بيىل، 10 ناۋرىزدا، قۇرىلعانىنا 80 جىل تولعاعان وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى ەجەلگi جانە ورتا عاسىرلار ءداۋiرiنiڭ وزiندە-اق شارۋاشىلىعى دامىپ، مادەنيەتi گۇلدەنگەن، iرi قالالارى بولعان ءوڭiر. اۋماعى جونiنەن دۇنيەجۇزiندە توعىزىنشى ورىنداعى قازاقستاننىڭ 117.300 شارشى شاقىرىمىن الىپ جاتقان، تۇنىپ تۇرعان تاريحى بار بۇل ءوڭiر - اتا-بابالارمىزدىڭ قاشاننان بەرگi جايلاۋى، قۇتتى قونىسى. قويناۋى تۇنعان اسىل قازىنا، تاۋسىلماس ىرىس. توبەسi كوك تiرەگەن بيiك شىڭدارى، شوككەن نارداي ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان جوتالارى، ءاربiر سايى مەن سىلدىر قاققان ءمولدiر بۇلاقتارى، يرەلەڭدەي سوزىلعان وزەندەرi, قىرلارى مەن بەلدەرi نەبiر سىردى بۇگiپ جاتىر.

وبلىس گەوگرافيالىق جاعىنان تۇران ويپاتىنىڭ شىعىس بولiگiنە ورنالاسقان. تەرiستiگiندە - بەتباقدالا ءشولi, شۋ اڭعارىنىڭ وڭتۇستiگiندە - مويىنقۇم، باتىسىندا -  قىزىلقۇم جانە شاردارا دالاسى، ال، قيىر وڭتۇستiگiندە - ءمىرزاشول. ورتالىق بولiگiندە، وڭتۇستiك-شىعىستان سولتۇستiككە قاراي 217 شاقىرىمعا كولبەي سوزىلىپ قاراتاۋ جوتاسى جاتىر. ال، وڭتۇستiك-شىعىسىندا تالاس الاتاۋىنىڭ باتىس شەتiندەگi وگەم جوتاسى بار. وگەم مەن كەلەس وزەندەرiن ءبولiپ تۇرعان قارجانتاۋ جوتاسى ءتاڭiرتاۋدىڭ باتىس سiلەمi بولىپ تابىلادى.

بيىل، 10 ناۋرىزدا، قۇرىلعانىنا 80 جىل تولعاعان وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى ەجەلگi جانە ورتا عاسىرلار ءداۋiرiنiڭ وزiندە-اق شارۋاشىلىعى دامىپ، مادەنيەتi گۇلدەنگەن، iرi قالالارى بولعان ءوڭiر. اۋماعى جونiنەن دۇنيەجۇزiندە توعىزىنشى ورىنداعى قازاقستاننىڭ 117.300 شارشى شاقىرىمىن الىپ جاتقان، تۇنىپ تۇرعان تاريحى بار بۇل ءوڭiر - اتا-بابالارمىزدىڭ قاشاننان بەرگi جايلاۋى، قۇتتى قونىسى. قويناۋى تۇنعان اسىل قازىنا، تاۋسىلماس ىرىس. توبەسi كوك تiرەگەن بيiك شىڭدارى، شوككەن نارداي ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان جوتالارى، ءاربiر سايى مەن سىلدىر قاققان ءمولدiر بۇلاقتارى، يرەلەڭدەي سوزىلعان وزەندەرi, قىرلارى مەن بەلدەرi نەبiر سىردى بۇگiپ جاتىر.

وبلىس گەوگرافيالىق جاعىنان تۇران ويپاتىنىڭ شىعىس بولiگiنە ورنالاسقان. تەرiستiگiندە - بەتباقدالا ءشولi, شۋ اڭعارىنىڭ وڭتۇستiگiندە - مويىنقۇم، باتىسىندا -  قىزىلقۇم جانە شاردارا دالاسى، ال، قيىر وڭتۇستiگiندە - ءمىرزاشول. ورتالىق بولiگiندە، وڭتۇستiك-شىعىستان سولتۇستiككە قاراي 217 شاقىرىمعا كولبەي سوزىلىپ قاراتاۋ جوتاسى جاتىر. ال، وڭتۇستiك-شىعىسىندا تالاس الاتاۋىنىڭ باتىس شەتiندەگi وگەم جوتاسى بار. وگەم مەن كەلەس وزەندەرiن ءبولiپ تۇرعان قارجانتاۋ جوتاسى ءتاڭiرتاۋدىڭ باتىس سiلەمi بولىپ تابىلادى.

ال، "مىڭ بiر تۇندەگi" اراب حاليفتارى سارايىنداعى مىڭ بۇرالعان بيشi قىزداردىڭ قىپشا بەلiندەي يرەلەڭدەگەن، ەرتە كەزدەن-اق تالاي اڭىز بەن جىردىڭ وزەگiنە اينالعان وزەندەرi شە! وزەندەر دەمەكشi, كەزiندە ماۋرەنناحردىڭ بiر شەتi بولىپ ەسەپتەلگەن، سەيحۋن نەمەسە سەيحۋنداريا دەگەن اتپەن بەلگiلi سىرداريا وزەنi جاتىر سىلاڭ قاعىپ. وعان جاعالاۋى قونىسقا تولى ارىس كەلiپ قۇيسا، ونىڭ ارناسىن قوشقاراتامەن توعىساتىن بورالدايدىڭ سۋى تولىقتىرادى. جالپى، ونىڭ سالالارى بادام، سايرامسۋ، اقسۋ، جاباعىلى، ماشات، داۋىلبابا، بورالداي بولىپ كەلەدi. قاراتاۋ جوتالارىنىڭ ورتالىق بولiگiنەن بوگەن، شايان، ارىستاندى اقسا، ودان ارىدا شىلبىر، بايىلدىر، قاراشىق، ت.ب. وزەندەرi مەن قاراتاۋدىڭ ەتەگiنە تامان جەرiندەگi اقسۇمبە ارقىلى ءوتiپ، سىردارياعا قۇيعان، باس اعىسىنا قازاق حاندىعىنىڭ تۋى تiگiلگەن شۋ وزەنi دە بار.

وركەش-وركەش قاراتاۋدىڭ سولتۇستiك-باتىسىندا قويناۋىنا نەبiر بايلىقتى قۇنداقتاعان مىڭجىلقى، كەلiنشەكتاۋ جاتىر. ونىڭ ارعى بەتiندە شە؟.. اسەم قالالارى بار ءوڭiر كەزiندە ەل كەزگەن تالاي ساۋداگەرلەر مەن جيھانگەرلەردiڭ تاڭدايىن قاقتىرعانى بەلگiلi. بۇل ءوڭiر قىتايدان باتىس ەلدەرiنە باراتىن اتى ايگiلi جiبەك جولىنىڭ بويى.

تۇستiكتەن سولتۇستiك-باتىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان توعىز جولدىڭ تورابىن تۇيiستiرگەن قاراتاۋ قويناۋىنان، سىر بويىنان ارى اسىپ، سولتۇستiگiندە سارىارقاعا شەكتەسكەن ءوڭiر ەرتە كەزدەردەن-اق قايناعان ءومiردiڭ ورتالىعى ەدi.  كەرiلiپ جاتقان بەتپاعى مەن مىرزاشولدەي كەڭ دالاسى، مالدىڭ قىسقى ىقتاسىنى بولعان قىزىلقۇمى مەن مويىنقۇمى، تالاي جىر مەن اڭىزدىڭ ارقاۋىنا اينالعان ءار توبەسi مەن سايى، زاڭعار باسىنان قۇس قاناتى جەتە بەرمەيتiن قاراتاۋ، الاتاۋدىڭ اسقار شىڭدارى مەن بەلەس-بەلەس جوتالارى تابيعات سۇلۋلىعىنىڭ بەلگiسi.

بۇل ءوڭiر ارعى تاريحى  بiز ءۇشiن ءالi دە  بەيمالiم، بەرگi جاعى پارسى، قىتاي جازبالارىندا ايتىلاتىن، سوناۋ زاماندا-اق گۇلدەنiپ، وركەندەگەن شىعىس پەن باتىسقا ءماشھۇر ءوڭiر.

وتكەن تاريحىمىزعا كوز جiبەرسەك، ساقتار، قاڭلىلار، تۇركiلەر داۋiرiندە، شىڭعىسحاننىڭ قازاق جەرiنە شابۋىلى زامانىندا بۇل وڭiردە قانشاما وقيعالار بولدى. بۇل ايماق ءوز توپىراعىندا ەجەلگi جانە ورتاعاسىرلىق قالالاردى، ولاردا ءومiر سۇرگەن عۇلاما عالىمداردى، دانىشپانداردى ومiرگە كەلتiردi.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قارساڭىندا دا نەبiر شاپقىنشىلىقتارمەن قاتار حالقىمىزدىڭ بولاشاق تاريحى ءۇشiن ماڭىزدى وقيعالار دا ورىن الىپ جاتتى. ەسكi داستانداردا: "حان جايلاعان قاراتاۋ، بي جايلاعان الاتاۋ" دەگەن جولدار دا ۇشىراسادى.

حاندارىمىز قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋلارىنان اڭ اۋلاپ، وسىندا ءومiر سۇرگەن. كەرەي مەن جانiبەكتەن كەيiن ولاردىڭ ۇرپاقتارى باسقارىپ، كوبi ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالىپ..، تەمiر قازىق جاستانىپ جەردi, ەلدi جاتجۇرتتىقتاردان قورعادى ەمەس پە.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قارساڭىندا دا بۇل وڭiردە نەبiر شاپقىنشىلىقتار عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ بولاشاق تاريحى ءۇشiن ماڭىزدى وقيعالار دا بولىپ جاتتى. "ەسكi داستانداردا: "حان جايلاعان قاراتاۋ، بي جايلاعان الاتاۋ" دەگەن جولدار ۇشىراسادى.

بiزدiڭ حاندارىمىز بۇگiنگi قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋلارىنان اڭ اۋلاپ، وسىندا ءومiر سۇرگەن. كەرەي مەن جانiبەكتەن كەيiن ولاردىڭ ۇرپاقتارى باسقارىپ، ولاردىڭ كوبi ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالىپ..، تەمiر قازىق جاستانىپ جەردi, ەلدi جات جۇرتتىقتاردان قورعادى ەمەس پە.

قازاق امiرشiلەرi اتا-بابالارىنىڭ بۇرىنعى كوشiپ-قونىپ جۇرگەن جەرلەرiنە، ەجەلدەن كەلە جاتقان قالالارىنا تولىق بيلiك ورناتۋدى ماقسات ەتتi. تۇركiستان،  قاراتاۋ ەتەگiندەگi ەجەلگi سوزاق، ساۋران مەن ءوسiپ-وركەندەگەن تاشكەنت قازاقتاردىڭ قالاسى بولدى.

XV-XVI عاسىرلاردا كوپ تالاس بولعان تۇركiستان XVI عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا بiرجولا ەنiپ، XVII عاسىردان باستاپ ول قازاق حاندىعىنىڭ استاناسىنا اينالدى. اقىرىندا "قاسقا جول" سالعان قاسىم حاننىڭ جەڭiستەرiن جالعاستىرعان ەسiم حاننان باستاپ بارلىق iشكi جانە سىرتقى ماسەلەلەر وسى جەردە شەشiلدi. كۇنi كەشە، حVIII عاسىردىڭ باسىندا ۇلى ءجۇزدiڭ استاناسى تاشكەنت، ورتا ءجۇزدiڭ استاناسى تۇركiستان بولسا ء(ارi قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى), كiشi ءجۇزدiڭ استاناسى ساۋران بولىپ، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزiنiڭ بۇكiل مۇددەسiنiڭ توعىسقان جەرiنە اينالدى.

قازاق-جوڭعار قاتىناسىنىڭ ناعىز شيەلەنiسكەن جىلدارىنداعى سۇراپىل وقيعالاردىڭ دەنi وسى جەردە بولدى. سول جاعدايدان ازات بولۋدىڭ باستاماسى دا وسى جەردە شەشiلدi. سول 1726 جىلدىڭ كوكتەمiندەگi ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستiڭ دە وڭتۇستiك وڭiرiنەن باستالعانى بەلگiلi.

ودان كەيiن شە؟!. ودان كەيiن كiشi ءجۇز قازاقتارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنiپ جاتقاندا بۇل جەردە جوڭعار باسقىنشىلارى بيلiگiن مويىنداپ، بiراز جىل سونىڭ قولاستىندا كۇن كەشتi. ۇلى ءجۇزدiڭ ورداسى بولعان تاشكەنت، ورتا ءجۇزدiڭ استاناسى بولعان تۇركiستان، كiشi ءجۇزدiڭ استاناسى بولعان ساۋران قالالارى ءۇشiن جوڭعارلار مەن قازاقتار اراسىندا جان بەرiپ، جان الىسقان نەبiر شايقاستار ورىن الدى. جوڭعاريا بiرجولا جەر بەتiنەن جويىلعاننان كەيiن جارتى عاسىردان سوڭ بiر جاعى جەتiسۋعا، ەكiنشi جاعى ارال وڭiرiنە دەيiن، ءۇشiنشi جاعى بەتباقدالاعا جەتكەن جالپاق ءوڭiر قوقان بيلiگiنiڭ قولاستىندا بولدى. اقىرىندا، ورىس اسكەرلەرi 1864 جىلدىڭ 12 ماۋسىمىندا تۇركiستاندى، 22 قىركۇيەگiندە شىمكەنتتi, 1865 جىلدىڭ مامىرىندا تاشكەنتتi باسىپ الىپ، وڭتۇستiك وڭiرiنە دە رەسەي بيلiگi ورنادى.

پاتشا ۇكiمەتiنiڭ 1867-1868 جىلدارداعى قازاقستانداعى جۇرگiزگەن اكiمشiلiك رەفورمالارىنا سايكەس تۇركiستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قۇرىلىپ، بiرنەشە وبلىستارمەن بiرگە بۇگiنگi جامبىل، وڭتۇستiك قازاقستان، قىزىلوردا وبلىستارىن بiرiكتiرگەن، ورتالىعى تاشكەنت قالاسى بولعان سىرداريا وبلىسى ونىڭ قۇرامىنا ەندi. تۇركiستان ولكەسi پاتشا وكiمەتiنiڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ايماعىنا اينالدى... بۇل ءوڭiر شىنىندا دا جەراستى بايلىعى مول، تابيعاتى جايلى، تەك مال شارۋاشىلىعى ءۇشiن عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ەگiنشiلiكتi دامىتۋ ءۇشiن دە قولايلى بولدى.

سوندىقتان بۇل ايماققا رەسەيدiڭ ورتالىق اۋداندارىنان قونىس اۋدارۋ ءۇشiن قولايلى جاعداي بار بولاتىن. وسىنىڭ ءبارi پاتشا ۇكiمەتiنiڭ وسى ءوڭiردi قارۋ كۇشiمەن باسىپ الۋىنىڭ قارساڭىندا-اق ويلاستىرىلىپ، سىرتتان شەشiلiپ قويىلعان ماسەلەسi ەدi.

قازاق دالاسىن بiرىڭعاي باسقارۋ جۇيەسiن ەنگiزۋگە دايىندىق ءجۇرiپ، ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. 1867 جىلى 11 شiلدەدە "جەتiسۋ جانە سىرداريا وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە", ال، 1868 جىلدىڭ 22 قازانىندا "ورىنبور جانە باتىس-سiبiر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ دالالىق وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە" بەكiتiلدi. قازاقستان تەرريتورياسى ءۇش گەنەرال-گۋبەرناتورلىققا ءبولiندi. ءار گەنەرال-گۋبەرناتورلىق وبلىسقا، وبلىس ۋەزدەرگە، ۋەزد بولىستارعا، ەڭ سوڭىندا، بولىستىق اۋىلدارعا جiكتەلدi.

وسىلايشا، وتارشىلدىق ءامiرi جۇرگەن تۇستا پاتشانىڭ سەنiمدi تiرەگiنە اينالعان ومبى قالاسى نەگiزiنەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ اكiمشiلiك ورتالىعىنا، ورىنبور كiشi ءجۇز قازاقتارىنىڭ ساياسي-اكiمشiلiك ورتالىعىنا اينالدى. ال، بۇدان كەيiن ورتالىق ازيا تۇتاسىمەن رەسەي تاراپىنان جاۋلانىپ الىنعان سوڭ ول ولكە دە وبلىستارعا ءبولiنiپ، ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەل بيلەۋدەگi ساياسي-اكiمشiلiك ورتالىعى تاشكەنت قالاسىنا قاراتىلدى.

ءسويتiپ، تۇركiستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا سوناۋ عاسىرلاردان بەرگi تاريحى مول شەجiرەلi وڭتۇستiك وڭiرiندەگi جەتiسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى ەندi. سىرداريا وبلىسىنا اۋليەاتا، شىمكەنت، تۇركiستان، قازالى، پەروۆسك، تاشكەنت، حودجەنت جانە جيزاق ۋەزدەرi كiردi. جەرگiلiكتi جەردە بۇكiل بيلiك ۋەزد باستىقتارىنا بەرiلدi, بولىستار رۋلىق ەمەس، تەرريتوريالىق نەگiزدە قۇرىلدى. ۋەزد باستىقتارى ورىستاردان، اسكەري وفيتسەرلەردەن تاعايىندالدى. بولىستى بولىستار، اۋىلدى ستارشىندار باسقاردى. ولار قازاقتاردان سايلانىپ قويىلدى.

وڭتۇستiك وڭiرiندەگi بۇكiل بيلiك بiراز جىل تۇركiستان گەنەرال-گۋبەرناتورى، جەرگiلiكتi حالىق "جارتى پاتشا" دەپ اتاعان كونستانتين پەتروۆيچ فون-كاۋفماننىڭ قولىندا بولدى. قالالاردا جانە iرi ەلدi مەكەندەردە iشكi قۇرىلىمداعى باسشىلىق جۇرگiزەتiن اۋىل اقساقالدارى بولدى. ارينە، ولار سول قالالارداعى ۋەزد باستىقتارى - اسكەري ادامداردىڭ جەر-جەرلەردەگi ورىنداۋشىلارى ەدi. مىسالى، تۇركiستان قالاسىندا سول كەزدەگi جەرگiلiكتi باسقارۋ جۇيەسi بويىنشا 13 اۋىل اقساقالدىعى، شولاققورعاندا - 4, يقاندا - 9, قارناقتا - 4, سوزاقتا - 9, ال بابايقورعاندا 1 اقساقالدىق  بولدى. 1872 جىلدان باستاپ تۇركiستان ۋەزi شىمكەنت ۋەزiنە قوسىلدى.

پاتشا ۇكiمەتi بولىستار مەن اۋىل اقساقالدارىنا بەلگiلi بiر مەرزiمگە سايلاۋ ناۋقاندارىن جۇرگiزدi. سونىڭ بiرi - 1874 جىلعى سايلاۋ بارلىق جەردە بiردەي جۇرگiزiلسە، 1876 جىلى وتكiزiلگەن قايتا سايلاۋدا كوپتەگەن بولىستار مەن اۋىل اقساقالدارى قايتا سايلاندى. ال، 1882 جىلعى شىمكەنت ۋەزiندەگi 16 بولىستا 158 اۋىل جانە اقساقالدىق بولسا، تۇركiستان ۋەزiندە 6 اقساقالدىق، 11 بولىسقا بارلىعى 76 اۋىل قارادى.

III الەكساندر پاتشانىڭ تۇركiستان ولكەسiن باسقارۋ تۋرالى 1886 جىلعى ماۋسىم ايىنىڭ 2-شi جۇلدىزىندا قول قويعان جارلىعى كەڭ-بايتاق ولكەنi باسقارۋدىڭ بۇكiل قۇرىلىمىنا رەفورما جاساۋدى باستاپ بەردi. جاڭا ەرەجەگە سايكەس تۇركiستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا سىرداريا، فەرعانا، سامارقان وبلىستارى كiرگiزiلدi. سىرداريا وبلىسى 5 ۋەزدەن تۇردى، ونىڭ iشiندە شىمكەنت ۋەزi 91025 شارشى شاقىرىم جەردi الىپ جاتتى. بۇل دەگەنiڭiز شىمكەنت ۋەزiنiڭ جەر كولەمi قازiرگi وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ جەر كولەمiنە جاقىن دەگەن ءسوز ەدi. ال، 1897 جىلى جاڭا گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتىڭ قۇرامىنا قايتادان جەتiسۋ وبلىسى بەرiلدi. بۇرىنعىشا گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ بيلiگi ساقتالىپ، دارا بيلەۋشiگە اينالدى. وبلىستاردىڭ بيلiگi ادەتتەگiدەي اسكەري گۋبەرناتورلاردىڭ قولىندا بولدى. جوعارى بيلiك جۇرگiزۋدiڭ وسىلاي قۇرىلۋى ولار ءۇشiن جيىرما جىل بويى ءوزiن-ءوزi اقتاپ، اسiرەسە جەرگiلiكتi جەرلەردە ولكەنi وتارلاۋدى جەڭiلدەتكەن ەداۋiر سىندارلى باسقارۋ جۇيەسiن نىعايتا بەردi.

بۇل كەزدە وڭتۇستiك وڭiرiنە ورىس قونىس اۋدارۋشىلارى كەلە باستادى. 1875-1895 جىلدارى سىرداريا وبلىسىندا 52 ورىس ەلدi مەكەنi قۇرىلىپ، ونىڭ iشiندە شىمكەنت ۋەزiنە 17 ورىس اۋىلى قارادى.

وبلىستا iرi ەلدi مەكەندەر مەن قالالار حالقىنىڭ سانى ءوستi. 1910 جىلى شىمكەنت قالاسىندا 21 مىڭنان استام تۇرعىن، ونىڭ iشiندە 7996 ەر مەن 13781 ايەل بولدى. جالپى، تۇرعىنداردىڭ iشiندە جەرگiلiكتi حالىقتار كوپ ەدi. بiراق جىل وتكەن سايىن شىمكەنت قالاسىندا ورىس تۇرعىنداردىڭ سانى كوبەيدi.

رەسەيدiڭ ورتالىق بولiگiنەن كەلiمسەكتەردiڭ كوبەيۋiنە بايلانىستى قازاق شارۋالارىنىڭ جەرلەرi بارعان سايىن تارىلدى، ولار شۇرايلى جەرلەرiنەن ايىرىلىپ تاۋ-تاستى، قۇنارسىز جەرلەرگە قاراي قۋىلدى. ءسويتiپ، وڭتۇستiكتە باسقا ۇلتتاردىڭ سانى وسە باستادى.

وسى كەزدە شىمكەنت وڭiرiندە سىرداريا، بايىرقۇم، سارىكول، ءبورiجار، اقتاس، قازىعۇرت، بادام، قارامۇرت، ماشات، مايلىكەنت، قوشقاراتا، بورالداي، ارىس بولىستارى بار ەدi. سونداي-اق، قارابۇلاق، ماشات، سايرام، قارامۇرت، سۇلتان رابات، يانگالىق، دونگۋزلان سياقتى iرi ەلدi مەكەندەر دە بار ەدi. ال، تۇركiستان ۋەزiندە بوگەن، شايان، قاراكول، جىلىبۇلاق، ارىستاندى، اقمولا، نوعاي قورعان، اقتوبە، حانتاعى، قاراتاۋ، شۋ بولىستارى مەن قارناق، يقان، شiلiك، سوزاق، شولاققورعان سياقتى iرi ەلدi مەكەندەر بولدى.

تۇرعىندار سانى 1887 جىلى اقتاس بولىسىنداعى  7 اۋىلدا 5380, اقتوبە بولىسىنداعى 10 اۋىلدا 6148 ادام تۇردى. ال، ارىس بولىسىنداعى 7 اۋىلدا 8095, ارىستاندى بولىسىنداعى 9 اۋىلدا 4905, بوگەن بولىسىنداعى 9 اۋىلدا 5410, بايىرقۇم بولىسىنداعى 10 اۋىلدا 6255, بورالداي بولىسىنداعى 10 اۋىلىندا 8215, ءبورiجار بولىسىنداعى 8 اۋىلدا 6150, جىلىبۇلاق بولىسىنداعى 8 اۋىلدا 5165, قازىعۇرت بولىسىنداعى 8 اۋىلدا 5365, قارامۇرت بولىسىنداعى 11 اۋىلدا8385, قوشقاراتا بولىسىنداعى 8 اۋىلدا 5785, قىزىلكول بولىسىنداعى 12 اۋىلدا 7920, مايلىكەنت بولىسىنداعى 14 اۋىلدا 9560, ماشات بولىسىنداعى 11 اۋىلدا 8415, نوعاي قورعان بولىسىنداعى 17 اۋىلدا 9106, سارىكول بولىسىنداعى 11 اۋىلدا 6225, سىرداريا بولىسىنداعى 9 اۋىلدا 5750, تۇركiستان ۋچاسكەسiندەگi 11 اۋىلدا 5726, حانتاعى بولىسىنداعى 16 اۋىلدا 1006,  شۋ بولىسىنداعى 11 اۋىلدا 7810 تۇرعىن ءومiر ءسۇردi.

قاراتاۋدىڭ كۇنگەي جاعىندا جاتقان تۇرعىندارى كوپ، كەزiندە اكiمشiلiك ورتالىقتارى بولعان ەلدi مەكەندەر iشiندە سوزاق بولىسىنداعى سوزاق ەلدi مەكەنiندە 1669, شولاققورعان ەلدi مەكەنiندە 996 ادام تۇردى. قارناق بولىسىنداعى قارناقتا 1873, يقاندا 1247, تۇركiستان اقساقالدىعىندا 6217 تۇرعىن بولدى. ءوندiرiس ورىندارىنىڭ وسۋiنە وسى عاسىردىڭ باسىنداعى 1901-1905 جىلداردا سالىنعان ۇزىندىعى 1736 كيلومەترلiك ورىنبور-تاشكەنت تەمiرجولى ۇلكەن ءرول اتقاردى.

حح عاسىردىڭ باسى قازاق دالاسىنا دا ءدۇبiرلi وقيعالاردى الىپ كەلدi. حالىق بيلiككە ۇمتىلدى. ۋەزدiڭ ورتالىعى - چەرنياەۆ قالاسىندا 1917 جىلدىڭ مامىرىندا جۇمىسشى-سولداتتار دەپۋتاتتارىنىڭ قالالىق كەڭەسi قۇرىلدى. قازان توڭكەرiسiنەن كەيiن جەرگiلiكتi جەرلەردەگi بۇكiل وكiمەت بيلiگi جۇمىسشى، سولدات جانە شارۋا دەپۋتاتتارى كەڭەستەرiنiڭ قولىنا كوشتi. 1918-1920 جىلدارداعى ازامات سوعىسى اياقتالعاننان كەيiن اۋىل شارۋاشىلىعىن، ءوندiرiس ورىندارىن، مادەنيەتتi دامىتۋعا مۇمكiندiك تۋدى. الايدا، تاعى دا سول قيىندىق، قارجى جەتiسپەدi. سوعان قاراماستان جاڭا قۇرىلىس iسiنە حالىقتىڭ نەگiزگi بولiگi قۇلشىنا كiرiستi.

1920 جىلى 26 تامىزدا بۇكiلرەسەيلiك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi مەن ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ "قازاق كەڭەستiك سوتسياليستiك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى" م.ي.كالينين مەن ۆ.ي.لەنين قول قويعان دەكرەتi جاريالاندى. قىرعىز (قازاق) اكسر-i قۇرىلىپ، ورتالىعى ورىنبور قالاسى بولدى. بiراق ول كەزدە جەتiسۋ، سىرداريا وبلىستارى تۇركiستان اكسر-نiڭ قۇرامىنا ەندi. سىرداريا وبلىسىنا قازالى، پەروۆسك، تۇركiستان، تاشكەنت، ءمىرزاشول، چەرنياەۆ، اۋليەاتا  ۋەزدەرi  كiردi.

سونىڭ iشiندە 1920-1924 جىلدارى چەرنياەۆ ۋەزiنە اقسۋ، اقتاس، الەكسەەۆكا، ارىس، بادام، بەلىە ۆودى، بورالداي، ۆانوۆكا، گەورگيەۆكا، دوروفەەۆكا، جاباعىلى، جىلىبۇلاق، قازىعۇرت، قارابۇلاق، قاراكول، قوشقاراتا، ماشات، مىڭبۇلاق، پەرۆوماي، سارىكول، سايرام، سىرداريا، تەمiرلان، تۇلكiباس، شايان بولىستارى ەنسە، تۇركiستان ۋەزi اقتوبە، جاڭاقورعان، جەتiارىق، يقان، قاراتاۋ، قارناق، قوستوبە، قوسمەزگiل، كوكشەقۇم، قۇمكول، قۇرشۋ، سارىوزەن، ساۋران، نوعايلى، سوزاق، ۇزگەن، ۇشقايىق، شۋ، شiلiك بولىستارىنان تۇردى.

كەلەس ءوڭiرi مەن مىرزاشولدەگi, تاشكەنت ماڭىنداعى توبولينا، تۇربات، يشان بازار، چيچەرينو، جوعارعى شىرشىق، جاڭابازار، سلاۆيانكا، قاراتاس، قىزىلقۇم، شىرشىق، شاراپحانا، ت.ب. ەلدi مەكەندەر ورتالىعى تاشكەنت قالاسى سانالعان تاشكەنت ۋەزiنە قاراعان ەدi.

بۇل جىلدارى كەيبiر ەلدi مەكەندەر، بولىستىڭ، ۋەزدiڭ جانە كەيبiر ورتالىقتاردىڭ اتتارى وزگەرتiلiپ جاتتى. سونىڭ بiرi - 1914 جىلى شىمكەنت قالاسىن گەنەرال چەرنياەۆتiڭ الۋىنىڭ 50 جىلدىعىنا بايلانىستى وزگەرگەن بولسا، 1921 جىلى شiلدە ايىنىڭ 21 جۇلدىزىندا چەرنياەۆ قالاسىنىڭ اتى قايتادان قالپىنا كەلتiرiلدi.

رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتiنiڭ قاۋلىسىنا سايكەس 1924 جىلدىڭ 14 قازانىندا ورتالىق ازيا مەن قازاقستاندا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەۋ تۋرالى ۇسىنىسى قارالىپ، 27 قازاندا بۇكiلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi ونى بەكiتتi. سونىڭ ناتيجەسiندە جەتiسۋ، سىرداريا وبلىستارى تۇركiستان رەسپۋبليكاسى قۇرامىنان قازاق اۆتونوميالى كەڭەس سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسىنا بەرiلدi. سىرداريا گۋبەرنيالىق I پارتيا كونفەرەنتسياسى استانا رەتiندە تاشكەنت قالاسىن اتادى. بiراق رك(ب)پ قازاق وبلىستىق كوميتەتiنiڭ II پلەنۋمى ورتالىق ازياداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتiك مەجەلەۋ ماسەلەسiندە بۇل ماسەلەنi قانشاما كوتەرگەنiمەن كەيبiر ورىس ۇلتىنان شىققان باسشىلاردىڭ قولداماۋى مەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنداعى جiبەرiلگەن كەمشiلiكتەر سالدارىنان قازاقتىڭ بايىرعى قالاسى قازاقستانعا بەرiلمەي، وزبەكستاندا قالىپ قويدى.

تاشكەنت قالاسىندا 1897, 1906 جىلعى حالىق ساناعىنداعى جايدى ايتپاعاندا، 1911 جىلعى ساناق بويىنشا مۇندا قازاقتار 61 پايىز، وزبەكتەر 31, قۇرامالار 5, باسقا حالىقتار 3 پايىز بولاتىن. ال، 1920 جىلعى بۇرمالانعان ساناقتىڭ وزiندە قازاقتار 56,7 پايىز ەدi. ءسويتiپ، تاشكەنتتiڭ وزبەك اكسر-iنە بەرiلۋiنە بايلانىستى سىرداريا وبلىسىنا تەك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋداندار كەتiپ، وبلىستاعى بۇرىنعى iرi ونەركاسiپ ورىندارىنىڭ بارiنەن قۇرالاقان قالدى.

ءسويتiپ، 1924 جىلى 12 جەلتوقساندا جەتiسۋ، سىرداريا وبلىستارى گۋبەرنيا بولىپ قايتا قۇرىلدى. ويتكەنi, تۇركiستان رەسپۋبليكاسىندا وبلىستار، ال، قازاقستاندا گۋبەرنيالار بولاتىن. سىرداريا گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى تاشكەنتتەن شىمكەنتكە اۋىستى.

گۋبەرنيادا ۋەزدiك، بولىستىق پارتيا كوميتەتتەرi قۇرىلدى. ال، گۋبەرنيا اقمەشiت، اۋليەاتا، قازالى، تاشقازاق (تاشكەنت-قازاق), تۇركiستان، شىمكەنت ۋەزدەرiنەن تۇردى. سونىڭ iشiندە شىمكەنت ۋەزiنە 26, تۇركiستان ۋەزiنە 21, تاشقازاق ۋەزiنە 31 بولىس كiردi. تاشقازاق ۋەزiنiڭ ورتالىعى 1925 جىلى 10 تامىزدا تاشكەنتتەگi كوكتەرەكتەن چيچەرينو سەلوسىنا، ال، 1926 جىلى 12-قىركۇيەكتە سارىاعاشقا كوشiرiلدi. رەسپۋبليكا ورتالىعى 1925 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا ورىنبوردان اقمەشiتكە اۋىستى.

قازاقستان  اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستiك جولمەن قايتا قۇرۋ مەن سوتسياليستiك يندۋستريالاندىرۋ باعىتىن جۇزەگە اسىرۋدا كوپتەگەن قيىندىقتارعا تاپ بولدى. گۋبەرنيادا حح عاسىردىڭ 20 جىلدارىنىڭ ەكiنشi جارتىسىندا ءوندiرiس ورىندارى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ جولىندا كوپتەگەن شارالار ءجۇردi. وڭتۇستiك وڭiرiندە مەتالل وڭدەيتiن، توقىما، تiگiن، تاماق، قۇرىلىس وندiرiستەرi بوي كوتەردi.

1928 جىلدىڭ 17 قاڭتارىندا iسكە اسقان جۇيەگە بايلانىستى گۋبەرنيالار مەن ۋەزدەر، بولىستار جويىلىپ، ەندi وكرۋگ، اۋدان، اۋىل بولىپ قۇرىلدى. قازاقستاندا بۇرىنعى گۋبەرنيالاردىڭ ورنىنا 13 وكرۋگ، ۋەزدەر مەن بولىستاردىڭ ورنىنا 193 اۋدان قۇرىلدى. سىرداريا گۋبەرنياسىنىڭ جەرiندە قىزىلوردا، سىرداريا وكرۋگتەرi قۇرىلدى. قىزىلوردا وكرۋگiندە 8 اۋدان بولدى. سىرداريا وكرۋگiنiڭ قاراماعىندا ارىس، اۋليەاتا، بادام، بەلىە ۆودى، بوستاندىق، ەرجار، جاڭاقورعان، جۋالى، كەلەس، قاراتاس، قىزىلقۇم، ماشات-سايرام، مەركi, مويىنقۇم، سارىسۋ، سوزاق، تالاس، تۇركiستان، تۇلكiباس، شايان، شۋ اۋداندارى بولدى. سىرداريا وكرۋگتiك كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىلىعىنا ە.گۋرين سايلاندى. ءسويتiپ، اۋدانداردىڭ قۇرىلۋى 1928 جىلدان باستالدى.

وسى كەزدە تەرريتوريالىق باسقارۋ جۇيەسiن تاعى دا وزگەرتۋ جۇمىسى ءجۇردi. بۇكiلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ 1930 جىلعى 23 شiلدەسiندەگi قاۋلىسىنا ساي جەلتوقسان ايىنان باستاپ وكرۋگتiك ءبولiنۋ جويىلىپ، رەسپۋبليكادا 121 iرiلەنگەن اۋدان قۇرىلدى. اۋداندار تiكەلەي رەسپۋبليكاعا قارادى. بiراق بۇل ەلدەگi باسقارۋ جۇيەسiن قيىنداتتى. اۋىلدار رەسپۋبليكا ورتالىعىمەن بايلانىسا المادى. وسىعان وراي ەندi وسى ەكi ارالىقتا بايلانىستىرۋشى جاڭا اكiمشiلiك باسقارۋ جۇيەسiن قۇرۋ قاجەت بولدى. سوندىقتان 1932 جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتi قازاقستاندا وبلىستىق باسقارۋ جۇيەسiن ەنگiزۋدi دۇرىس دەپ تاپتى.

سول جىلدىڭ اقپان ايىندا سەگiزiنشi شاقىرىلعان قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ ەكiنشi سەسسياسى رەسپۋبليكادا التى وبلىس قۇرۋ تۋرالى ماسەلە ۇسىنىستى قاراپ، الماتى، اقتوبە، باتىس قازاقستان، قاراعاندى، وڭتۇستiك قازاقستان جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىن قۇرۋدى ۇسىندى. وسى ۇسىنىستى 1932 جىلدىڭ 10 ناۋرىزىندا بۇكiلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi بەكiتتi. ءسويتiپ، وبلىستاردىڭ قۇرىلۋى 1932 جىلدان باستالدى.

بۇگiنگi وڭتۇستiكتەگi ءۇش وبلىستى بiرiكتiرگەن وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنا العاشقىدا 19 اۋدان كiرسە، كەيiننەن ونىڭ سانى 26-عا جەتتi. ولار ارىس، اۋليەاتا، بادام، بوستاندىق، جاڭاقورعان، جۋالى، قازالى، قاراتاس، كەلەس، قىزىلقۇم، قىزىلوردا، لەنگiر، مەركi, ماقتاارال، سايرام، سارىسۋ، سوزاق، تالاس، تەرەڭوزەك، تۇركiستان، تۇلكiباس، شايان، ءشاۋiلدiر، ت.ب. اۋداندارى ەدi. اۋداندار بiردە iرiلەنiپ، بiردە ءبولiنiپ، ەندi بiردە اۋدان ورتالىقتارى اۋىسىپ جاتتى.

بۇل جىلدارى بۇكiل ەلدەگi سياقتى وڭتۇستiك وڭiرiنەن دە قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشiن كۇرەسكەن قانشاما ۇلتجاندى زيالى ازاماتتار شىقتى. ولاردىڭ كوپشiلiگi قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرادى.

1938 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنان قىزىلوردا وبلىسى ءوز الدىنا وتاۋ تiگiپ، وعان قازالى، قارماقشى، قىزىلوردا، جاڭاقورعان اۋداندارى بەرiلسە، 1939 جىلى جامبىل وبلىسى قۇرىلىپ، ءبولiندi. ءسويتiپ، شەجiرەلi وڭتۇستiك وڭiرiندە ءۇش وبلىس قۇرىلىپ، بارعان سايىن نىعايىپ، ەلiمiزدiڭ حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءوسiپ، مادەنيەتتiڭ گۇلدەنۋiنە ناقتى جول اشىلدى.

30 جىلداردىڭ سوڭىندا كەڭ-بايتاق وڭتۇستiك جەرiندە بوس جاتقان جەرلەردi يگەرۋ جۇمىستارى باستالدى. سىرداريانىڭ ارعى بەتiندەگi ءمىرزاشول ءوڭiرiن يگەرۋگە نازار اۋدارىلدى. كيروۆ اتىنداعى كانال سالىندى. مىڭداعان گەكتار جاڭا جەردi يگەرۋگە جول اشىلدى. ال، سوعىس جىلدارى مايداندا وڭتۇستiك وڭiرiنەن شىققاندار تاماشا ەرلiك ۇلگiلەرiن كورسەتتi. بۇگiنگi وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنان 48 ادام كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى. جالپى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە 103 قازاق بولسا، سونىڭ iشiندە 18 قازاق جاۋىنگەرi وڭتۇستiكتەن ەدi.

سوعىستان كەيiنگi جىلدارى بiزدiڭ وڭiردە جەڭiل ونەركاسiپ ەرەكشە دامىدى. جاڭا ءوندiرiس ورىندارى قۇرىلىپ پايدالانۋعا بەرiلiپ، ولار حالىق يگiلiگi ءۇشiن ءتۇرلi تاۋارلار شىعارا باستادى. 50-جىلداردىڭ باسىندا تەرريتوريالىق قۇرىلىمدا جەكەلەگەن وزگەرiستەر بولدى. 1951 جىلى 31 قاڭتاردا وڭتۇستiك قازاقستان وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ شەشiمiمەن قىزىلقۇم اۋدانىنىڭ ورتالىعى شاردارا سەلوسىنان ماقتاارالعا اۋىستى. وسى جىلى ورتالىعى بۋرنوە سەلوسى بولعان جۋالى اۋدانى وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرامىنان جامبىل وبلىسىنا بەرiلدi. 1952 جىلى 3 ساۋiردە ارىس اۋدانىنىڭ ورتالىعى تەمiرجول سەلوسىنان ارىس پوسەلكەسiنە اۋىستى. 1955 جىلى 1 تامىزدا تۇركiستان اۋدانىنداعى قانتاعى مەن مىرعالىمساي جۇمىسشى پوسەلكەلەرi وبلىسقا قارايتىن كەنتاۋ قالاسى بولىپ قۇرىلدى. 1956 جىلى كيروۆ جانە قىزىلقۇم اۋداندارى بiرiگiپ، كيروۆ اۋدانى دەپ اتالدى، وسىمەن بiرگە فرۋنزە جانە تۇركiستان اۋداندارى بiرiكتi. 1957 جىلى شىمكەنت اۋدانى جويىلدى.

ءوندiرiس ورىندارىن كەڭەيتۋگە بەسiنشi, التىنشى بەسجىلدىق جىلدارىندا ەداۋiر كوڭiل ءبولiندi. جەتiنشi بەسجىلدىق كەزiندە ولار تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق جاعىنان نىعايدى. ەل ءۇشiن قاجەت قۇرىلىس ماتەريالدارىن جاسايتىن ءوندiرiس ورىندارى سالىندى. ونىڭ العاشقىسى - شىمكەنت اسبوتسەمەنت كونستۋركتسيالارى كومبيناتى بولدى. 1955 جىلى قۇرىلىسى باستالعان شىمكەنت تسەمەنت زاۋىتى 1958 جىلى 30 جەلتوقساندا ءوزiنiڭ تۇڭعىش ءونiمiن بەرسە، 1961 جىلى سوڭعى تەحنولوگيالىق لينياسى پايدالانۋعا بەرiلدi. وسىمەن بiر مەزگiلدە لەنگiر كەراميكا، شىمكەنت قىش زاۋىتى قايتا قۇرىلدى. شىمكەنت تەمiر-بەتون بۇيىمدارىنان ءۇي جاسايتىن زاۋىت قاتارعا قوسىلدى.

1959 جىلى كەنتاۋ قالاسىندا ەكسكاۆاتور، 1960 جىلى ترانسفورماتور زاۋىتتارى سالىنىپ بiتتi. شىمكەنتتە ەلەكتر اپپاراتتارى، كاردان بiلiكتەرi, گيدروليز جانە شينا جوندەۋ زاۋىتتارى، حيميا زاۋىتىنىڭ تۇركiستانداعى مال ازىعىندىق انتيبيوتيكتەر، "مانكەنتجيۆماش" زاۋىتتارى، ت.ب. كاسiپورىندار iرگەسiن كوتەردi نەمەسە سالىنىپ جاتتى. وسى جىلى شىمكەنت-تاشكەنت جوعارى ۆولتتi ەلەكتر جۇيەسi جۇمىس iستەۋدi باستادى. بۇل وسى ءوڭiردi ەلەكتر جارىعىمەن قامتاماسىز ەتۋدە اسا ماڭىزدى بولدى.

حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ اياعى مەن 60-جىلداردىڭ باسىندا وڭتۇستiك وڭiرiندە ءوندiرiس ورىندارىنىڭ وسۋiنە بايلانىستى جاڭا قالالار مەن قالا تيپتەس ەلدi مەكەندەر پايدا بولدى. جاڭا سوۆحوزدار قۇرىلدى. ولارعا تاسجولدار سالىندى، ەلەكتر جۇيەلەرi تارتىلدى، كوپتەگەن مادەنيەت ورىندارى بوي كوتەردi.

ءسويتiپ، ايماقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا دا ۇلكەن iستەر اتقارىلدى. استىق، كۇرiش، ماقتا، ت.ب. بۇرىن از ەگiلەتiن ەگiستiكتەر كولەمi كۇرت ءوستi. وڭتۇستiك وڭiرiندە تىڭ جانە تىڭايعان جەردi يگەرۋ سوۆحوزداردى عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ولارداعى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىنىڭ سانىن دا ءوسiردi. ماقتا ەگiستiگiن ۇلعايتۋ ماقساتىندا 1954 جىلى وڭتۇستiك قازاقستاندا ارىس-تۇركiستان كانالىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. ارىس وزەنiنiڭ قاراسپان جەرiنەن باستالىپ، 194,5 شاقىرىمعا جەتەتiن بۇل كانال فرۋنزە اۋدانىنىڭ (قازiرگi تۇركiستان اۋدانىنىڭ جەرi) ساۋران قىستاعىنا دەيiن سوزىلىپ، 124,5 مىڭ گەكتار جەردi سۋلاندىرۋى تيiس بولدى. كانال بويىندا جاڭا شارۋاشىلىقتار قۇرىلىپ جاتتى.

اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ۇلكەن جەتiستiك - تىڭ جانە تىڭايعان جەردi يگەرۋ ناتيجەسiندە 1956 جىلى العاشقى قازاقستاندىق ميلليارد پۇت استىق الىنىپ، رەسپۋبليكا لەنين وردەنiمەن ماراپاتتالسا، وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ ديقاندارى 11 ميلليون پۇت استىق تاپسىردى. كوپتەگەن كولحوزشىلار، سوۆحوز جۇمىسشىلارى، ماماندار، قىزمەتكەرلەر وردەندەرمەن، مەدالدارمەن ناگرادتالدى، 15 ادام سوتسياليستiك ەڭبەك ەرi اتاعىن يەلەندi.

1962 جىلى 3 مامىردا وڭتۇستiك قازاقستان ولكەسi قۇرىلىپ، وعان جامبىل، قىزىلوردا، وڭتۇستiك قازاقستان وبلىستارى قاراپ، سوڭعىسىنىڭ اتى شىمكەنت وبلىسى دەپ وزگەرتiلدi. بiراق ولكەلەر ءومiرi ۇزاققا بارماي 1964 جىلى 1 جەلتوقساندا قايتا تاراتىلدى. وسى ارالىقتا، 1963 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا وبلىستىڭ وڭتۇستiگiندەگi كيروۆ، ماقتاارال اۋداندارى مەن قىزىلقۇم اۋدانىنىڭ بiراز جەرi وزبەكستانعا بەرiلدi. ال كسرو جوعارعى كەڭەسi پرەزيديۋمىنىڭ 1956 جىلعى 18 اقپانداعى  جارلىعىنا سايكەس 15 ناۋرىزدا ورتالىعى گازالكەنت قالاسى بولعان، تابيعاتى مەيلiنشە باي، ءارi كورiكتi, اسپان تiرەگەن بيiك شىڭدارىنىڭ ەتەگiنەن بۇرقىلداپ شىعىپ جاتقان شيپالى بۇلاقتارى كوپ، قازاقتار تۇراتىن 4180 شارشى كيلومەتر ايماقتى الىپ جاتقان قازاقتاردىڭ بايىرعى جەرi - بوستاندىق اۋدانى وزبەكستانعا بەرiلگەن بولاتىن.

بۇل جىلدارى حالىق شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ مەن مادەني قۇرىلىستا قول جەتكەن تابىستار ودان ءارi جالعاستى. سونىسى ءۇشiن ەلiمiزدەگi باسقا دا وبلىستار سياقتى شىمكەنت وبلىسى 1967 جىلدىڭ كۇزiندە ۇلى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ 50 جىلدىعى قارساڭىندا لەنين وردەنiمەن ماراپاتتالدى.

سەگiزiنشi, توعىزىنشى بەسجىلدىقتار كەزiندە ونەركاسiپ ودان ءارi دامىپ، تەحنيكالىق جاعىنان جاراقتانۋى جاقساردى. 1970 جىلى شىمكەنت وبلىسىندا 170 ونەركاسiپ ورنى بولىپ، ولاردا 64 مىڭداي ادام جۇمىس iستەدi. ءوندiرiس ورىندارىندا 255 ءتۇرلi ءونiم شىعارىلدى. "ساپا بەلگiسiمەن" شىعارىلعان ونiمدەردiڭ سانى ارتتى. توعىزىنشى بەسجىلدىقتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا كوپتەگەن ەڭبەك ادامدارى كسرو وردەن، مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى. ال، "اچپوليمەتالل" كومبيناتى وكتيابر رەۆوليۋتسياسى، "ۆوسحود" تiگiن فابريكاسى «ەڭبەك قىزىل تۋ»، "نان-بولكە" بiرلەستiگi "قۇرمەت بەلگiسi" وردەندەرiنە يە بولدى. ونەركاسiپتiڭ نەگiزگi ورىندارى حيميا، مۇناي وڭدەۋ، شينا-رەزينا، ءتۇستi مەتاللۋرگيا، ماشينا جانە پريبور جاساۋ، توقىما، تiگiن، تاماق جانە جەرگiلiكتi قۇرىلىس ماشينالارى، شيفەر-اسبوتسەمەنت ونەركاسiپ سالالارى ودان ءارi دامىپ، وندiرگەن ونiمدەرiنiڭ كولەمi ارتا ءتۇستi.

وسى سالالارداعى جەتiستiكتەر جالعاسىپ، 80-جىلدارى ەل بايلىعىن ارتتىرۋ سالاسىندا بiرشاما ناتيجەلi iستەر اتقارىلدى. 1982 جىلى كسرو-نىڭ قۇرىلۋىنىڭ 60 جانە 1987 جىلعى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىنداعى جۇمىستار ەداۋiر قارقىندى ءجۇردi. شىمكەنت وبلىسى شىعارعان بۇيىمدار وداق كولەمiن بىلاي قويعاندا، شەتەلدەرگە تانىمال بولا باستادى. مىسالى، 80-جىلداردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا شىمكەنت وبلىسىنىڭ 23 كاسiپورنىنان وندiرiلگەن ونiمدەرiن  دۇنيەجۇزiنiڭ 42 ەلi الىپ وتىردى. سونىڭ iشiندە 11-i سوتسياليستiك، 12-سi دامىعان كاپيتاليستiك، 19-ى دامۋشى ەلدەر ەدi.

بۇل كەزەڭدە iرi قۇرىلىستار سالۋ ودان ءارi جالعاستى. 1983 جىلى اسا iرi قۇرىلىستىڭ بiرi - 1642 كيلومەترلiك پاۆلودار-شىمكەنت مۇناي قۇبىرلارىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. ال، 1984 جىلى بۇل قالادا 30 جاڭا ونەركاسiپ ورىندارى، جالپى كولەمi 1,4 ملن. شارشى مەتر تۇرعىن ۇيلەر سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرiلدi. ال، 1985 جىلى وبلىس ورتالىعىندا ونەركاسiپ ءونiمiنiڭ جاڭا 92 ءتۇرi يگەرiلدi. مۇنىڭ ءوزi ءونiم ءوندiرۋ كولەمiنiڭ ارتۋىنا جاعداي جاسادى.

قالالاردا مادەنيەت ورىندارى كوپتەپ بوي كوتەرە باستادى. 1980 جىلى شىمكەنت قالاسىندا بالالار تەمiرجولى iسكە قوسىلىپ، دەندروباق، يپپودروم سالىنىپ جاتتى. وبلىستاردا حالىق سانى ءوستi. 1989 جىلى قازاقستاندا  16538 مىڭ حالىق تۇرسا، شىمكەنت وبلىسىندا حالىق سانى 1831 مىڭ ادامدى قۇرادى. ال، قالالاردى الساق، كەنتاۋدا - 64 مىڭ، تۇركiستاندا - 78, شىمكەنت قالاسىندا 393 مىڭ ادام تۇردى. سونداي-اق، شىمكەنت وبلىسىندا 14 اۋدان، 8 قالا، 3 قالالىق اۋدان، 110 جۇمىسشى پوسەلكەسi, 161 سەلولىق جانە اۋىلدىق كەڭەستەر بولدى. قالالار جانە كولحوزدار مەن سوۆحوزداردىڭ ورتالىقتارىندا iرi قۇرىلىستار، ساۋلەتتi ۇيلەر، مادەنيەت ورىندارىن سالۋ ودان ءارi جالعاستى.

1985 جىلعى كەڭەس وداعى كوممۋنيستiك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتiنiڭ باس حاتشىسى بولىپ م.س.گورباچەۆتiڭ سايلانعانىنان كەيiن قايتا قۇرۋ باستالدى. ەلدە بۇرىن بولماعان جاريالىلىق پەن دەموكراتيا لەبi ەستi. بiراق باس حاتشىنىڭ بيلiك باسىنا كەلۋiنەن كەيiن-اق قازاقستانعا قىرىن قارايتىنى بايقالدى. كەي باسشىلار قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرادى. ال، 1986 جىلعى الماتى قالاسىندا بولعان جەلتوقسان كوتەرiلiسiنەن كەيiن قازاق كادرلارىنا قيعاش كوزقاراس بۇرىنعىدان دا كۇشەيدi. ارقاۋى وسەكپەن ءورiلiپ، قالقانى جالادان قالانعان تاپسىرىسپەن ءتۇرلi ماقالالار باسىلىپ، وندا اتى اتالعاندار قۋدالاندى. وڭتۇستiكتەگi جاعداي كۇردەلەنە ءتۇستi.

ەلiمiز تاۋەلسiزدiگiن الدى. 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى تاۋەلسiزدiك كۇنi بولىپ جاريالانىپ، قازاق كەڭەس سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسى ەندi جاڭا مەملەكەت، قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولىپ اتالدى. ءسويتiپ، حالقىمىزدىڭ ەڭ باستى جەتiستiگi - تاۋەلسiزدiككە جەتتi.

ەلدە ساياسات پەن ەكونوميكاداعى ءتۇبiرلi رەفورمالارعا، مەملەكەت قۇرىلىمدارىندا ۇلكەن وزگەرiستەرگە جول اشىلدى. 1992 جىلى جەرگiلiكتi جەردە جاڭا اكiمشiلiك باسقارۋلار جۇيەسi ەندi. جەكە وبلىستار مەن قالالاردىڭ اتتارى قالپىنا كەلتiرiلە باستادى. شىمكەنت وبلىسى قايتادان وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى بولىپ وزگەرتiلدi. كەڭەس وداعى كەزiندە وزگەرتiلگەن اۋىل اتتارىنىڭ تاريحي اتتارى قايتارىلدى

تاۋەلسiزدiكتiڭ ارقاسىندا قوعامىمىزدا كوپ وزگەرiستەر بولدى. ۇلتتىق تiلدi, سالت-داستۇرلەردi جاراسىمدى جالعاستىرۋعا، حالىقتىڭ ارداقتى ۇلدارى مەن باتىرلارىن ەسكە تۇسiرۋگە، ولاردىڭ مەرەيتويلارىن وتكiزۋگە مۇمكiندiك تۋدى.

2002 جىلدىڭ كۇزiندە تۇركiستان قالاسىندا دۇنيەجۇزi قازاقتارىنىڭ ەكiنشi قۇرىلتايى ءوتتi. وندا تۇركيادان، انگليادان، امەريكا قۇراما شتاتتارىنان، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن قوناقتار ءسوز سويلەدi. ەلiمiزدە قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى بارعان سايىن وسە باستادى.

بۇل جىلدارى ەلiمiزدiڭ تاريحىندا ماڭىزدى ورىن العان تاريحي وقيعالاردى اتاپ وتۋدە ونەگەلi iستەر اتقارىلدى. قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان تۇركiستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ وتكەنi تالايلارعا ءمالiم.

تاريحى تەرەڭ وڭتۇستiك ولكەسi - نەبiر قاسيەتتi, اۋليە اتا-بابالارىمىزدىڭ مەكەنi بولعان جانە ولاردىڭ كەسەنە، كۇمبەزدەرi - تاريحي-مادەني ەسكەرتكiشتەرi كوبiرەك ساقتالعان ايماق. ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز ءداۋiرiنiڭ تاريحىنان وزگەشە شەجiرە شەرتەدi.

كەزiندە بۇل وڭiردە يسپيدجاب، ياسى، ساۋران، وتىرار، باب اتا، قۇمكەنت، ت.ب. قانشاما قالاشىقتار، كونە قالالار بولعان. وبلىسىمىزدا 802, ونىڭ iشiندە 582 ارحەولوگيالىق، 42 تاريحي، 11 مونۋمەنتتiك ەسكەرتكiشتەر بار بولسا، ونىڭ قانشاسى بۇكiل ەلiمiزگە بەلگiلi. بايدiبەك اتا، دومالاق انا، ارىستان باب، بابا تۇكتi شاشتى ءازiز، قارابۋرا، قوشقار اتا، قاراشاش انا، يبراگيم اتا كۇمبەزدەرiنiڭ ءوزi بiزگە وتكەن تاريحىمىز جايلى تالاي جايدى بiلدiرەدi. ال، ازiرەت سۇلتان شە!..

وبلىسىمىز بۇل كۇنi ەجەلدەن كەلە جاتقان تاريحي-مادەني ورىندارىنىڭ كوپتiگiمەن ەرەكشەلەنەدi. وسى توپىراقتا تۋىپ-وسكەن اتاقتى شىعىس جۇلدىزدارىنىڭ قاتارىندا اتالىپ جۇرگەن عالىمداردان، عۇلامالاردان قالعان كونە سوقپاقتىڭ iزiن دە وسى وڭiردەن تاباسىز.

جەر كولەمiنە ەۋروپانىڭ بiرنەشە ەلدەرi سىيىپ كەتەتiن وبلىسىمىز تەرiستiگiندە قاراعاندى، باتىسىندا قىزىلوردا، شىعىسىندا جامبىل وبلىستارىمەن، ال تۇستiگiندە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن شەكتەسەدi. وندا 11 اۋدان، 8 قالا، 13 كەنت جانە 932 اۋىلدىق ەلدi مەكەن بار ەكەن. وبلىس اۋماعى 171 اۋىلدىق، 13 كەنتتiك وكرۋگتەرگە بولiنگەن. تۇرعىندارىنىڭ سانى جاعىنان بiزدiڭ وبلىس ەلiمiزدە الدىڭعى ورىندا تۇرادى. وڭتۇستiك قازاقستان رەسپۋبليكاداعى باي ءوڭiردiڭ بiرiنەن سانالادى. جەراستى قازىناسى مول. دۇنيەجۇزiندەگi ەلدەردە سيرەك كەزدەسەتiن بايلىقتاردى وسى وڭiردەن كەزدەستiرەسiز. سونىڭ iشiندە، ۋران قورى جونiنەن وبلىس قازاقستاندا بiرiنشi, فوسفوريتتەر مەن تەمiر رۋداسى بويىنشا ءۇشiنشi ورىن الادى. سونىمەن بiرگە، بۇل وڭiردە قورعاسىن، تسەمەنت، مۇناي ونiمدەرi, كۇكiرت قىشقىلى، شيفەر، اۆتوتراكتور شينالارى، ەكسكاۆاتورلار، ترانسفورماتورلار، تiگiن بۇيىمدارى، كوپتەگەن جيھاز تۇرلەرi شىعارىلادى.

اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەلسەك، مۇندا ءونiمنiڭ كوپتەگەن تۇرلەرi وندiرiلەدi. وبلىس ماقتا، تەرi شيكiزاتتارى، وسiمدiك مايى، جەمiس-جيدەك، كوكونiس ونiمدەرiن، ءجۇزiم، باۋ-باقشا، ماكارون، تەمەكi, سىرا جانە الكوگولسiز سۋسىنداردى وزگە وڭiرلەرگە جەتكiزiپ تۇرادى. مادەنيەت سالاسىندا جەتكەن جەتiستiكتەرiمiز قانشاما.

بيىل وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى قۇرىلۋىنىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ قارساڭىندا بiز وتكەن تاريحىمىزدى تاعى بiر زەردەلەپ، جەتكەن جەتiستiكتەرiمiزدi دارiپتەپ، تاۋەلسiزدiگiمiزدi تۋ ەتiپ، ماقتانا ايتامىز.

ءسابيت  جولداسوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.