(جاركەن بودەشۇلىنىڭ پوەزياسى حاھىندا)

ومىردە كىتاپ كوپ، بىراق، ءار وقىرماننىڭ  جاتسادا-تۇرسادا قولىنان تۇسپەي وقىلاتىن كىتاپ قورى، ءار كەزەڭگە بايلانىستى ساناۋلى عانا بولادى. ءوز باسىم ءۇشىن كوپتەن بەرى سول كوپ وقىلاتىن ساناۋلى، كىتاپ قورىمنىڭ  قاتارىنان قالماي كەلە جاتقان كىتاپتىڭ  ءبىرى: جاركەن بودەشۇلىنىڭ مەملەكەتتىك  سيلىققا ۇسىنىلىپ وتىرعان «جۇلدىزتاس» كىتابى.

پوەزيا دەگەن ەستەتيكاعا، سەزىمگە، شابىتقا تولى سۇلۋ جانر كوبىنەسە اقىننىڭ لاپىلداعان جاستىق شاعىندا تۋاتىنىنا ەشكىمنىڭ دە تالاسى جوق.  دالەلدەنىپ تە قويعان. قاراپ وتىرساڭىز قانشاما اقىندارىمىز جاستىق شاعىندا بۇرقىراتىپ جازىپ، قارتاڭ  تارتقان سوڭ جورعاسىنان  جاڭىلىپ، ميمىرت جۇرىسكە باساتىنى، اۋىرلاۋ بولسا دا ايتايىن، وشەتىنى بەلگىلى. ال جاكەڭ ۋاقىت وزعان سايىن، تەبىندەي ءتۇستى. جاسى ۇلعايعان سايىن، ولەڭدى ەكپىندەتە ءتۇستى. ىشكى ەنەرگياسىنىڭ، پوەزيالىق قاۋقارىنىڭ باسىمدىلىعىن اڭعارتتى. بۇل وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. بۇل قالىپقا سيماۋ.

(جاركەن بودەشۇلىنىڭ پوەزياسى حاھىندا)

ومىردە كىتاپ كوپ، بىراق، ءار وقىرماننىڭ  جاتسادا-تۇرسادا قولىنان تۇسپەي وقىلاتىن كىتاپ قورى، ءار كەزەڭگە بايلانىستى ساناۋلى عانا بولادى. ءوز باسىم ءۇشىن كوپتەن بەرى سول كوپ وقىلاتىن ساناۋلى، كىتاپ قورىمنىڭ  قاتارىنان قالماي كەلە جاتقان كىتاپتىڭ  ءبىرى: جاركەن بودەشۇلىنىڭ مەملەكەتتىك  سيلىققا ۇسىنىلىپ وتىرعان «جۇلدىزتاس» كىتابى.

پوەزيا دەگەن ەستەتيكاعا، سەزىمگە، شابىتقا تولى سۇلۋ جانر كوبىنەسە اقىننىڭ لاپىلداعان جاستىق شاعىندا تۋاتىنىنا ەشكىمنىڭ دە تالاسى جوق.  دالەلدەنىپ تە قويعان. قاراپ وتىرساڭىز قانشاما اقىندارىمىز جاستىق شاعىندا بۇرقىراتىپ جازىپ، قارتاڭ  تارتقان سوڭ جورعاسىنان  جاڭىلىپ، ميمىرت جۇرىسكە باساتىنى، اۋىرلاۋ بولسا دا ايتايىن، وشەتىنى بەلگىلى. ال جاكەڭ ۋاقىت وزعان سايىن، تەبىندەي ءتۇستى. جاسى ۇلعايعان سايىن، ولەڭدى ەكپىندەتە ءتۇستى. ىشكى ەنەرگياسىنىڭ، پوەزيالىق قاۋقارىنىڭ باسىمدىلىعىن اڭعارتتى. بۇل وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. بۇل قالىپقا سيماۋ.

كەيدە «جاركەننىڭ اقىن بولماۋعا ەشقانداي حاقىسى جوق» - دەگەن دە ويعا كەلەسىڭ. اسىرەسە ءدال قازىرگى بيىگىندە. ءدال قازىرگى دارا ستيلندە.    جاركەن تالاي سايقال قوعامنىڭ كۋاگەرى بولعان اقىن. ومىرگە سيعىسى كەلمەگەندە ءتىپتى قىتايدى تاستاپ قوس شەكارانى بۇزىپ قاشقان اقىن. قاشام دەپ بىرەۋلەر جەر قۇشسا، بىرەۋلەر ءتىرى قالدى. سول تىرىلەردىڭ قاتارىندا جاركەن دە تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ اتاجۇرتىنا كەلدى اۋ ايتەۋىر. شاشۋىن دايىنداپ، قۇداسى كۇتىپ تۇرعانداي. سويتسە بەكەر ەكەن. اقىن جۇرەك وتانىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەسكەرمەپتى. ەندى تاۋەلسىزدىگىن اڭساپ جىلاعاندا ەتەگى جاسقا تولدى. ءجايىرى مەن قىتايدا قالعان كۇللى تۋىسىن ساعىنعاندا «ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم» بولدى. ال، تاۋەلسىزدىككە جەتتىك. ءباز باياعىسىنداي. سول ءومىر. اقىن بولماي نەتسىن ەندى.

جاركەن پوەزياسىنداعى جان ايعاي، ومىردەن تۇڭىلۋدەن گورى، ومىرگە ۇمتىلۋ، ءومىردى ءسۇيۋدىڭ باقىتىنان تۋعان ايعاي. ادامعا كۇش جانە رۋح سيلاۋعا قاۋقارلى جانايعاي. ءۇڭىلىڭىز:

«عاسىرلاپ جول ىزدەپ، عاسىرلاپ اداستىم،

جاتىرى بەيتانىس جاتپەنەن جاراستىم.

تاكلاماكاندا قىپ-قىزىل قۇم كەشىپ،

گيمالاي تاۋىنان مۇز جارىپ، ارى استىم،

اداسىپ تابىسقان ۇرپاعى ەكەم مەن،

ءومىر جاڭارعان،

سامايى اعارعان

اقساقال الاشتىڭ...» دەيدى، «ارقاردىڭ جىلىگى» اتتى ولەڭىندە. وسى ولەڭدى وقىعان سايىن، امەريكانىڭ الەمگە تانىمال، ۇلى جازۋشىسى دجەك لوندوننىڭ ومىرگە ىنتىزار الگى ءبىر اڭگىمەسى ەسىمە تۇسە بەرەدى. بۇل جەردە مەن پروزا مەن پوەزيانى سالىستىرىپ جاڭالىق اشايىن دەپ تۇرعانىم جوق. قايتا ەكى كەسەك تۇلعانىڭ، ەكى كەسەك تۋىندىسىنىڭ ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ، ءبىر-ءبىرىن جاماپ تۇرعانىنا، ۇندەستىگىنە بولا سالىستىرىپ وتىرمىن. بۇل ۇلى اڭگىمە، اشتىق تاقىرىبىن جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەگەن، اش ادامنىڭ پسيحولوگياسىن اياماي بەرگەن اڭگىمە.  اشتىقتان ەڭ كوپ قىرىلعان حالىق بولا تۇرا، قازاقتا اشتىق تاقىرىبىندا تىم بولماسا وسى دەڭگەيدەگى ءبىر اڭگىمە جازىلماعانىنا ءىشىم كۇيەدى.  ءارى قىزعانام. ادام اياعى جەتپەگەن ورماندى دالا. توبىعىن تايدىرىپ العان سورلى التىن ىزدەۋشى. دوسى بيلل قىسىلعاندا تاستاپ كەتكەن. بەينە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «جامان جولداسىنداعىداي». سوندا الگى سورلى شالشىق سۋداعى ءبىرتال شاباققا بولا، شالشىقتاعى سۋدى قولىنداعى ىدىسىمەن اۋدارىپ الەك بولادى اۋ، ءومىر ءۇشىن! بودەنەنىڭ جۇمىرتقادان جاڭا شىققان قىزىل شاقا بالاپانىن، جۇمىرتقا قابىعىنداي قىرتىلداتا شاينايدى.ءتىپتى اشىققاندا الدىنداعى قوڭىر ايۋ بۇعان جىلقى بوپ كورىنەتىنىن قايتەرسىڭ. جىرتقىش اڭ بۇعان سۇستانا ءارى قىزىقتاپ قارايدى دەيدى. ەڭ سوڭىندا كەزىككەن اۋرۋ كارى قاسقىر بۇنىڭ تىلىنگەن تابانىمەن، ەڭبەكتەگەننەن ويىلعان تىزەسىنەن جەرگە اققان قاندى، قىزىل ءتىل ەمەس، سارعىش-قوڭىر تىلىمەن قوماعايلانا جالايدى. ۇيىقتاپ جاتقان بۇنىڭ بەتىن قاپ-قاتتى قۇرعاق تىلىمەن تىرناي جالايدى. بىلەگىن اقىرىن تىستەيدى. ءسال باتىپ بارا جاتادى. ەگەر كەيىپكەرىمىز وقىس ەسىن جيا قالسا، قاسقىر كەرى ىرشىپ ءتۇسىپ، ءسۇرىنىپ كەتىپ، دىڭكەلەپ قۇلايدى. مىنە بۇل ءبىر قورا قويدى شەتىنەن تاماقتاي سالاتىن، كوگجالدىڭ اشىققانداعى، مۇمكىن اشتىقتان بولار اۋرۋ قاسقىرعا اينالعانداعى كەبى. قاسقىر تۇرماق بۇل اشتىقتى لوندوندا كورگەن، جاركەن دە كورگەن. كورمەسە مۇنداي شىنايى جازىلماس تا ەدى. قىسقاشا سالىستىرا كەتسەك.

دجەك لوندون: «ەكى تاۋلىكتەن بەرى ءنار سىزعان جوق، تويىپ تاماق جەمەگەنىنە ودان دا ۇزاق بولدى اۋ!». جاركەن: «ۇمىتتىم اشتىقتى ءۇش كۇنگى، ءۇش تۇنگى». دجەك لوندون: «قاسقايىپ قارسى الدىندا تۇرعان ءارى وزىنەن ەش قورىقپاعان جۇمباق پالەدەن ايۋدىڭ ءوزى دە زارە-قۇتى قالماي، قورقىنىشتى قالىپتا ىرىلداعان كۇيى ءبىر بۇيىرگە قاراي ىعىستى»....«قاسقىرلار دا. ولاردىڭ ۇلىعانى الىستان مەڭىرەۋ ايماقتاردان ءجيى ەستىلىپ، ال بىردە مۇنىڭ جولىن كەسە بۇقپانتايلاپ جۇگىرگەن ءۇش قاسقىردى دا بايقادى». جاركەن: «دالانىڭ قاسقىرى، ماعان شاپپادى». دجەك لوندون: «كەشقۇرىم قاسقىرلار قۋىپ جەتكەن جەرىندەگى جەمتىكتەرىنىڭ شاشىلعان سۇيەكتەرىنە جولىقتى. ءبىر ساعاتتاي بۇرىن عانا بۇل قۇلدىراڭداپ ءارى موڭىرەپ جۇرگەن بۇعى بۇزاۋى بولاتىن. جۇرگىنشى تاپ-تازا ەتىپ مۇجىلگەن، جىلتىر، بىراق تىرلىك بەلگىسى-قىزعىلتىم بوياۋى ءالى كەپپەگەن سۇيەكتەرگە كوز الماي قاراپ تۇر». جاركەن: «ءمۇيىزى قاراعايداي، ماڭدايى جاعال ايداي، ساۋىرلى، ارقالى تاۋدىڭ ارقارى، سول كۇنى بورىلەر جەمتىكتەپ ءوزىڭدى، قىزىل ەتىڭە تويىپ تارقادى...تابيعات انادان سامالمەن ءسۇت ەمگەن، ەشتەمە قالمادى كەسەك مۇشەڭنەن. قالىپتى تەك جالعىز ورتان جىلىگىڭ، ورتان جىلىككە شۇيلىگىپ تۇسەم مەن...». دجەك لوندوننىڭ كەيىپكەرى ءولىمنىڭ تەز اق ەكەنىن، جەڭىل ەكەنىن بىلەدى. بىراق ومىرگە قۇشتار. ول ءۇشىن ومىردەن قىمبات ەشتەڭە جوق. اۋەلگى ماقساتى التىنعا كەنەلۋ. جان دوسى بيل ەكەۋى باقىتتى ءومىر كەشۋ ەدى. بىراق جان دوسى. ءولىمنىڭ اۋزىنا تاستاپ كەتتى. التىن كەرەك بولماي قالدى. اشىققاندا دوربا تولى «التىن قۇم مەن كەسەك التىندارىن» لاقتىرادى. سوندا دا ولگىسى كەلمەيدى. بىراق ماقساتى بەلگىسىز. دوسى ءبيللدى سۇيەگىنىڭ قوقىمدارىنان تانيدى. بىراق ارقاردىڭ سۇيەگىن مۇجىسا دا، دوسىنىڭ سۇيەگىن مۇجىمايدى. اشتىقتان البا ءجۇلبا بولعان ءتۇرىن كورىپ دالانىڭ قوڭىر ايۋى دا، جىرتقىش قاسقىرى دا مۇنى جەمەيدى. قانداي ماقۇلۇق دەپ ۇركە قارايدى. مەيىرىمسىز دوس پەن جىرتقىش اڭ الماستىرىلا سۋرەتتەلەدى. ال جاركەننىڭ مەنى «حايۋاننان پارقى جوق پەندەڭىز اشىقسا» دەپ جاڭاعىنىڭ جاۋابىن ايتادى. ونى دا قاسقىر جەمەيدى. اتا جۇرتىنا جەتە الماي بارا جاتقان بەيباق رەتىندە اياۋشىلىق تانىتسا، سالداتتار تۇتقىنداپ، جىل بويى تەرگەپ، سىبىرگە ايداتادى. قاسقىر مەن سالداتتىڭ ايىرماشىلىعىن اقىن وسىلاي بەرەدى. تابيعات پەن ادامدى، جىرتقىش پە ادامدى قاتار جارىستىرادى. ايىرماسى جاركەن كەيىپكەرىنىڭ ماقساتى ايقىن، اتاجۇرتقا جەتۋ. ۇلت ءۇشىن، جۇرت ءۇشىن بارىنە دايارمىن دەيدى. ەكى كەيىپكەردىڭ دە، رۋحى اسقاق، قايسارلىعى مىڭ باتپان، ومىرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى شەكسىز. وقىرمانعا رۋحاني ءلاززات باعىشتايدى.

وسىدان كەيىن اگۋتاگاۆا ريۋنوسكەنىڭ  «ادام ءومىرى بودلەر جازعان ولەڭنىڭ ءبىر جولىنا دا تاتىمايدى» -دەگەن ءپالساپاسىن جۇيەسىز ايتىلعان با دەپ قالاسىڭ. ەندى جاركەننىڭ مەنى مەن دج.لوندوننىڭ كەيىپكەرىنىڭ سۇيەكتى تالعاجاۋ ەتكەن تۇسىنا زەر سالساق:

«ۇزاماي-اق جۇرەلەي وتىرا كەتىپ، تىرشىلىك ءنارى-قىزعىلتىم بوياۋى ءالى تارقاي قويماعان سۇيەكتەردى كولدەنەڭ تىستەپ، ءۇستى-ۇستىنە سورعىلاپ قويىپ قارشىلداتىپ شايناسىن. قىزىل ەتتىڭ بىلىنەر-بىلىنبەس قانا ارەڭ سەزىلەتىنو بىراق ەستەن كەتپەيتىن ءتاتتى ءدامى جىنداندىرىپ جىبەرە جازدايدى. ول تىستەنە ءتۇسىپ، سۋدىراعان سۇيەكتەردى ۇستەمەلەتە ءمۇجىپ جاتىر. كەيدە سۇيەك سىنادى، كەيدە ءتىسى وپىرىلىپ تۇسۋدە. ءتىپتى بولماعان سوڭ سۇيەكتەردى تەسپەن ۋاتىپ، ۇنتاقتاپ جىبەردى دە، ءوشى كەتكەندەي قوماعايلانا جۇتا باستادى. جان دالباسالاعاندا ساۋساقتارىن دا ۇرىپ الۋدا، اسىعىستىعىنا قاراماستان جازاتايىم سوققىلاردان سوڭ دا نەلىكتەن اۋىرۋدى سەزىنبەيتىنىنە اڭ-تاڭ قالعان».

«ەڭ سوڭعى بولىگىنە دەيىن قالدىرماي جيناپ العان سۇيەكتەردىڭ ۇنتاعىن قوماعايلانا شايناپ، سورۋمەن بولدى».

جاركەن:

« كەمىگى شىرىنداي ءتاتتى،

سۇيەگى تاستاي قاتتى،

وزەگى تولعان ماي-

ارقاردىڭ جەڭدى بىلەكتەي جىلىگى،

مەن، ساعان ريزامىن عۇمىرى.

سەنىڭ ارقاڭدا جەر باسىپ ءجۇر بۇگىن

الاشتىڭ ءبىر ۇلى:

ءومىردىڭ -قۇلىنى،

جىردىڭ- تۇعىرى».

..................................

«جىلىكتى شاقتىم دا، مايىن جالادىم.

ءتاتتىسى-اي ءومىردىڭ جىلىكتىڭ مايىنداي،

سورىپ جاتىرمىن، ءتىلىمدى ايىرماي.

تاپ سولاي انامنىڭ ومىراۋىن ەمگەن ەم

شىرىنى سورعالاپ، بۇرلەگەن قايىڭداي...

وزەگىم جالعاندى،

بويىما كۇش كىردى،

ۇمىتتىم اشتىقتى ءۇش كۇنگى، ءۇش تۇنگى».

بۇل جەردە اقىنعا ءتان ۇتقىرلىق بار. ماسەلە جاركەن ارقاردىڭ جىلىگىن، اناسىنىڭ ومىراۋىنا تەڭەيدى. بۇل اقىندىق تاپقىرلىق. اقىندىق سەزىم. ال دجەك لوندون مۇنداي سەزىمگە بارماعان. ونىڭ بۇل شىعارماداعى كەڭىستىگى  انا عۇرلىم كەڭ. سيتۋاتسياسى باسىم. وتە-موتە پروزاعا ءتان شىنايىلىق، دالدىك،  شىعارماداعى ءار دەتالدى، دالمە-ءدال جۇرەككە جەتكىزە ءبىلۋ شەبەرلىگى بار. ءتىپتى «سۇيەكتىڭ ۇساق سىنىقتارىنا دەيىن تەرىپ دورباسىنا سالىپ الادى»-دەيدى. ءار سويلەمدى، ءارى ءسوزدى ورىندى پايدالانا بىلگەن. ارتىق سۋرەتتەۋ، ارتىق ءسوز جوق. ءوزىنىڭ ءومىر تاجريبەسىنىڭ مولدىعىن، كوز اياسىنىڭ كەڭدىگىن، جيھانكەزدىگىن دالەلدەگەن. ياعني دجەك لوندوننىڭ دا ۇلى جازۋشى بولماۋعا حاقىسى جوق دەگىم كەلەدى. بىراق بۇل ەكى شىعارما ءبىر-بىرىنە ەش قاتىسى جوق.  قوزعاعان تاقىرىبى مەن شىنارا دەتالدار ۇقساستىعى بولماسا ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيە. تەك اسقاقتاعان اۆتور فانتازياسىنىڭ ءبىر ارنادا توعىسۋى عانا. ارينە پروزانىڭ تىنىسى كەڭ. پروزانىڭ جۇگىن پوەزيا ارقالاي المايدى. ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيە. پروزانىڭ قۇلاشى كەڭ. جىڭىشكەلىكتى تالاپ ەتەدى. ال پوەزيا ءسوزدى سەزىممەن، جۇرەكتىڭ قىلىن شەرتەردەي قۇبىلتىپ بەرۋگە قاۋقارلى. ەكەۋى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. اقىنعا پروزاعا قوياتىن تالاپتى قويۋعا بولمايدى.

جاركەن قۇلاشى كەڭ اقىن. ولاي دەيتىنىم جاركەن پوەزياسىنىڭ تامىرى تەرەڭدە. قازىعى قاتتى دا، وزەگى تاس. ار جاعى كونە تۇركى پوەزياسىنداعى انارحاسيس، كۇلتەگىن-تونىكوك جىرىمەن ۇندەسەدى. كونە تۇركى پوەزياسىنىڭ باستى قۇندىلىعى ەلدىكتى اڭساۋ. تۇركىلەردىڭ باسى بىرىگىپ قۇدىرەتتى ەلگە اينالۋىن كوكسەۋ. ولار ءۇشىن ەلدىكتىڭ جولىندا قىزىل قانىن توگۋ، زور ماقتانىش. ال بۇل يدەيانى جاركەندە ايتادى. «تەپكىلەپ كومىلسەم، ءدان بولىپ شىعارمىن، ۇلت ءۇشىن، جۇرت ءۇشىن بارىنە شىدارمىن. كولدە-كوكالا ۇيرەكپىن، شولدە-تاپ-تارعىل قۇلانمىن، تاۋدا-اقيىق قىرانمىن»-دەيدى. ولەڭدەرىنىڭ ءون بويىنان ەلدىكتى اڭساۋى جانە ەل بولعاننان كەيىندە، ەل ىرگەسىن مىقتى ۇستاۋعا وسيەت ايتقانداي ەگىلە ۇندەيدى. جانە كونە تۇركى پوەزياسىنىڭ كەيبىر ءستيلى، ىرعاقتارى، شۋماقتارى مەن تىركەس قۇرۋ ءتاسىلىن تەرەڭ فيلوسوفياعا ۇندەۋ سارىنى بار.   ال، بەرگى جاعى اتالى سوزدەردى لەك-لەكگىمەن توگەتىن، ەركىن كوسىلەتىن، تەرەڭ ويعا قۇرىلعان جىراۋلار پوەزياسىنىڭ سارىنى بار. مىسالى: جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءوزى، كونە تۇركى پوەزياسىمەن، كونە تۇركى پوەزياسىنىڭ ءريتىم ىرعاقتارىمەن، يدەياسىمەن ۇندەسسە، بەرگى جاعى زار زامان پوەزياسىمەن جالعاسادى. مىسالى: قازتۋعان جىراۋ-«قايىرلى بولسىن سىزدەرگە، بىزدەن ءبىر قالعان ەدىل جۇرت»-دەسە، جاركەن «قايىرلى بولسىن بىزدەرگە، اتاجۇرت، اتا قونىسىم» دەيدى.

بىردە «جاركەن زار زامان» اقىندارىنشا تولعايدى. زاماننىڭ، قوعامنىڭ سايقالدىعىنا قايعىرادى. زار زامان اقىنى شورتانباي قانايۇلى «زامان قايتىپ وڭالسىن، ادام قايتىپ قۋانسىن» نەمەسە «قالىقتاعان سۇڭقار ەم، قاناتىم سىندى ۇشا الماي، قيىنداپ قۋعا تۇسە الماي» دەسە جاركەن «تۇبىمىزگە جەتتى عوي، قۇرىپ كەتكىر سۇم زامان. زامانىم بۇزىق بولعاسىن، قايدا بارىپ وڭامىن. قۇمعا سىڭگەن ءتۇيىر ءدان، زامانعا بولسىن وبالىڭ» دەيدى.  كەي ولەڭدەرىندە «قوبىلاندى»، «الپامىس» جىرلارىنداعى بۋىرقانعان شابىت، بۋىرقانعان ۇيقاس، توكپەلىك، اسىرەلەۋ، دامىتۋ، گيپەربولا سارىنى بار. ماسەلەن: «تاريحي جىر» اتالىپ جۇرگەن، دوسقوجا جىراۋدىڭ «كەنەسارى قونىسىنان اۋعاندا»  اتتى جىرى مەن جاركەننىڭ «ۇلار جىراۋدىڭ ەل اۋا كوشكەندە ايتقانى» دەگەن ولەڭىنىڭ يدەياسى، ءمانى ۇقساس. دوسقوجا كوشپە ەلىم دەسە، جاركەن كەرىسىنشە ۇلار جىراۋ بوپ كوش جۇرتىم دەيدى. ادەتتە ءبىز ابايدان، دۋلاتتان، ماحامبەتتەن ءتىپتى تولەگەن مەن مۇحتاردان، تولەگەن مەن مۇقاعاليدان ءبىر بىرىنە ۇقساستىق تاۋىپ جاتامىز. بۇل قالىپتى جاعداي. بۇنى ەلىكتەۋ دەپ مۇلدە ايتا المايمىز. بۇنداي ۇلىلاردىكى ساباقتاستىق، سارىنداستىق. ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى. سەبەبى ولار قازاق پوەزياسىنا قايتالانباس وڭ اكەلدى. جاركەن دە سولاي. جاركەن پوەزياسىنان جىراۋلاردىڭ سوڭى، اقىنداردىڭ باسى بولعان ماحامبەتتىڭ ەرلىك ەكپىنى، ورلىك رۋحى دا بايقالماي قالمايدى. مىسالى: ماحامبەت، «ەي، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس، قاناتىڭ قاتتى موينىڭ بوس. نەمەسە «سەنى كولدەن ايىرعان لاشىن قۇستىڭ تەپكىنى، مەنى ەلدەن ايىرعان حان جاڭگىردىڭ ەكپىنى، بوماسا ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك قۇسالىقپەن ءوتتى عوي ماحامبەتتىڭ ءبىر كۇنى» دەسە جاركەن «قوڭىراۋ كومەي ءبىر قۇس بار، ءوزى مومىن ءتۇسى بوز، اۋىرلىعى ءبىر مىسقال. نەمەسە «و، كىندىك قان، كىندىك قان، تاما سالا سەنى شەگىر قۇم جۇتقان، تۋا سالا مەنى مەشكەي مۇڭ جۇتقان. مەنى تاعدىر قۋعىنداپ، سەنى داۋىل سىرعىتقان» دەيدى. تاعى بىردە «تىرباڭ تىرلىك، قۇر ەلەس، سەنسىز ءتۇنىم ءتۇن ەمەس» -دەيدى. ياعني بۋناق، ىرعاق، شۋماق، ماعىنالىق جاعىنان، رۋحاني جاعىنان سارىنداس كەلەدى. ەكى اقىن دا ەلى ءۇشىن ەمىرەنەدى. جۇمەكەن ناجمەدەنوۆ: «اۋىرلىعى تابىتتاي، جەڭىلدىگى كوبىكتەي» - دەپ جىرلاسا، جاركەن «قۇستاي جەڭىل، تاۋداي اۋىر»-دەيدى. ءتىپتى بىردە «جەلدەي جەڭىلمىن، تاۋداي اۋىرمىن»-دەيتىنى بار. ونىڭ «تۋعان جەرەگە دەگەن ساعىنىشىنان»، تولەگەن ايبەرگەنوۆكە ءتان «لاپىلداعان تىلسىم ساعىنىشتى» كورگەندەي بولاسىڭ.

جاركەن پوەزياعا ۇلكەن دايىندىقپەن، ۇلكەن تەبىنمەن، ۇلكەن ىزدەنىسپەن جاراعان جىلقىداي جارقىراپ كەلگەن اقىن. الىسقا شاباتىنى دا سودان. سەبەبى، ول پوەزيانىڭ ارعى-بەرگى بيىگىن باعىندىرىپ، جوعارىداعى ايتىلعان (كونە تۇركى پوەزياسىنان، زار زامانعا دەيىنگى اعىم) ۇلىلاردان ءنار الىپ، بەرگىسى 20 عاسىردىڭ ورتاسىنداعى سەزىم پوەزياسىنا بەيىمدەلگەن، وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ باسىن قوسىپ، سىعىپ، ءسولىن العان، ياعني ورتاسىنان تىگىسىن بىلدىرتپەي جاڭا ستيل تاپقان اقىن. كەرەك دەسەڭىز اۋىز ادەبيەتىندەگى ەرتەگى جانرىنىڭ مول ءتىل بايلىعىن پايدالانا بىلگەن اقىن. ماسەلەن: ەرتەگىدە، «تەمىر تاياقتان تەبەندەي، تەمىر ەتىكتەن تەڭگەدەي قالعانشا». ال، جاركەن «قۇلان تەرى ەتىگىم، اقجەم بولىدى مايلانباي» دەپ قۇبىلتىپ جىرلايدى. كەي ولەڭدەرىندە اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر ۇلگىلەرىنىڭ سارىنى دا كەزدەسپەي قويمايدى. ءتىپتى كەيدە ماعجاننىڭ تولقىنىنا سۇڭگيدى. ماعجانعا ءتان ءسيمۆوليزمنىڭ ايشىقتى كەسكىنىن اڭداتادى. ماسەلەن: «تولقىن-جۇرەك، تولقىن نايزا تۇيرەدى. تولقىن-جىگىت، جالىن-پەرى كۇيلەدى. كۇيلەدى دە تولقىنعا اشىپ قۇشاعىن، ومىراۋىن اعىتتى دا، ءسۇي دەدى» دەيدى. بۇل تىركەستەردە ولەڭ ءسوزدىڭ ىشكى كوركەمدىك تابيعاتى مەن سىرتقى فورمالىق تابيعاتى، پوەتيكالىق جانە ەستەتيكالىق الەمى ءبىر تۇتاس سينۆاليستىك قۇرلىمعا نەگىزدەلگەن. ولەڭ ءسوزدىڭ ولشەمى جانە ونداعى سۇلۋ ەستەتيكالىق سارىن جاركەن شىعارماشىلىعىندا ايقىن كورنىس تاپقان. بل اقىننىڭ پوەتيكالىق تالعامىنىڭ دەگدارلىعىن كورسەتەدى.

جاركەن پوەزياسى وقىرماندى جالىقتىرمايتىن پوەزيا. ۇيىتكەنى جاركەندى وقىعان سايىن تارتا تۇسەدى، وقىعان سايىن تۇسىنە باستايسىڭ. جاركەن بىردە توكپە اقىندارشا توگىپ-توگىپ جىبەرسە، بىردە ەسكى بيشە كەڭەس ايتادى. بىردە بالا اقىن بوپ تولعايدى. ەلى ءۇشىن بوركەمىكتەي ۇگىلەدى، ۇيقاستارى ۇزىندى-قىسقالى بوپ، كەيدە شۇبىرتپالى ۇيقاسقا، كەيدە جىر ۇلگىسىنە ءتۇسىپ وتىرسا، كەيدە ابىزشا وي تولعايدى. ول كەزدەرى ولەڭدەرىنىڭ ءار تارماعى تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلارعا قۇرىلىپ وتىرادى. ماسەلەن: «ازۋى جوق پەندەنىڭ، ازۋىنا كەتەر يت سارىپ، قۇلدىراعان يەكتى، قۇجىناعان قۇرت جەيدى، ازۋسىز قالعان ارىستاننىڭ، اتىنان قويان ۇرىكپەيدى، ازۋسىز قالعان حانداردىڭ، قارۋسىز قالعان پاڭداردىڭ، ەتەگىمەن داليعان قۇلدار قوڭىن سۇرىتپەيدى.... ازۋسىزدار قاشاندا زاماننىڭ وبىر قوناعى، الدىنا دايىن اس قويساڭ-شاينامايدى وبادى» دەپ تەرەڭدىككە بوي ۇرادى.

جاركەن تۋعان جەرىن شەكسىز ءسۇيدى. ءسۇيدى ەمەس ءماجنۇننىڭ لايلىگە عاشىق بولعانىنداي  عاشىق بولدى. قازاق پوەزياسىنا «تۋعان جەر تاقىرىبى» اتتى كەسەك جانردى الىپ كەلدى. جاركەننىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى، ەڭ باستى ەرلىگى وسى. جاركەننىڭ تۋعان جەرى ءجايىردىڭ، اتاجۇرتى قازاقستاننىڭ، قارا قازاقتىڭ الدىندا ەش قارىزى جوق. سەبەبى بۇل تاقىرىپتى ەڭ كوپ جىرلاعان، جەرىنە جەتكىزە جىرلاعان قازاقتا جاركەن عانا. شىعىس شايىرلەرى الەمگە «شارابىمەن» قالسا، جاركەن «اتاجۇرتىمەن» قالدى.  ءسۇيتىپ بۇگىندە قازاق پوەزياسىنداعى قۇبىلىسقا اينالىپ ۇلگىردى. بىراق ەڭ قىزىعى جاركەندى تانۋ قيىندىق تۋدىرىپ وتىر. ءتىپتى جاركەن تۋرالى جازۋ ءۇشىن دە ادامعا كەڭ تىنىس كەرەك سياقتى.

ادەبيەتتىڭ مەملەكەتتىك سيلىقپەن ولشەنبەيتىنىن ادامدار جاقسى بىلەدى. اقىن تالانتىنىڭ تاپتالۋىن ادەبيەتتىڭ تاپتالۋى ەكەنىن ءتىپتى دە جاقسى بىلەدى. سول ءۇشىن «باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس» بولماي «جۇيەلى سيلىق يەسىن تاپسا ەكەن» دەگەن نيەتتەمىز.

«اباي-اقپارات»