ەسىمدەرى ەلگە تانىمال ب. الىمقۇلوۆ پەن ە. ءابدىرامانوۆتاردىڭ 1994 جىلى شىعارعان «كۇيەۋ كەلتىر، قىز ۇزات، تويىڭدى قىل» اتتى قازاقي سات-داستۇرگە نەگىزدەلگەن كىتابى قولىما ءتۇستى. بۇرىن ءبىر شولىپ شىققانىممەن، بۇل جولعىداي تەرەڭ بويلاماپپىن. دانا قازاقتىڭ سالتىن ناقتى كەلتىرگەن باسپانىڭ ءار سوزىنە ءمان بەرىپ وقىپ وتىر ەدىم. «تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق» دەگەندەي توي الدىنداعى دايىندىق جايىندا بىرتىندەپ، رەت-رەتىمەن ايتىپ كەلە جاتقان تۇسىندىرمەنىڭ مىنا ءبىر قاتارىنا كەلگەندە ۇلكەن ويعا قالدىم.

كىتاپتا: «كەلەتىن قوناقتاردىڭ جولى، جاسى، دارەجەسىنە قاراي ارنايى قوناق ۇيلەر تىگىپ، اس ساقتايتىن شوشالالار دايىندالادى. كىمنىڭ قاي ۇيگە تۇسەتىنىنە ابدەن قانىق كۇتۋشىلەر بەكىتىلىپ، ءار ۇيگە قىمىزعا لىق تولى ەمىزىكتەلگەن سابا قويىلادى. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى توي باسقاراتىن تويابالار مەن سىباعالى تاباق جاسايتىن اسابا سايلانادى» دەپ كەلتىرىلىپتى.

سوندا قالاي، ءبىز ايتىپ جۇرگەن توي باسقارۋشىمىز «اسابا» ەمەس، «تويابا» ال، اتاق بەرىلمەگەن جىلىك-جىلىكتى ءبولىپ، قوناق مارتەبەسىنە قاراي تاباق جاسايتىنىمىز «اسابا»  بولعانى ما؟ دەمەك، «اساباسى جوق اسقا جارىماس» دەگەن حالىقتىق ماقالدىڭ ءمانى وسىندا ەكەن عوي. الدە كىتاپتا كىنارات بار ما؟ دەرەۋ وقۋلىقتى اۋدارىپ قارادىم. رەداكتور مەڭگەرۋشىسى - ن. اقباەۆ، ءوندىرىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى - ءا. بەكباتىروۆالار دەپ جازىلىپ تۇر. بۇل كىسىلەرمەن كىم داۋلاسادى؟

ەسىمدەرى ەلگە تانىمال ب. الىمقۇلوۆ پەن ە. ءابدىرامانوۆتاردىڭ 1994 جىلى شىعارعان «كۇيەۋ كەلتىر، قىز ۇزات، تويىڭدى قىل» اتتى قازاقي سات-داستۇرگە نەگىزدەلگەن كىتابى قولىما ءتۇستى. بۇرىن ءبىر شولىپ شىققانىممەن، بۇل جولعىداي تەرەڭ بويلاماپپىن. دانا قازاقتىڭ سالتىن ناقتى كەلتىرگەن باسپانىڭ ءار سوزىنە ءمان بەرىپ وقىپ وتىر ەدىم. «تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق» دەگەندەي توي الدىنداعى دايىندىق جايىندا بىرتىندەپ، رەت-رەتىمەن ايتىپ كەلە جاتقان تۇسىندىرمەنىڭ مىنا ءبىر قاتارىنا كەلگەندە ۇلكەن ويعا قالدىم.

كىتاپتا: «كەلەتىن قوناقتاردىڭ جولى، جاسى، دارەجەسىنە قاراي ارنايى قوناق ۇيلەر تىگىپ، اس ساقتايتىن شوشالالار دايىندالادى. كىمنىڭ قاي ۇيگە تۇسەتىنىنە ابدەن قانىق كۇتۋشىلەر بەكىتىلىپ، ءار ۇيگە قىمىزعا لىق تولى ەمىزىكتەلگەن سابا قويىلادى. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى توي باسقاراتىن تويابالار مەن سىباعالى تاباق جاسايتىن اسابا سايلانادى» دەپ كەلتىرىلىپتى.

سوندا قالاي، ءبىز ايتىپ جۇرگەن توي باسقارۋشىمىز «اسابا» ەمەس، «تويابا» ال، اتاق بەرىلمەگەن جىلىك-جىلىكتى ءبولىپ، قوناق مارتەبەسىنە قاراي تاباق جاسايتىنىمىز «اسابا»  بولعانى ما؟ دەمەك، «اساباسى جوق اسقا جارىماس» دەگەن حالىقتىق ماقالدىڭ ءمانى وسىندا ەكەن عوي. الدە كىتاپتا كىنارات بار ما؟ دەرەۋ وقۋلىقتى اۋدارىپ قارادىم. رەداكتور مەڭگەرۋشىسى - ن. اقباەۆ، ءوندىرىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى - ءا. بەكباتىروۆالار دەپ جازىلىپ تۇر. بۇل كىسىلەرمەن كىم داۋلاسادى؟

كىتاپتى قولىما الىپ مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ماماندارىنا بارىپ، توي باسقارۋشىلاردى كىم دەيمىز دەپ سۇرادىم. تانىستارىمىنىڭ بارلىعى «ارينە، اسابا» دەپ جاۋاپ بەردى. بىراق ونى تالداۋعا كەلگەندە ماردىمدى جاۋاپ الا المادىم. بىرقاتار توي باسقارۋشى اسابالارعا دا جولىقتىم. ولار اسابا جايلى وزدەرى نە وزدەرىنەن ۇلكەندەردىڭ شىعارىپ كەتكەن ەكى اۋىز شۋماقتارىن دالەلدەۋدەن اسپادى.

امال جوق، بۇل جونىندە عالىمدارعا بارۋعا تۋرا كەلدى. ءسويتىپ، قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ءتىلى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى اباسيلوۆ امان ماديلحانۇلىنا جولىعىپ، ءۋاجىمدى ايتتىم.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، «اسابا» ءسوزىن ەكى ماعىنادا قاراۋعا بولادى. ءبىرىنشى، اسابا - سىن ەسىم. كونە ءسوز. ورىستاردا توپاس، ۇرداجىق دەگەن ماعىنانى بەرەدى.

ماسەلەن، «ايمان شاكەن ارقىلى قازاقتىڭ باي جۋاندارىنىڭ وسپادار، اسابا، توپاس، راحىمسىز مىنەز قۇلىقتارىن سوككەندە اسان باسىن شۇلعي بەردى»،- دەپ ع. ءمۇستافيننىڭ «داۋىلدان كەيىن» دەگەن رومانىنان ءۇزىندى كەلتىردى. وسىندا «اسابا» دەگەن ءسوز وسپادار، توپاس، ۇردا-جىق دەگەن ماعىناسىندا. ەكىنشى ماعىناسىندا «اسابا» زات ەسىم، توي اعاسى، داستارحان باسشىسى، ياعني، تامادا دەگەن ماعىنانى بەرەدى»،-دەدى عالىم. بۇدان ءارى:

- سوزدىك قۇرىلىمىنا كەلەتىن بولساق، اسابا ەكى تۇبىردەن قۇرالعان كۇردەلى ءسوز. «اس»-تاماق، تاعام، «ابا» كوپتەگەن تۇركى تىلدەرىندە «اعا»، «اتا» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. سوندا اسابا زات ەسىم ماعىناسىندا بۇگىنگى قولدانىپ جۇرگەنىمىز دۇرىس. ياعني، تامادا، داستارحاندى باسقارۋشى، اس باسقارۋشى، داستارحان باسشىسى دەگەن ءسوز. ال سىن ەسىم ماعىناسىنداعى وساپادار، توپاس، ۇرداجىق دەگەن كونەرگەن ءسوز رەتىندە ونى بۇگىندە ەشكىم قولدانا قويمايدى، قولدانىلمايدى دەسەك بولادى،-دەيدى امان مىرزا.

ەندەشە، تويابا ءسوزىن قانداي تۇسىنىككە جاتقىزامىز دەگەن ساۋالعا عالىم: ««تويابا» ول - توي داستارحانىن جاساۋشى ادام، «تويدىڭ اعاسى»، ياعني، توي داستارحانىن سوزبەن باسقاراتىن ادام شىعار. مۇنى الىدە زەرتتەپ كورۋ كەرەك، قانداي ماعىنا بىلدىرەتىنىن»،- دەدى فيلولوگ.

وسىلايشا، «تويابا» ءسوزىنىڭ تولىق، ناقتى ماعىناسىن عالىمنىڭ الدىنان دا اشىقتاي الماي قايتتىق. بالكىم، الداعى ۋاقىتتا باسى اشىلار، ءتىپتى بەلگىلى دە بولار، الايدا بۇگىنگى ايتىپ جۇرگەن اسابامىز عالىم ايتپاقشى، تويدى سوزبەن باسقاراتىن ەمەس، تويداعى اس، داستارحانداعى تاعامدارعا عانا جاۋاپ بەرەتىن ادام شىعار. كىتاپتا كورسەتىلگەندەي كەرىسىنشە، سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى تويابا تويدى سوزبەن باسقاراتىن بۇگىنگى «اسابا» دەپ جۇرگەن جانىمىز بولار. بۇل جاعىن كوزى قاراقتى، قۇيما قۇلاق، شەجىرەشىل قالىڭ وقىرماننان سۇرايمىز. بۇگىندە تويدى سوزبەن باسقارىپ جۇرگەندەر «اسابا» ما، تويابا ما؟

«اباي-اقپارات»