تۇرىك بىرلىگىنىڭ بىرتۇتاستىعى مەن ءتىل، ادەبيەت، ءدىن، تاريح جانە مادەنيەت سالاسىنداعى كوكەيتەستى ماسەلەلەر تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ قاي-قايسىسىن دا تولعاندىراتىنى انىق. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ۇلتتىق ىنتىماق قانا» –  دەسە، ۇلت زيالىسى مۇستافا شوقاي 1936 جىلى بەرلين قالاسىندا تۇركىستان جاستارىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە:

«تۇركىستان جاستارى، بىرلەسىڭدەر! سەندەردىڭ بىرلىكتەرىڭ، سەندەردىڭ ءبىر-بىرىڭە كۇش قوسۋلارىڭ ەلىمىزدىڭ باقىتىنا قىزمەت ەتپەك. مۇنى  ۇمىتپاڭدار! ءبارىمىزدىڭ قۇبىلامىز – ءوزىمىزدىڭ اتا جۇرتىمىز، ولكەمىز تۇركىستان بولماق! تۇركىستان ءۇشىن ءولۋ، تۇركىستان ءۇشىن جان بەرۋ – بارىمىزگە ءبىر ماقسات، ءبىر ءمۋحاببات، ءۋازيفا بولماق. مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك!...تۇرىك حالقى – باتىر حالىق. تۇرىك حالقى – ارىستان، ەر حالىق. «كىمنەن تاياق جەگەندەي  ءبىزدىڭ تۇرىكتىڭ بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا اۋىزىنىڭ الاسى». بۇل ناقىل ءسوزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبارىمىز ءبىر بولساق، ءبىزدىڭ جەڭبەيتۇعىن جاۋىمىز بولمايدى، ماقساتىمىزعا جەتەمىز! ونسىز ءبىزدىڭ كۇنىمىز جوق، قۇرىپ كەتەمىز. قۇرىماسىمىز ءۇشىن، بوسپاسىمىز ءۇشىن كۇشىمىزدى بىرىكتىرىپ، ءيىن تىرەستىرىپ،  ءبىر-بىرىمىزگە جاردەم بەرىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك. ونسىز ءبىزدىڭ كۇنىمىز قاراڭ. مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك! تۇرىك بالاسى،  ۇمىتپاڭدار، باستارىڭداعى بوتەن ەلدىڭ وكىمەتىن شىعارىپ تاستاۋعا تىرىسىڭدار!» – دەپ تەبىرەنە سويلەگەن  بولاتىن.

تۇرىك دەسە جۇرەگى قان جىلاعان ماعجان جۇماباەۆ «الىستاعى باۋىرىما» دەپ اتالعان جىرىندا:

الىستا اۋىر ازاپ شەككەن باۋىرىم،
قۋارعان بəيشەشەكتەي كەپكەن باۋىرىم.
قاماعان قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىندا،
كول قىلىپ كوزدىڭ جاسىن توككەن باۋىرىم! – دەپ تۋىسقان تۇرىك جۇرتىمەن بىرگە قايعىرىپ، مۇڭىنا مۇڭداسىپ:

ياپىرماي، ايىرىلدىق پا قالىڭ توپتان،
شابىلىپ قايتپايتۇعىن جاۋعان وقتان؟
تۇرىكتىڭ جولبارىستاي جۇرەگىنەن،
شىنىمەن قورقاق قۇل بوپ جاۋدان بۇققان؟!
شارق ۇرىپ ەرىككە ۇمتىلعان تۇرىك جانى،
شىنىمەن، اۋىردى ما، ءبىتىپ حالى؟!
وت ءسونىپ جۇرەكتەگى، قۇرىدى ما
قايناعان تامىرداعى اتا قانى؟! – دەپ ءبىر جاعىنان تورىقسا، ءبىر جاعىنان باۋىرلاستارىنىڭ قايراتىن قايرادى، جىگەرىن شىڭدادى.

تۇرىكتەر  قازاق اقىنىنىڭ اتالمىش ولەڭىنىڭ مۇستافا كەمال اتاتۇرىك باس بولعان ۇلتتىق كوتەرىلىستىڭ تۋى تىگىلىپ، تۇركيا جەرىن جاتجۇرتتىقتاردان بوساتۋ كەزىندە جازىلعانىن جاقسى بىلەدى.ال ارادا 70 جىل ۋاقىت وتكەن سوڭ  تۇرىك  شايىرى فەيزۋللاح بۋداك «ماعجانعا  جاۋاپ» دەپ اتالعان ولەڭىن جازدى.

قازاق رەجيسسەرى مارات قوڭىروۆ تۇسىرگەن «ماعجان» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ تۇساۋكەسەرى تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىندا ءوتۋى جانە تۇرىك اعايىنداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزعانى دا وسى ولەڭگە بايلانىستى.

ماعجاننىڭ: «تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان – ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي. تاماشا تۇركىستانداي جەردە تۋعان، تۇرىكتىڭ ءتاڭىر بەرگەن نەسىبى عوي» – دەگەن تاماشا جولدارى بۇكىل تۇرىك جۇرتىنىڭ ۇرانىنا اينالدى.

مۇستافا كەمال اتاتۇرىك  يسلام ءدىنىن حالىققا تاراتۋعا كوپ ۇلەس قوستى. ونىڭ تاپسىرىسى بويىنشا مۋفتي مۇحاممەد حامدي قۇراندى تۇرىك تىلىنە اۋدارعان. ءبۇحاريدىڭ حاديستەر جيناعىن  دا اتاتۇرىك   وسى عالىمعا اۋدارتىپ، كىتاپتى شىعارۋ ءۇشىن ءوز قالتاسىنان قاراجات  بەرگەن. اتاتۇرىكتىڭ  1927 جىلى پارلامەنت مىنبەسىنەن: «ءبىزدىڭ كورشىمىز كەڭەستەر وداعى كۇندەردىڭ كۇنى قۇلايدى. بىراق ول جەردە ءبىزدىڭ اعايىندارىمىز، قانداس باۋىرلارىمىز بار. ءبىز سولارمەن بايلانىستى ۇزبەۋىمىز كەرەك. ءبىز سوعان دايىن بولۋىمىز كەرەك. ءتىل دەگەن ءبىر كوپىر، تاريح ءبىر كوپىر، مادەنيەت دەگەن كوپىر، وسى كوپىرلەردى قۇلاتپاۋىمىز كەرەك. سول باۋىرلارىمىزبەن ءبىز وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولۋىمىز كەرەك» – دەپ ايتقانى ونىڭ باۋىرلاس حالىقتار كەلەشەگىنە دەگەن بەرىك سەنىمىن  كورسەتسە كەرەك.

اتاتۇرىكتىڭ: «ۇلتتىق سەزىم مەن ءتىل اراسىنداعى بايلانىس وتە كۇشتى. ءتىلدىڭ ۇلتتىق دەڭگەيدە جانە باي بولۋى – ۇلتتىق سەزىمنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن باستى قۇبىلىس. تۇرىك ءتىلى – ەڭ باي تىلدەردىڭ ءبىرى. ونىڭ تەك سانالى تۇردە قولدانىلعانى ءلازىم. ەلىن، مارتەبەلى تاۋەلسىزدىگىن قورعاي بىلگەن تۇرىك ۇلتى ءتىلىن دە شەت تىلدەردىڭ مويىنتۇرىعىنان قۇتقارۋعا ءتيىس» دەگەن ايگىلى پىكىرى دە تۇرىك تىلدەس حالىقتاردى بىرىكتىرەتىن مازمۇنعا يە..

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ قاتىسقان تۇرىكتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ VIII ءسامميتى ستامبۋل قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا ءمارمار تەڭىزىندە ورنالاسقان دەموكراتيا جانە بوستاندىق ارالىندا وتكەنى بەلگىلى. تۇرىكتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنە قازاقستان، تۇركيا، وزبەكستان، قىرعىزستان، ازەربايجان مۇشە بولسا، بۇل باس قوسۋعا باقىلاۋشى ەلدەردىڭ باسشىلارى تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ پەن ۆەنگريانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ۆيكتور وربان قاتىسقان بولاتىن.

ءبىر جاعىندا ايۋداي اقىران رەسەي،  ءبىر جاعىندا ايداھارداي ايبات شەككەن قىتاي تۇرعاندا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى تۇرىكتىلدەس ەلدەرمەن بايلانىستى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

وسىعان وراي تۇركيادا وتكەن تۇرىكتىلدەس حالىقتار اقىندارىنىڭ حالىقارالىق فەستيۆالى قالامگەرلەر بىرلىگىن كوزدەيتىن، تامىرى ءبىر حالىقتار ىنتىماعىن دامىتۋعا ارنالعان ءىس-شارا ەكەنىن ايتۋ كەرەك. وسىنداي ىرگەلى جيىنعا شاقىرتۋ العان سوڭ تۇركيا ەلىنە ساپار شەكتىك.

ساپاردىڭ العاشقى كۇنى تۇركيا استاناسى انكارادا ءوتتى. مۇنداعى اتاتۇرىك مۋزەيى كوپشىلىكتىڭ اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن كيەلى جەرى ەكەن. كوككە جەلبىرەگەن تۇرىك تۋى، الاڭداعى سالتاناتتى قاراۋىل ەركشە سەزىمگە بولەيدى. كەلىپ جاتقان حالىق سانىندا ەسەپ جوق. ات شاپتىرىم جەردى الىپ جاتقان مۋزەي زالدارىنداعى ەكسپوناتتار تاريحتان سىر شەرتەدى.

كۇنى بويى تۇرىك استاناسىن ارالاپ، ساۋلەتتتى عيماراتتارى مەن ساياباقتارىن تاماشالاعان سوڭ ادانا قالاسىنا اتتاندىق. اۆتوبۋستا ازەربايجان، وزبەك جانە قىرعىز اندەرى شىرقالدى. پوەزيا فەستيۆالىنە تۇركىمەنستان، يراك پەن سيريادان دا قوناقتار كەلىپتى. تەك رەسەي جەرىندەگى باۋىرلاس باشقۇرت، تاتار اقىندارى پاندەمياعا بايلانىستى بوگەلىپ قالسا كەرەك.

اداناداعى مادەنيەت سارايلارىندا وتكەن كەزدەسۋلەردە الۋان تىلدە جىرلار وقىلدى. ازەربايجان باۋىرلاردىڭ ءشايىرلارىنىڭ كوپشىلىگى قاراباق  پەن شۋشا تۋرالى ولەڭدەرىن وقىعاندا، جينالعان جۇرت قاتتى تولقىدى. شىنىندا دا ولار وتكەن قىستالاڭ كەزەڭ، اقىرى جەڭىسكە جەتۋى اقىنداردىڭ پاتريوتتىق جىرلارىنان مەن مۇندالاپ تۇردى. «توپىراعىڭا جانىم قۇربان، ازەربايجان!» دەگەن جولدار كوكەيدە جاتتالىپ قالدى.

تۇرىك اقىنى حاليسە تەكباش جانە ازەربايجان شايىرى يلگار تيۋركوگلى ۇنەمى جانىمىزدان تابىلىپ، تۇسىنبەگەن سوزدەرىمىزدى اۋدارىپ بەرىپ ءجۇردى. وزبەك اقىنى وتكىربەك مۇحامبەتوۆتىڭ ماماندىعى جۋرناليست، تاعى ءبىر وزبەك اقىنى تولكىن حايت تاشكەنتتەگى ءامىر تەمىر مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى بولسا، قىرعىز اقىنى  مومىنقۇلوۆ قويشىمان بىشكەكتەگى قىرعىزتاننىڭ كىتاپ پالاتاسىنىڭ ديرەكتورى ەكەن. ولارمەن ەمىن-ەركىن تىلدەسىپ، قاۋقىلداسىپ قالدىق.

ادانا قالاسى جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىندا ورنالاسقان، تۇرعىنى ەكى ميلليوننان اساتىن قالا. ونىڭ جانىنداعى چۋكۋروۆا ويپاتىندا ماقتا، بيداي، ارپا، جۇزىم، تسيترۋس، زايتۇن، تەمەكى وسەدى.

جەيحان وزەنىنىڭ بويىندا باكۋ — تبيليسي — جەيحانعا دەيىن مۇناي قۇبىرى تارتىلعان. سەيحۋن وزەنىندە سۋ ەلەكتر ستانساسى بار.قازىرگى ۋاقىتتا حيميا، توقىما جانە تاماق ونەركاسىبى بار قالا قارقىندى دامىپ كەلەدى.

تۇركيا جەرى بۇگىندە
تۇرىكتىڭ التىن بەسىگى.
شاقىرىپ تەرەڭ ىلىمگە،
اشىپ تۇر كوپكە ەسىگىن.
ونەگە بولعان وزگەگە
كەشەگى قيىن كۇندەردە
كەلگەنى قازاق كوشىنىڭ،
قۇپتايمىز بىزدەر ءبارىمىز
سويلەيتىن تۇرىك تىلىندە
باۋىرلاستاردىڭ شەشىمىن.
قادىرلەپ وتكەن ۇرپاعى
اتاتۇرىكتىڭ ەسىمىن.
كۇللى الەمدى جاۋلايدى
قىپشاقتاردىڭ جوسىعى.
قازاقتاردان اۋمايدى
ەر تۇعىرىل ءراسىمى.
قالاي ەستە قالمايدى
«قازاق ەلى – اتاجۇرت،
اناجۇرتىم  – تۇركيا!» –
دەپ تولعانىپ سويلەگەن
تۇرعىت ءوزالدىڭ كەسىمى،
ەستىلەدى جاعىمدى
ەلجىرەگەن دوس ءۇنى.
ەردوعان ايتقان ءسوزدىڭ دە
سالماعى قانداي سەسىنىڭ.
دۇشپانى كىرىپ كەتپەي مە
بار بولسا جەردىڭ تەسىگى.
مەنسىنبەي جۇرگەن ەل بولسا،
سۇراۋى كەرەك كەشىرىم.
جەتكىزسەم دەپ ەم سالەمىن
الىستا جاتقان دوسىنىڭ،
اعايىن جۇرتىن تەڭ كورگەن،
ءبولىستىم سىردى سەندەرمەن،
بولار دەپ دۇرىس وسىنىم.

بۇل جىر ادانادا وقىلدى. كەلەسى كۇنى ساپارىمىز كوزاندا جالعاستى. كوزان شاھارى ءجۇزىم باۋلارى، كيپاريس، اپەلسين، ليمون، ءىنجىر اعاشتارى قورشاعان شاعىن قالا. بۇل قالا ورتا عاسىرلاردا سيس دەپ اتالعان ەكەن.ول كىشى ارمەنيانىڭ استاناسى بولعان. 1266 جىلى اتى اڭىزعا اينالعان جەرلەسىمىز بەيبارىس سۇلتان ولارعا ەلشى جىبەرىپ، شەكارالىق ايماقتاعى كەزىندە موڭعولداردىڭ كومەگىمەن  باسىپ العان بىرنەشە بەكىنىستى قايتارۋى سۇرايدى. بۇل ۇسىنىس قابىلدانباعاننان كەيىن ارميان اسكەرىنىڭ قولباسشىلارى لەۆون جانە توروس باستاعان قالىڭ قولدى مامليۋكتەر بىت-شىت قىلىپ جەنەدى، لەۆون قازا تاۋىپ، توروس تۇتقىنعا تۇسەدى.  اتالعان مەكەن كەيىن وسمان يمپەرياسىنىڭ قول استىنا وتەدى.

قالادا وتكەن كەزدەسۋدە ماعان تاعى دا ءسوز بەرىلدى. تۇركيا پرەزيدەنتى بولعان تۇرعىت ءوزالدىڭ  اتالى ءسوزىن ەسىمە الدىم. وسى جەردە تۇرىك تۋىمەن قاتار قازاق  قىرعىز، ازەربايجان، وزبەك جانە تۇركىمەن تۋلارى جەلبىرەدى.

تۋىستىقتى قالايمىز،
ساندى بىردەي سانايمىز.
تىلدەسكەندە تۇسىنبەي،
بەتىمىزگە قارايمىز.
ءبىر ەدى عوي تامىرىم،
كوردىك جاۋدىڭ ءجابىرىن.
تەز ۇمىتتىق قالايشا
باۋىرلاستىڭ قادىرىن.
بىردەي بولدى ءدىنىمىز،
ۇقساس بولدى ءتىلىمىز.
زەڭگىر كوككە قاز-قاتار
كوتەرىلسىن تۋىمىز.
جايقالعاندا قىر گۇلى،
ەلگە بولساق ۇلگىلى،
ىنتىماعىم نىعايسىن،
جاسا، تۇرىك بىرلىگى!

قازاق ەلىنەن قاتىسقان اقىن جالعىز مەن عانا ەكەنمىن. بىرنەشە اقىن شاقىرتۋ السا دا كەلە الماپتى. كەۋدەمە «تۇران بىرلىگى» دەگەن مەدال تاعىلعاندا ماقتانىش سەزىمى كوكىرەگىمدى كەرنەدى. ەل مەن ەلدى، جەر مەن جەردى جاقىنداستىراتىن وسىنداي باس قوسۋلار ەكەن. وسى تۋرالى تۇركيا مەملەكەتتىك ۇلتتىق ارناسىنىڭ تىلشىلەرىنە سۇحبات بەرگەندە دە ايتىپ ءوتتىم.

قاراسايلى اۋدانىندا بولعانىمىزدا ونداعى بيىك تاۋلار ارقىلى وتەتىن تەمىرجول مەن كوپىر، تابيعي ۇڭگىر كوپشىلىكتى تاڭ قالدىردى.

تۇرىكتىڭ  ۇلى  اقىندارىنىڭ ءبىرى، سوپىلىق پوەزيانىڭ بەلدى وكىلى ءجۇنىس امىرەنى ءبىز قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ءىزباسارى، رۋحاني مۇراسىن جالعاستىرۋشى ەسەبىندە تانيمىز. ونىڭ قايىرىم مەن ساۋاپ، جاقسىلىق پەن سابىر تۋرالى جىرلارى كىم-كىمدى دە بەي-جاي قالدىرمايدى. اقىننىڭ: «بەت-پەردەڭدى ىسىرساڭ، قايران،  ءجۇنىس  – كۇناڭ كوپ، شىن سىيىنساڭ ءبىر اللا كەشىرەدى – كۇمان جوق!»  (اۋدارعان المات ءيسادىل) دەگەنى دە رياسىز شىندىق ەمەس پە؟!

اقىنداردىڭ جىرلارى سەزىم قىلىن شەرتەدى، جۇرەك سىرىن اقتارادى.تۇرىك شايىرى نەدجات جۇمالى: «مەن بۇگىن قاپالىمىن.اعارا ما قارايعان الا كوڭىل؟ وزگەشە ەرتەڭ، بىراق، بولادى ءومىر» – دەگەن بولسا، زيا كوكالىپ: «مەشىت – ءبىزدىڭ قازارمامىز، شاتىر – ءبىزدىڭ دۋلىعامىز. مۇنارالار – كوك نايزامىز، قۇلشىلىقتى قۇپ الامىز» – دەپ اعىنان اقتارىلسا، وسى زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءالي ابباس شىنار «قازاقستان» دەپ اتالاتىن جىرىندا:

مىڭ جىلدىق ساعىنىش، مىڭ جىلدىق ماحاببات،
جول ءتۇسىپ جەرىڭە  كەلدىم مەن، قازاقستان!
شەت ەلدە ەمەسپىن، ۋايىم جەمەسپىن،
اتامنىڭ شىققان جەرى سەن، قازاقستان!
ءالي ابباستىڭ ايتىلىپ ەڭ ىزگى تىلەگى،
ماحاببات دەپ قانا سوعادى جۇرەگى.
اۋىر ءسوز ەشقاشان كەلمەيدى تىلىمە،
تۇركيامەن بىرگە  مىڭ جاسا، قازاقستان! – دەپ ەكى ەلدىڭ تاتۋلىعى مەن بىرلىگىن جىرعا قوسادى. (بۇل ولەڭدەردىڭ بارلىعىن اۋدارعان اقىلبەك شاياحمەت).

گۇرجىستاندا تۇراتىن تۇرىك  شايىرى وسمان احمەتوعلى «ارقامدا – حازار، الدىمدا – داعىلار (تاۋلار)» – دەسە، ونىڭ بۇل سوزدەرىنەن كەڭ دالادا الشاڭ باسقان، ات قۇلاعىندا ويناعان، ارقاسىن تاۋعا تىرەپ، قاستاسقان جاۋىنا قاراپ شىرەنگەن جاۋىنگەر باتىر بابالار رۋحىن سەزگەندەي بولامىز.

تۇرىك   تىلدەس   حالىقتاردىڭ  مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ دا شىققان تەگى ءبىر ەكەنى كەيىنگى كەزدە اڭگىمەگە ءجيى وزەك بولىپ ءجۇر. ءال-فارابي كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ شىعۋ تەگىن تابيعاتتاعى دىبىستار مەن داۋىستارعا بالاپ، سۋدىڭ اعىنى، قۇمنىڭ سۋسىلى، جەلدىڭ ءۋىلى، قامىستىڭ سىبدىرى سەكىلدى تابيعات قۇبىلىستارىمەن بايلانىستىرادى. ەجەلگى تۇرىك فولكلورلىق ەسكەرتكىشتەرىندە  اتى اتالاتىن كەيبىر مۋزىكالىق اسپاپتار: سىرناي،  جەتىگەن، شاڭقوبىز، سىبىزعى، دابىل، داۋىلپاز، كەرنەي، دۋتار، ت.ب. كوپەگەن تۇرىك تىلدەس حالىقتاردا بار. كەيبىرى ۋاقىت وتە كەلە ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرگە ۇشىراعان. ولاردىڭ اراسىندا ۇرمالى، ۇرمەلى، شەرتپەلى اسپاپتار بار. وسىنداي تۇرىك اسپابىنىڭ بىرىندە ازەربايجان شايىرى حۇسەيىن ۆەليەۆ كۇي شەرتتى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلسەك، تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ تامىرى ءبىر، تىلدەرى ۇقساس، سالت-داستۇرلەرى ساباقتاس، سوندىقتان ولاردىڭ ماقسات-مۇددەسى دە ءبىر ارنادا توعىسقانى ءلازىم.

اقىلبەك شاياحمەت،

ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى تۇركى الەمىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن حالىقارالىق سىيلىقتىڭ، «الاش» حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي اتىنداعى حالىقارالىق ادەبي سىيلىقتىڭ يەگەرى

Abai.kz