76 جاستاعى الەكساندر مەدۆەدتى شاقىرىپ، اڭگىمە بارىسىندا داڭقتى بالۋاننان ابىلسەيىت اعامىز تۋرالى سىر تارتقانمىن. ول: «ايحانوۆتى جاقسى بىلەمىن. سۇراپىل كۇشتىڭ يەسى ەدى. بىردەن شابۋىلعا شىعاتىن سۇسى دا، مىسى دا باسىم ايحانوۆپەن مەن عانا ەمەس، اۋىر سالماقتاعى الەمنىڭ ەڭ ايگىلى بالۋاندارى جاسقانا كۇرەسەتىن. ول ۇستاعان جەرىنەن سىعىمداي قىسىپ، بىردەن ادىسكە كوشەتىن. اۋىر سالماقتا مۇنداي شاپشاڭدىقپەن كۇرەسەتىن بالۋاندار وتە سيرەك»، – دەپ اعىنان جارىلا باعاسىن بەرگەن ەدى.

بۇقپانتايلاۋ، يمەنۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن جويقىن كۇش يەسى ابىلسەيىت ايحانوۆ قاجىمۇقان باباسىنىڭ جەڭىستى جولىن لايىقتى جالعاستىردى. جالعاستىرعان ەمەي نەمەنە ورىس ا.البۋل، وسەتين ب.كۋلاەۆ، چەح كلەمەنت، بولگار ن.ستانچەۆ، ۆەنگر رەزنياك، ەستون ت.مادالۆەە، گرۋزين ش.لوميدزە، جاپون ساساكي، تۇرىك گ.يىلماز، ءۇندى ب.سينگح، موڭعول ت.دورجى سياقتى كۇرەس ونەرى دامىعان ەلدەردىڭ وليمپيادا، الەم جانە قۇرلىق چەمپيوندارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاپىرا جىعىپ، قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، اتاعىن اسپانداتتى. ماسكەۋ تاۋ تۇلعالى قازاق بالۋانىنىڭ جولىن كەسكەن سايىن ونىڭ داڭقى تۋعان جەرىندە بيىكتەي ءتۇسىپ، ايحانوۆ كوزى تىرىسىندە-اق اڭىزعا اينالدى.

جەتپىسىنشى جىلدارى قازاق كۇرەسىندە ابىلسەيىت اعانىڭ شاكىرتى امانجول بۇعىباەۆتىڭ باعى جانىپ، ول كسرو چەمپيوناتىنىڭ اۋەلى قولا، كەيىن كۇمىس مەدالىن الىپ، 1973 جىلى وداق چەمپيونى بيىگىنە كوتەرىلدى.

ماسكەۋ وليمپياداسىنا دەيىن جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆتىڭ دە كۇرەستەگى جولى وڭاي بولعان جوق. شەتقاقپاي مەن ادىلەتسىزدىك اتاۋلىنى مولىنان كورگەن جاقسىلىق 1973, 1974, 1978 جىلعى وداق چەمپيوناتتارىندا قولا، كۇمىس مەدالداردى مىسە تۇتا ءجۇرىپ، تۋرا وليمپيادا قارساڭىندا – 1980 جىلدىڭ اقپانىندا ماسكەۋدە وتكەن چەمپيوناتتا التىننان القا تاقتى. ءدال وسى جەڭىس وعان ماسكەۋ وليمپياداسىنا داۋسىز جول اشىپ، ج.ۇشكەمپىروۆ قازاق بالۋاندارى اراسىنان شىققان تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى دەگەن ابىرويلى اتاققا قول جەتكىزدى.

ماسكەۋ وليمپياداسىندا قازاقتىڭ تاعى ءبىر تەڭدەسسىز بالۋانى، الەمدىك كۇرەس تاريحىندا قايتالانباس تۇلعا رەتىندە تانىلعان ءشامىل سەرىكوۆ تە چەمپيوندىق تۇعىرعا كوتەرىلىپ، تالاي جىلدار بويعى ادىلەتسىزدىكتەن ەسەسى كەتكەن قازاق كۇرەس ونەرىنىڭ داڭقىن اسپانداتتى.

جاقسىلىق پەن ءشامىل ماسكەۋ وليمپياداسىندا قازاقتىڭ ايبىنىن اسىرعاندا تىرنەك كۇنىندە «سامبو-70» جەتكىنشەكتەرىن دوپشا دومالاتقان دوسمۇحامبەتوۆتىڭ جاس قىراندارى تاستۇلەك بولىپ جەتىلگەن ەدى. سەكسەنىنشى جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ كۇرەس اسپانىندا ءدال وسى قىراندار قاناتىن جازىپ قالىقتاپ تا ۇشتى، شابىتىن شاقىرىپ شارىقتاپ تا ۇشتى. بوز كىلەم ۇستىندە قاماۋ تەرىن سورعالاتا توگىپ، قارسىلاس اتاۋلىنى ءىلىپ تە، ءتىلىپ تە الۋعا ابدەن جارادى. وسىلايشا سامبو كۇرەسىندە دوسمۇحامبەتوۆ شاكىرتتەرىنىڭ ءداۋىرى باستالدى.

تەمىرحان جانە ونىڭ كومانداسى

كۇرەس ونەرى تەورياسىنىڭ جىلىك مايىن شاعىپ، بار ماشىعىن ءوز تاجىريبەسىنەن وتكىزگەن تەمىرحان باپكەر ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەندە 17-18-گە كەلگەن جاستاردىڭ بۋىندارى قاتا باستايتىنىن جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان سامبو، دزيۋدو سياقتى ءسامبى تالداي سوزىلىپ تۇرۋدى قاجەت ەتەتىن، جاي وعىنداي جىلدام كۇرەسكە ارنالعان بولاشاق تالانتتاردى اۋىلدان ىزدەدى. الىستان اربالاماي بار اسىلىن الماتىنىڭ ءدال ىرگەسىندەگى قاراسۋ اۋىلىنان تاپتى.

وسى اۋىلدىڭ كۇرەستەن دامەسى بار قىرىققا جۋىق قاراسيراقتارىن بوز كىلەمگە شىعاردى. باس اياعى 2-3 ايدىڭ ىشىندە تەمىرحاننىڭ تەمىردەي تارتىبىنە شىداعان قىرىق شورانىڭ ونى عانا قالدى. باپكەردىڭ الەمدىك دودالاردا «اسپانداي الاتىن اسىل قاناتتارى» دا ءدال وسىلاردان شىقتى.

اۋەلى ايتجان شاڭعاراەۆ توپتان وزدى. 1981 جىلعى كسرو چەمپيوناتى قاراعاندىدا ءوتتى. وعان كەڭەس وداعىنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ەڭ مىقتى 273 سامبوشى قاتىستى. ون جەتىگە ەندى عانا تولعان ايتجانعا جەرەبە تىم اۋىر ءتۇسىپ العاشقى كەزدەسۋدە الەم كۋبوگىنىڭ يەسى سوسو روستيشۆيلي قارسى تۇردى. تەمىرحان شاكىرتىنىڭ جىگەرىن قالاي قايراعانىن بىلمەيمىز، ايتەۋىر ايتجان كىلەمگە شىعا سالىسىمەن بىردەن شابۋىلعا كوشتى. اتاقتى قارسىلاسىنا سوقىر ۇپاي دا ۇستاتپاي، سىلكىلەدى-اي دەرسىڭ. بابالارىنىڭ «كۇش اتاسىن تانىماس» دەگەن قاناتتى ءسوزىن تاعى ءبىر دالەلدەپ، ايگىلى بالۋاندى 5:0 ەسەبىمەن ويسىراتا ۇتتى.

بار قارسىلاستارىن بوز كىلەمدى سابالاتتىرا جىققان ايتجان فينالدا اعاسى قانات بايشولاقوۆتان باسىم ءتۇسىپ، قازاقتىڭ قوس وعلانى چەمپيوناتتىڭ التىن، كۇمىس مەدالدارىن جارقىراتا جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلدى. وسىلايشا تەمىرحاننىڭ تاستۇلەگى قازاق سامبوسى تاريحىندا تۇڭعىش رەت كسرو چەمپيونى اتاندى. ءوزىم باسىنان اياعىنا دەيىن تاماشالاعان ءدال وسى چەمپيوناتتا قازاقتىڭ تاعى ءبىر جاس پەرىسى الماس مۇساباەۆ اعايىندى بەلوگلازوۆتاردىڭ گەنناديىن ايقىن باسىمدىقپەن ۇتتى.

مەن ايتجاننىڭ تالاي بەلدەسۋلەرىنە كۋا بولدىم. «ەر بەسىكتەن تانىلادى» دەگەندەي، ول بالا كۇنىنەن ەش قارسىلاسىنان قايتپاي، نامىس وتىن جاندىرا كۇرەسەتىن. كەي بالۋاندار سياقتى ىڭعايىنا كەلەتىن ءادىستىڭ ورايىن كۇتپەي، الۋان تاسىلدەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاساپ، قارسىلاسىن ەسىن جيعىزباي جەڭەتىن. جاستىعىنا، سىرتتاي ۇياڭ كورىنەتىندىگىنە قاراماستان نەبىر مىقتى بالۋانداردى دەڭگەلەڭ قاققىزىپ، ءاپ-ساتتە اپتىعىن باسىپ تاستايتىن.

رەسەيدە 1984 جىلى وتكەن كسرو چەمپيوناتىندا تاعى دا ايتجان مەن الماس كىلەڭ ىعاي مەن سىعايدان تۇراتىن مىقتى قارسىلاستارىن جامساتا جىعىپ، جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلدى. ءبىر قىزىعى بۇل جولى دا فينالدا ايتجان بايشولاقوۆتاردىڭ ورتانشىسى تالعاتپەن كەزدەسىپ، باۋىرىنان باسىم ءتۇستى. ءدال وسى چەمپيوناتتا دوسمۇحامبەتوۆتىڭ تاعى ءبىر مۇزبالاعى قاراسۋلىق مادەن قاليەكوۆ 62 كيلوگراممدىق سالماقتا قولا مەدالدى جەڭىپ الدى. بۇل جولعى چەمپيونات قازاقستاندا سامبو كۇرەسىنىڭ بارىنشا وركەن جايعانىن، رەسپۋبليكادا ت.دوسمۇحامبەتوۆ، د.بيتكوزوۆ، م.جاھيتوۆ باسقاراتىن ءۇش ۇلكەن سامبو مەكتەبى قالىپتاسقانىن دالەلدەپ بەردى.

قازاقستان نامىسىن قورعاعان ازاماتتاردىڭ ءبارى بىردەي ۇلتىمىزدىڭ ورتاق ماقتانىشى بولعاندىقتان، ورايى كەلگەندە اعايىندى بايشولاقوۆتار تۋرالى دا لەبىز بىلدىرە كەتكەنىمىزدىڭ ارتىقتىعى بولماس. اعايىندى باتىرلاردىڭ ۇلكەنى قانات سامبودان الەم چەمپيونى (1984) جانە ەۋروپا چەمپيونى (1987) اتانسا، ورتانشىسى تالعات الەم كۋبوگىنىڭ جەڭىمپازى (1985), ەۋروپانىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى (1987), ال كەنجەسى جانات ەكى دۇركىن الەم چەمپيوناتىنىڭ قولا جۇلدەگەرى بولدى. شىركىن، وسىنداي ارىستان ۇلداردى دۇنيەگە اكەلگەن اتا-انادا ارمان بار ما ەكەن دەيسىڭ مۇندايدا.

سامبو سياقتى كۇش-قۋات، اقىل-وي، قيمىل-قوزعالىستى قاتار ۇشتاۋدى قاجەت ەتەتىن سپورت تۇرىندە كىلەم ۇستىندە ورنەك سالا كۇرەسەتىن ايتجان شاڭعاراەۆ تا بايشولاقوۆتار سياقتى كوپ بالالى وتباسىنان شىقتى. ونىڭ اعاسى نۇرعوجا، ءىنىسى قايرات تا ايتۋلى بالۋان اتانىپ، ەكى رەت قاتارىنان جاستار اراسىندا كسرو چەمپيوناتىنىڭ جۇلدەگەرى بولدى. ايتسە دە اعايىندى شاڭعاراەۆتار ىشىندە ايتجاننىڭ داڭقى الىسقا كەتتى.

سامبودان ەۋروپا چەمپيوناتى 1984 جىلى يسپانيانىڭ بيلباو قالاسىندا ءوتىپ، فينالعا يسپانداردىڭ ۇكىلەگەن ءۇمىتى م.گومەس پەن ايتجان شىقتى. ءبىزدىڭ جىگىت ءبىر جارىم توننالىق الىپ بۇقالاردى ءبىر سوققىمەن وكىرتە قۇلاتاتىن ماتادورلار ەلىنىڭ ورشەلەنە العا ۇمتىلعان اككى بالۋانىن بۇكىل جەرلەستەرىنىڭ كوز الدىندا قات-قابات ادىستەردى كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن جاساپ، بەت قاراتپاي ۇتتى. ايتجان تەمىرحان ۇستازىنىڭ دا، كۇللى قازاق ەلىنىڭ دە ابىرويىن اسىرىپ، سامبودان قازاق بالۋاندارى اراسىنان شىققان تۇڭعىش ەۋروپا چەمپيونى اتانىپ، جەڭىس شىڭىنا جەكە دارا كوتەرىلدى.

كەڭەس زامانىندا قانشاما رەت قۋعىن-سۇرگىنگە، قان-قاساپقا ۇشىراپ، جىگەرى ابدەن جانىشتالعان حالقىمىزدىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ، رۋحىن كوتەرىپ، نامىسىن قايراعان تەمىرحان تۇلەتكەن جاس قىرانداردىڭ جەڭىستەرى تالاي قازاق جاستارىنىڭ جۇرەگىنە وت بەردى.

وسى تۇستا ەرەسەن كۇش پەن مول مەيىردى قاتار ەنشىلەگەن تەمىرحاننىڭ مىنا ءبىر ادامگەرشىلىكتى ابزال قارەكەتىن ايتا كەتكەندى ءجون سانايمىن. ايتجاننىڭ قايرات اتتى تەتەلەس ءىنىسى 9 جاسىندا تەمىرحاننىڭ قاراسيراقتارى قاتارىنا قوسىلادى. وتاعاسى ەرتەرەك قايتىس بولىپ، ون بالاسىن جالعىز تاربيەلەپ وتىرعان شاڭعاراەۆتاردىڭ اناسى نۇربالاعا تەمىرحان: «اپاي، وسى بالاڭىزدى ماعان بەرىڭىز. تۋعان اكەسىندەي قامقورلىق كورسەتىپ، تاربيەلەيىن»، – دەپ ۇسىنىس جاسايدى.

تەمىرحان شاكىرتى، ەۋروپا چەمپيونى ايتجان شاڭعاراەۆقا ءادىس ۇيرەتۋدە

تاۋداي ازاماتتىڭ ەرەكشە مەيىرباندىعىنا كوڭىلى تولقىعان اناسى بىردەن كەلىسىمىن بەرەدى. ول كەزدە ءوز جاعدايى دا جەتىسىپ تۇرماعان باپكەر قايراتتى ۋنيۆەرسيتەت جاتاقحاناسىنداعى جۇبايى ساۋلەمەن تۇراتىن جالعىز بولمەسىنە جاتقىزادى. ارينە ءۇيى الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى تاياق تاستام جەردە ورنالاسقان ويىن بالاسى 3-4 ايدان سوڭ اۋىلىنا قايتىپ ورالادى. بىراق تەمىرحانداي سىرتتاي سۇستى كورىنەتىن جىگىتتىڭ وسىنداي مەيىرباندىعى ونىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ جومارتتىعىنان مول حابار بەرىپ تۇرعانداي.

قايرات مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ-اق سپورت شەبەرى اتاندى. ەكى رەت قاتارىنان جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى كسرو چەمپيوناتىندا جۇلدەگەرلەر ساپىنان كورىندى. ناعىز كۇش-قايراتى تولىسقان 21 جاسىندا كولىك اپاتىنا ۇشىراپ، وپەراتسياعا جاتادى. وكىل اكەسى تەمىرحان ەڭ مىقتى نەيروحيرۋرگتەرگە كورسەتە ءجۇرىپ، شاكىرتىنىڭ جانىن امان الىپ قالادى. ۇستازى: «سەن بولاشاقتا الەم چەمپيونى بولاسىڭ!»، – دەيتىن قايرات سپورتپەن تىم ەرتە قوشتاسۋعا ءماجبۇر بولسا دا اعاسىنىڭ دەمەۋىمەن ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونى ويداعىداي ءتامامدايدى. ۇستاز بەن شاكىرت ءالى كۇنگە دەيىن اكەلى-بالالى ادامدارداي ارالاسۋىن توقتاتقان ەمەس.

ايتجاننان كەيىن تەمىرحان تۇلەكتەرى ىشىندە 14 جاسىندا كسرو سپورت شەبەرى بولعان مادەن قاليەكوۆتى بولەك اتاۋعا بولادى. كەڭەس وداعىنىڭ جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى تۋرنيرلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ۇتىپ، بۇكىلوداقتىق جارىسقا تاس-ءتۇيىن دايىندالعان بالۋاندى اۆتوموبيل قاعىپ، اۋىر جاراقات الادى. ۇستازى تاعى دا جانۇشىرا كومەككە كەلىپ، مىقتى دارىگەرلەرگە كورسەتەدى. قۇرامانىڭ باس باپكەرى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جارامسىز دەپ تاۋىپ، كوماندادان شىعارىپ تاستاعانىنا قاراماستان قوسالقى توپپەن جارىسقا الىپ بارادى.

ءدال سول جولى مادەن ءوز سالماعىنداعى بالۋانداردىڭ بارىنەن باسىم ءتۇسىپ، بىرىنشىلىكتىڭ التىن مەدالىن جەڭىپ الادى. كوپ ۇزاماي جاسوسپىرىمدەر اراسىندا مادريدتە وتكەن دۇنيە ءجۇزى چەمپيوناتىندا قازاق جاستارىنان شىققان تۇڭعىش الەم چەمپيونى اتاندى. ءتۇبىت مۇرت بوزبالا كەزىندە جەكە-دارا توپ جارىپ، ەرەسەكتەر اراسىندا دا ناعىز الەم چەمپيونى بولۋعا لايىق مادەن سول باياعى جاراقاتى ءجيى-ءجيى سىر بەرگەندىكتەن ۇلكەن سپورتپەن تىم ەرتە قوشتاسۋعا ءماجبۇر بولدى.

تەمىرحان جانە جاستار اراسىنداعى الەم چەمپيونى م.قاليەكوۆ

دوسمۇحامبەتوۆ تۇلەتكەن قىراندار ىشىندە دزيۋدو كۇرەسىنەن كسرو چەمپيوناتىنىڭ (1987) كۇمىس جۇلدەگەرى اتانعان بوستان جاڭبىرباەۆ تۋرالى ايتپاساق اڭگىمەمىزدىڭ ورتاسى تولا قويماس.

دزيۋدو قازاقستاندا ەڭ كەنجە دامىعان كۇرەس ءتۇرى: وزدەرىڭىز بايقاعانداي، قازاق ازاماتتارى اراسىنان ەركىن، گرەك-ريم، سامبو كۇرەسىنەن ەلىمىزدىڭ نامىسىن بيىككە كوتەرىپ، وداقتى بىلاي قويعاندا، الەمدىك دەڭگەيدە توپ جارعان تالانتتار 50-60 جىلداردا قاۋلاپ شىعا باستاسا، دزيۋدودان العاشقى رەسپۋبليكالىق چەمپيونات تەك 1973 جىلى عانا وتكىزىلدى. بۇل كەزدە بوستان تەمىرحان جيناعان قاراسۋلىق قارادومالاقتار قاتارىنداعى 10 جاسار بالعىن بالۋان عانا بولاتىن. ءبىر قىزىعى ول ايتجان، مادەندەرمەن ءبىر سىنىپتا وقىدى. كۇرەستەگى جولىن سامبودان باستادى. اۋەلى ءدال وسى سپورت تۇرىنەن كسرو سپورت شەبەرى اتانىپ، قاتارىنان بىرنەشە رەت رەسپۋبليكا چەمپيوناتىن ۇتادى. كەيىن كۇن سايىن قانات جايىپ كەلە جاتقان بولاشاعى زور دزيۋدوعا اۋىسادى.

اقيقاتىن ايتار بولساق، دزيۋدودا سامبومەن سالىستىرعاندا وداقتىق، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باسەكەلەستىك اناعۇرلىم كۇشتى. بوستان قازاق ازاماتتارى اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ 1987 جىلى لەنينگرادتا وتكەن دزيۋدودان كسرو چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى اتاندى. دەنەسى تولىسىپ، كۇش-قۋاتى دا شيىرشىق اتىپ تۇرعان ب.جاڭبىرباەۆ 71 كيلوگراممدا كۇرەستى. قولى قارسىلاسىنىڭ كۇرتەسىنە تيىسىمەن-اق بىردەن ءادىس جاساۋعا كوشەتىن بوستان كسرو چەمپيوناتىندا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى شەبەرلەر لاتۆيالىق سيدياكين، مايكوپتىق تۇلپاروۆ، گرۋزيالىق دجيكۋريلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تازا جەڭىسپەن ۇتىپ، «التىن الاقانىمدا» دەگەن نىق سەنىممەن فينالعا شىعادى. الايدا شەشۋشى ايقاستا ءوزى كوپ مەنسىنە قويماعان رەسەيلىك ا.كاراسەۆكە قارسى تىزگىندى ءسال بوساڭسىتىپ الدى. قالاي دەسەك تە، بوستان تەمىرحان تۇلەكتەرى ىشىنەن عانا ەمەس، جالپى قازاق بالۋاندارى اراسىنان دزيۋدو كۇرەسىنەن تۇڭعىش رەت وداق چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس مەدالىن ولجالاعان ازامات رەتىندە تاريحتا قالدى.

ءبىز قازاقستاننىڭ ءھام كەڭەس وداعىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى، پروفەسسور تەمىرحان مىڭايدارۇلى دوسمۇحامبەتوۆ شاكىرتتەرىنىڭ وداق، ەۋروپا، الەم چەمپيوناتتارىندا توپ جارعان حاس تالانتتارىنا عانا توقتالدىق. ول تاربيەلەگەندەر قاتارىندا كسرو-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن سپورت شەبەرى، حالىقارالىق جانە وداقتىق سپورت شەبەرى اتانعان بالۋانداردىڭ جالپى سانى قىرىقتان ەركىن اسىپ جىعىلادى. ولاردىڭ ىشىندە رەسپۋبليكا چەمپيوناتىن قاتارىنان 5-6 رەت ۇتقاندارى دا جەتكىلىكتى.

كەڭەس وداعى اتتى الىپ يمپەريا قۇلاپ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن جىلدارى كەز كەلگەن قيىندىقتى قاتەپتى قارا نارداي كوتەرەتىن تەمىرحان اسىپ-ساسقان جوق. اۋەلى «مەملەكەتتىك» دەگەن دارداي اتىنان باسقا زاتى جوق، ابدەن كەتەۋى كەتە باستاعان «ينتۋريست قازاقستان» ۇلتتىق كومپانياسىن، تۋريزممەن اينالىساتىن «ياسساۋي» اكتسيونەرلىك قوعامىن باسقارىپ، ولاردى اياعىنان تىك تۇرعىزادى. كوپ ۇزاماي اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان كومپانيا دا، ونىڭ جىگەرلى باسشىسى دا ەلباسى نازارىنا ءتۇسىپ، 1996 جىلى ت.م.دوسمۇحامبەتوۆ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاستار ءىسى، تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندالدى.

ءبىر توپ شاكىرتىمەن بىرگە ۇستازىمدى قۇتتىقتاۋعا مەن دە باردىم. الماتىنىڭ اباي داڭعىلىندا ورنالاسقان عيماراتتاعى مينيستر كابينەتىنىڭ «دەمالىس بولمەسى» دەپ اتالاتىن ادەتتە شاي-سۋ ىشەتىن بولىگىن شاعىن سپورتزالعا اينالدىرىپ جىبەرىپتى. سول باياعى تۋرا مىنەز، جايدارى قالىپتان اينىماعان. جارقىلداپ كۇلىپ، سەنىمدى سويلەيدى. بىزگە كەيىنگى ون جىلدا ابدەن توزىعى جەتكەن ورتالىق ستاديونداعى قايناعان قۇرىلىس جۇمىسىن كورسەتىپ، بولاشاق جوسپارلارىمەن ءبولىستى. اقيقاتىن ايتار بولساق، قيىندىق اتاۋلىدان اياق الىپ جۇرگىسىز سول جىلداردا تەمىرحان مىڭايدارۇلى جوقتان بار جاسادى. كوپ ۇزاماي ىسكەر ءمينيستردىڭ باتىل باستامالارى ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى.

مينيستر دوسمۇحامبەتوۆ 1996 جىلى ۇلتتىق قۇرامانى اتلانتا وليمپياداسىنا ءوزى باستاپ اپاردى. ءدال وسى جولى قازاق ەلىنىڭ سپورتشىلارى ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت 11 مەدالدى جەڭىپ الىپ، جالپى ەسەپتە 22-ورىنعا تابان تىرەدى. تاۋەلسىزدىك العانىنا ءالى 5 جىل دا تولماعان ءارى ءوز تاريحىندا العاش رەت ۇلتتىق قۇراممەن وليمپياداعا قاتىسقان جاس قازاق ەلى ءۇشىن بۇل ۇلكەن جەڭىس بولدى جانە وسى تابىستا ەجەلدەن سپورتتىڭ جىلىك مايىن شاققان تەمىرحان مىڭايدارۇلىنىڭ دا ۇلەسى زور ەدى.

تەگەۋرىندى ءمينيستردىڭ قارىمدى قىزمەتىن ەلباسىمىز ەرەكشە باعالاپ، ونى 1998 جىلى پرەزيدەنتتىڭ ءىس باسقارۋشىلىعىنا تاعايىندادى. تەمىرحان مىڭايدارۇلىنىڭ بۇل قىزمەتكە كىرىسۋى ەلوردانىڭ استاناعا اۋىسۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ول كەزدە كوپ وبلىس ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى عانا بولعان اقمولادا باسقانى بىلاي قويعاندا مەملەكەت باسشىسى تۇراتىن رەزيدەنتسيا دا جوق ەدى. وسى ءبىر تاريحي كەزەڭدە تەمىرحان مىڭايدارۇلىنداي ەردىڭ سويى ەلباسىمىزدىڭ قامشىلار جاعىنان تابىلدى. قاي سالاعا سالساڭ دا كۇش-جىگەرىن سارقا جۇمساپ، بار قايراتىن كورسەتەتىن ونىڭ ەڭبەكقورلىعىنا ءدان ريزا بولعان ەلباسىمىز 2003 جىلى ت.م.دوسمۇحامبەتوۆتى استانا قالاسىنىڭ اكىمى قىزمەتىنە تاعايىندادى. بۇل قىزمەتتى ءبىر جىل بويىنا ابىرويمەن اتقارعان ول كەلەسى 2004-2006 جىلدارى پرەزيدەنتتىڭ ءىس باسقارۋشىسى قىزمەتىنە قايتا ورالدى.

الەمدىك ساياساتتىڭ الىپتارى تەمىرحان جايعان قازاقى داستارحاننان ءدام تاتقان

بيىك لاۋازىمدى قىزمەت اتاۋلىنىڭ وڭايى بولمايدى. بىراق سولاردىڭ ىشىندە كۇن سايىن دەرلىك ەلباسىنىڭ نازارىندا بولاتىن ءىس باسقارۋشى لاۋازىمىنىڭ ورنى دا بولەك، جاۋاپكەرشىلىگى دە جوعارى. بۇل قىزمەتكە قاي زاماندا بولماسىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامى تاعايىندالعان. تەمىرحان مىڭايدارۇلى ءوزىنىڭ تازا بولمىسى، ادال قىزمەتىمەن ەلباسىنىڭ وسىنداي زور سەنىمىنە يە بولا ءبىلدى. دوسمۇحامبەتوۆ ەكىنشى مارتە پرەزيدەنتتىڭ ءىس باسقارۋشىسى قىزمەتىنە كىرىسكەننەن كەيىن تاۋەلسىز ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت ەلباسىنىڭ ءوز جوباسىمەن سالىنىپ جاتقان ەلىمىزدىڭ ەڭسەسى بيىك ورداسى – اقوردانىڭ قۇرىلىسى قارقىن الا ءتۇستى.

شىندىقتى ايتار بولساق، پرەزيدەنتتىڭ الماتىداعى رەزيدەنتسياسى كەڭەس زامانىندا لەنين مۋزەيى رەتىندە جوبالانعان عيمارات بولاتىن. قارجى-قاراجاتتى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا ەلباسىمىز مۇراجايعا ارنالعان وسى عيماراتتى رەزيدەنتسياعا ىڭعايلاپ قايتا جاساتتى.

ەلوردامىز استاناعا قونىس اۋدارعان كەزدە دە ەلباسىمىز بارلىق رەسۋرستى ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن الەۋمەتتىك باعىتتاعى نىسانداردى سالۋعا جۇمساپ، ءوزى بۇرىنعى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ عيماراتىنا جاپسارلاس سالىنعان شاعىن عانا رەزيدەنتسياعا ورنالاستى.

اقوردانىڭ قۇرىلىسى تەمىرحان مىڭايدارۇلى العاش ءىس باسقارۋشى بولىپ تۇرعان كەزدە باستالىپ، ول وسى قىزمەتىنە قايتىپ ورالعاننان كەيىن 2004 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اياقتالدى. ەلباسىنىڭ ءوز قولىمەن سىزىلعان جوبامەن بوي كوتەرگەن بۇل قۇرىلىستىڭ باسى-قاسىندا قاشاندا تالمايتىن تەمىرحان مىرزا بولعاندىعىن سول جىلدارى پرەزيدەنتتىڭ جانىندا قىزمەت ىستەگەن ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كوردىك.

اقوردا تاريحىنداعى ەڭ ايتۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءدال وسى عاجايىپ عيماراتتا 2006 جىلدىڭ قاڭتارىندا وتكەن ەلباسىنىڭ ۇلىقتاۋ ءراسىمىن ايتۋعا بولادى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ ونداعان ەلدەرىنىڭ باسشىلارى مەن بيىك لاۋازىمدى تۇلعالارى قاتىسقان ۇلىقتاۋدىڭ رەسمي شارالارىنان بولەك، كەلگەن قوناقتاردىڭ بارلىعىن لايىقتى قارسى الىپ، جايلى ورنالاستىرىپ، ءدامدى اس-سۋىن ازىرلەپ، رازى-حوش ەتىپ شىعارىپ سالۋ سياقتى كوپ ايتىلىپ، جازىلا بەرمەيتىن قىر-سىرى مول جۇمىستاردى مۇلتىكسىز اتقارۋدىڭ باسى-قاسىندا تاعى سول تەمىرحان اعامىز ءجۇردى.

ەلباسىمىز قازاق سپورتىنىڭ ەڭسەسىن بيىكتەتۋ ماقساتىندا 2006 جىلى ت.دوسمۇحامبەتوۆتى ەكىنشى مارتە تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندادى. مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى تاجىريبەسى ابدەن تولىسىپ، ۇكىمەتتەگى ارىپتەستەرى اراسىنداعى ابىروي-بەدەلى داۋىرلەپ تۇرعان كەزدە كەلگەن تەمىرحان مىڭايدارۇلى بۇل جولى ەسكى-جاڭا قىزمەتىنە بارىن سالدى.

سپورت سالاسىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن مينيستر سايدىڭ تاسىنداي جىگىتتەردى تاڭداپ، تالعاپ، كوميتەت، دەپارتامەنت باسشىلىعىنا تاعايىندادى. ءار سپورت ءتۇرى بويىنشا ۇلتتىق فەدەراتسيا باسشىلىعىنا بەدەلى عانا ەمەس، قولىندا قارجى-قاراجاتى مەن الەۋەتى بار ازاماتتاردى سايلادى. كوپ ۇزاماي دوسمۇحامبەتوۆكە ءتان كەڭ قۇلاشتى قىزمەت جايناپ سالا بەردى.

كەڭەس زامانىندا قازاقستانداعى ەڭ ايتۋلى دودالار الماتىداعى ورتالىق ستاديون، بالۋان شولاق اتىنداعى سپورت سارايى، مەدەۋ مۇز ايدىنى مەن شىمبۇلاقتا وتەتىن. سول كەزدە الدى جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن سالىنعان بۇل عيماراتتاردىڭ كەتەۋى كەتىپ، ىرگەسى سوگىلە باستاعان ەدى. تەمىرحان مىڭايدارۇلى ولاردىڭ بارىنە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، قايتا تۇلەتتى. اسىرەسە، وسى زامانعى ەڭ وزىق تەحنيكامەن جاراقتاندىرىلعان مەدەۋ مەن شىمبۇلاق ەۋروپانىڭ ەڭ ايگىلى قىسقى كۋرورتتارىمەن يىق تەڭەستىرەتىن دارەجەگە جەتتى. بۇعان قوسىمشا قىسى-جازى جۇمىس ىستەيتىن 95 جانە 125 مەترلىك قوس شاڭعى ءترامپلينى، «الاتاۋ» شاڭعى-بياتلون ستاديونى، تاۋ شاڭعىسىنا ارنالعان «تاباعان» كەشەنى سالىندى.

استانادا ۇزاق جىلدار بويى سپورتتىق جارىس قانا ەمەس، جالپى بۇقارالىق شارالار اتاۋلى قالانىڭ ەسكى بولىگىندە ورنالاسقان «قازاقستان» سپورت كەشەنىندە وتەتىن. مينيستر دوسمۇحامبەتوۆتىڭ تۇسىندا جىلدىڭ كەز كەلگەن مەزگىلىندە پايدالانۋعا ارنالىپ، توبەسى اشىلىپ-جابىلاتىن «استانا-ارەنا» ستاديونى، «الاۋ» مۇز ايدىنى، «سارىارقا» ۆەلوترەگى سالىندى. مۇنىڭ ءبارى الداعى 2011 جىلى وتەتىن قىسقى ازياداعا قاپىسىز دايىندىقتىڭ بەلگىسى ەدى.

ءوزىم دە بىرنەشە ۇكىمەت قۇرامىندا قىزمەت ىستەگەن ازامات رەتىندە ادەتتە وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنان قاعابەرىستەۋ قالاتىن مىنا ءبىر اقيقاتتى جەتكىزە كەتكەندى ءجون كوردىم.

باسقارىپ وتىرعان سالاسىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىن قالامايتىن مينيستر بولمايدى. بىراق وعان ءبارىنىڭ بىردەي ءبىلىم-بىلىگى، شاما-شارقى، ابىروي-بەدەلى جەتە بەرمەيدى. ەڭ اۋەلى جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار، مول قاراجاتتى قاجەت ەتەتىن ىرگەلى نىسانداردى سالۋدىڭ قاجەتتىگىن ەلباسىنا دالەلدەي ءبىلۋىڭ كەرەك. وسى سىننان سۇرىنبەي وتكەن سوڭ پرەمەر-مينيستردەن قارجى بولگىزۋگە كۇش جۇمسايسىڭ. ۇكىمەت قاۋلىسىنا بارلىق مينيسترلەر قول قوياتىندىقتان ارىپتەستەرىڭە بەدەل سالاسىڭ. ەڭ سوڭىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت پارلامەنتكە كەلگەندە دەپۋتاتتار الدىندا ءوز ۇستانىمىڭدى قورعاپ شىعۋىڭ كەرەك. تەمىرحان مىڭايدارۇلىنىڭ اسا زور ابىروي-بەدەلى ونى وسىنداي ماشاقاتى كوپ سىنداردان سۇرىنبەي وتكىزدى.

تۇلپار باپتاعان تەمىرحان

ەگەر قىسقى ازيادا تاريحىنا كوز جىبەرەر بولساق، ول بىزگە دەيىن تەك جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا جانە قىتاي سياقتى ەكونوميكاسى دا، سپورتى دا قارىشتاپ دامىعان ەلدەردە عانا وتكىزىلىپتى. ەلىمىزدىڭ ازيادانى ۇيىمداستىرۋ قۇرمەتىنە يە بولۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن تاريحي جەتىستىك ەدى. ال قازاقستاننىڭ الەمدەگى ەڭ الپاۋىت ەلدەردى ارتقا تاستاپ، جەكە دارا قىسقى ازيادانىڭ ءبىرىنشى ورىنىن جەڭىپ الۋى ۇلتتىق سپورتتىڭ عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ اسا زور، ايتۋلى تابىسى رەتىندە باعالاندى.

لوندوندا وتكەن تاريحي وليمپياداعا ت.دوسمۇحامبەتوۆ قازاقستان ۇلتتىق وليمپيادا كوميتەتىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە قاتىستى. وليمپيادا بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ سپورتتاعى عانا ەمەس، ەكونوميكاداعى، ساياساتتاعى، عىلىم مەن تەحنولوگياداعى جەتىستىگى، ارتىقشىلىعى، باسەكەگە قابىلەتتىلىگى سىنعا تۇسەتىن ۇلى جيىن. لوندوندا قازاقستان ءوزىنىڭ ابدەن مارقايعان، وسكەن، وركەندەگەن، كەمەلىنە كەلگەن ەل ەكەندىگىن، دۇنيەنىڭ ەڭ دامىعان مەملەكەتتەرىمەن يىق تىرەستىرە الاتىن دارەجەگە ەركىن جەتكەندىگىن دالەلدەي الدى. وليمپياداعا ءۇمىتىن ۇكىلەپ كەلگەن 205 ەلدىڭ ىشىنەن قازاقستاننىڭ 12-ورىنعا نىق تابان تىرەۋى ۇلتىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان عالامات جەڭىس رەتىندە باعالاندى. وسى تاريحي جەڭىستە قاشاندا ناردىڭ جۇگىن كوتەرگەن قازاقتىڭ نامىسكەر ازاماتى دوسمۇحامبەتوۆتىڭ جەكە-دارا قوسقان ۇلەسى زور دەپ بىلەمىن.

تەمىرحان عالىمدارمەن بىرگە وزدەرى وسىرگەن جۇگەرى القابىندا

قايماعى بۇزىلماعان قازاق اۋىلىندا وسكەن تەمىرحان ءوز ەركىمەن اۋەلى ۇكىمەت، كەيىن پارلامەنت مۇشەلىگىنىڭ جايلى ورىنتاعىن سوڭىنان قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان شاكىرت-ىنىلەرىنە بوساتىپ، سول باياعى التىن بەسىگىنە قايتىپ ورالدى. قاي شارۋاعا بولماسىن جىگەرىن جانىپ، جانىن سالا كىرىسەتىن جويپار ازامات از عانا ۋاقىت ىشىندە ءوزى باسقاراتىن «بايسەركە-اگرونى» ەلىمىزدەگى ەڭ وزىق، ەڭ تاڭداۋلى كاسىپورىنعا اينالدىردى. ۇستازدىڭ اۋىلىنا ءبىز دە باردىق، تابىسىنا «قۇتتى بولسىن!» ايتتىق.

– ەلباسىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەنى تۇگەل ارالادىم عوي. بارلىق كورگەن-بىلگەن، كوكەيگە تۇيگەنىمدى بايسەركەگە سالدىم. مىنە، ناتيجەسىن كورىڭدەر، سالىستىرىڭدار. ەندى «قازاقتىڭ قولىنان ءىس كەلمەيدى» دەپ ايتىپ كورسىن انا «دانىشپاندار»، – دەپ جارقىلداي كۇلىپ، جادىراي قارسى الدى ۇستازىمىز.

بايسەركەدەن ءبىز قۇلجاداي ۇلكەن قوشقارلار، قۇيرىعىن كوتەرە الماي مامىرلاعان قۇنان قويلار، جەلىنى جەر سىزعان قارالا-تورالا سيىرلار، نەبىر الىپ بۇقالاردى كوردىك. قاراساڭ كوز توياتىن، قۇيرىق-جالى سۇزىلگەن اعىلشىن، اراب، اقالتەكە، قازاقى ارعىماقتاردىڭ دا نەشە اتاسى وسىندا ەكەن. سيىر بىتكەن كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيامەن ساۋىلادى. شارۋاشىلىقتاعى ەگىنجاي، كوكونىس، جەمىس-جيدەكتىڭ ءوزى دە، ءتۇسىمى دە شاش ەتەكتەن.

جەتپىستىڭ ۇزەڭگىسىندە تۇرعان تەماعاڭ ءالى دە سول باياعى دەر شاعىندا. نىق سويلەيدى، كەسەك تۋرايدى، جويقىن قيمىلدايدى. سەكسەن، توقسانعا ەركىن جەتەتىن جوسپارلارى دا جەتەرلىك.

اعامىزبەن وسىدان تۇپ-تۋرا قىرىق جىل بۇرىن باستالعان ەش قىلاۋسىز قارىم-قاتىناسىمىز جاراسىمدى جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ءتىپتى ەكەۋمىزدىڭ بالالارىمىز دا ءبىر مەكتەپتە وقىپ، ءبىزدىڭ دوستىعىمىزدى ۇرپاقتارىمىز جالعاستىرا ءتۇستى. «جايناعان تۋىڭ جىعىلماي، كىرشىكسىز پەيىلىڭ مەن اق كوڭىلىڭدەي ءاردايىم جەلبىرەپ تۇرسىن!» دەيمىز الاشتىڭ نامىسكەر ازاماتىنا.

رياسىز دوستىق

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

«انا ءتىلى»،
24-30  مامىر  2018 جىل

Abai.kz