حالىق ساناعى ءبىتىپ، العاشقى ناتيجەلەرى دە جاريالانۋدا. بۇل ناقتى ەسەپ ەمەس جانە سوڭعى ناقتى ناتيجە 2023 جىلى شىعۋى مۇمكىن. حالىق ساناعى ەلدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى 2019 جىلى ءبىر جىلعا شەگەرىلسە، 2020 جىلى پاندەمياعا بايلانىستى كەيىنگە قالدىرىلعان ەدى. كوپتەن كۇتكەن حالىق ساناعى 2021 جىلى ەكى سيپاتتا ءوتتى. ونلاين فورماتتا ارنايى سايت ارقىلى جانە ءداستۇرلى فورماتتا ساناقشىلار ارقىلى. 

2009 جىلعى حالىق ساناعى ۇلكەن داۋمەن اياقتالعان بولاتىن. ساناققا 1,144 ميلليارد تەڭگە قارجى بولىنگەن ەدى. الايدا ساناققا تەك قانا 379 ميلليون تەڭگە عانا جۇمسالىپ، قالعانى جەمقورلىق نەگىزىندە جوعالىپ كەتتى. ساناققا باسشىلىق ەتكەن انار مەشىمباەۆانىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، ول رەسەيگە قاشتى. كەيىننەن رەسەيدەن اكەلىنىپ، 7 جىلعا سوتتالدى. 2009 جىلى 1 قىركۇيەكتە ەل پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ ءوز ۇندەۋىندە ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى 65% دەپ اتادى. ال 2010 جىلدىڭ اقپان ايىندا ساناقتىڭ جاڭا ناتيجەسى شىعىپ، وندا قازاقتىڭ سانى 63,1% ەكەنى جازىلدى.

الايدا كوپتەگەن دەموگرافتار حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسىنە كۇمانمەن قارايدى. ولار ەلدەگى ۇلتتىق كورسەتكىشتە سايكەسسىزدىكتەر كوپ دەيدى. مىسالى دەموگراف ماقاش ءتاتىم بۇل ساناق تۋرالى:

«مەن حالىق ساناعى بۇۇ نۇسقاۋلىقتارىن بۇزۋمەن وتكىزىلگەنىن بىلەمىن، سوعان بايلانىستى ول ءوزىنىڭ عىلىمي قۇندىلىعى مەن عىلىمي تالداۋعا جارامدىلىعىن جوعالتتى. ەسەپتەگىش ساۋالناماعا شىنىمەن سۇحباتتاسقان ادامنىڭ مالىمەتتەرىن ەمەس، اقپاراتتى اۋادان ەنگىزگەن كەزدە ەشقانداي وبەكتيۆتىلىك تۋرالى ايتا المايمىز. مۇنداي فاكتىلەر سوڭعى ساناقتا بولعان. دەمەك، دەموگرافيا سالاسىنداعى ماماندار ءۇشىن وسىلايشا جۇرگىزىلگەن ساناق ناۋقانى فالسيفيكاتسيا كولەمى جاعىنان قىزىقتى بولۋى مۇمكىن. ءبىز قازاقستاندىق قوعامنىڭ ناقتى كورىنىسىن ەمەس، بۇرمالانعان سانداردى الدىق. ونى دالەلدەۋ ماعان قيىن ەمەس»,- دەگەن ەدى.

پرەمەر-مينيستر مامين پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا الىق ساناعىنىڭ العاشقى ناتيجەسىن جەتكىزدى. پرەمەردىڭ سوزىنە سەنسەك ەلىمىزدەگى حالىق سانى 19 169 550 ادامدى قۇرايدى، ونىڭ ىشىندە 48,71 پايىزى ەرلەر بولسا، 51,29 پايىزى ايەلدەر. حالىقتىڭ ورتاشا جاسى 31,94. ەلىمىزدەگى تۇرعىنداردىڭ 33,97 پايىزى 17 جاسقا دەيىنگى بالالار، 19,72 پايىزى 14-28 جاس ارالىعىنداعى جاستار كاتەگورياسىنا كىرەدى. قازاقتاردىڭ سانى 70,18 پايىزدى قۇراعان. ياعني ون ەكى جىلدا 7 پايىزعا ارتقان دەگەن ءسوز. ەڭبەككە جارامدى حالىق سانى 11 320 410 ادام نەمەسە 59,05 پايىز دەگەن ءسوز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆ حالىق ساناعى جايلى بىلاي دەيدى:

«كەز كەلگەن مەملەكەتكە ۇلتتىق ستاتيستيكا جۇيەسى قاجەت، بىزدە قانشا ازامات بار، ءبىزدىڭ قىزمەتىمىزدىڭ جەكەلەگەن اسپەكتىلەرىنىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ساناق ءار ون جىل سايىن جۇرگىزىلەدى. بۇل بۇۇ جۇيەسىنىڭ جالپى ۇستاناتىن ەرەجەلەرىنە ساي. اتاپ ايتقاندا، ءبىز ەۋروپالىق ستاتيستيكا بيۋروسىمەن تىعىز جۇمىس جاسايمىز. 10 جىلدا ءبىر رەت بىزدە ون جىلداعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەر تۇزەتىلىپ، بەكىتىلىپ وتىرادى.

ساناقتى قازىر وتكىزۋ كەرەك پا، جوق پا دەگەن كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندادى. ءبىر جاعىنان ونى كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن ەدى، ال ەكىنشى جاعىنان نەگە سونشا كوپ سۇراق دەگەندەر دە بولدى. ورتاشا العاندا 50 سۇراقتان بولدى، ال كەي باعىتتار بويىنشا ءتىپتى سۇراقتار جۇزگە دەيىن دە جەتتى. ارينە سىن ايتىلدى، قازىر مەملەكەتتىڭ ءاربىر ىسىنە سىن ايتاتىندار كوپ قوي». 

كەلىمبەتوۆ ساناقتى ءساتتى ءوتتى دەيدى جانە ناقتى ناتيجەلەرىن 2022 جىلدىڭ ماۋسىمىندا جاريالاناتىنىن ايتىپ وتىر. ال كەلەسى حالىق ساناعى تولىقتاي تسيفرلاندىرۋ جۇيەسى ارقىلى ىسكە اسۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتتى. دەمەك، ءداستۇرلى فورمات كەلمەسكە كەتۋى مۇمكىن.

جالپى 2018-2023 جىلدار ارالىعىنداعى حالىق ساناعىن وتكىزۋگە (بەس جىلدىق كەزەڭگە) ەل بيۋدجەتىنەن 9,1 ملرد تەڭگە ءبولىندى. ونىڭ ىشىندە 4,7 ملرد تەڭگە ساناق قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىزمەتىنە اقى تولەۋگە جۇمسالۋى ءتيىس ەدى. وسى كەزەڭدە 32 313 ادام جۇمىسپەن قامتىلۋى قاجەت. بيۋدجەتتىڭ يگەرىلۋىنە قاتىستى ەسەپ تە اتالمىش كەزەڭ اياقتالعاندا ناقتىلانباق.

ساناق جۇرگىزۋ ءۇشىن 1,1 ملرد تەڭگەگە زاريادتاعىشتارى مەن قوراپتارى بار 27 412 پلانشەت ساتىپ الىنعان. پلانشەتتەر ساناق اياقتالعان سوڭ، مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارى تابىستالۋى ءتيىس.

حالىق ساناعىنىڭ العاشقى ناتيجەسىندە قازاقتىڭ سانى جەتپىستەن ءسال اسىپ تۇر. الايدا «ساندار ساياساتقا اينالىپ، قازاقتىڭ سانى جەتپىسكە جەتپەي قالماي ما» دەگەن دە كۇدىكتەر بار.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz