بەيمالىم «لاگەر» تۇتاتقان وت-كوسەۋ

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ودكب قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى 10 قاڭتار كۇنگى  سوزىندە تەرروريستىك ۇيىمنىڭ سودىر سوعىسى مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ ماقساتىندا بولعانىن جەتكىزدى.  مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ – 30 جىلدىق تاۋەلسىزدىككە توڭكەرىس جاساۋ! تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تۇعىرىن جۇلىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى تىگىلگەن  «تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن بەسىگى – الماتىنى» تالقانداپ، قوسا قابات  بىرنەشە قالانى قاتار ويقاستاپ، «توڭكەرىس» جاساۋ ءۇشىن قانشا سودىردى، قانشا اي، قانشا جىل دايىنداۋىڭ كەرەك؟. الدىنا كەلگەن ادامدى اتاتىن، باسىن شاباتىن، وت قولدى، ءورت قولدى، قانسودىر كوزدى ادامعا اينالاتىن كورسودىرلاردى قايدان، قاي جەردەن جيناپ الىپ كەلۋگە بولادى؟. قاندى جاۋسودىرلاردىڭ اسپاننان تۇسە قالماعانى، الدىن-الا دايىندىقتان وتكەنى، ستراتەگيالىق ماڭىزدى نىسانداردى الۋدىڭ قاندى جوسپارى بولعانى بەلگىلى بولدى. جاۋسودىرلار بىزگە ازىرگە بەيمالىم «لاگەردە» الدىن-الا دايىندىقتا قارۋمەن   بورداقىلانعان قانسودىرعا اينالعان. جاۋ-قانسودىرلاردىڭ ءبىرى ارقادان، ءبىرى ىشتەن وق سۇعىپ ءبىر مەزەتتە استان كەستەڭىمىزدى شىعارىپ جاتقاندا ىشتەن شىققان ۇرىسودىرلاردىڭ ءبىرى جاعادان، ءبىرى ەتەكتەن تارتىپ قيراتۋشىلىق، توناۋشىلىق ارەكەتكە بارىپ، جىعىلعانعا جۇدىرىق بولدى.

ۇرلىق – اتام زاماننان قىلمىستىق ءىس. قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعى بويىنشا ءبىر جىلقى ۇرلاعان ادام ۇستالسا، ونىڭ استىنا ءمىنىپ جۇرگەن اتى تارتىپ الىنعان، ونى «قاندى ات» دەگەن. ايىبىنا ۇرلانعان جىلقىنى قايتارۋمەن قاتار، موينىنا بايلاۋ دەپ ءۇش جاسار قۇنان، قۇيرىعىنا بايلاۋ دەپ – ەكى جاسار تاي قوسىپ بەرگەن، مۇنى اتام قازاق «موينىنا قوساق، كوتىنە تىرەۋ» دەگەن. ۇرلىق، بارىمتانى قاراعاندا  بيلەر الدىندا قىلمىسكەردىڭ ەكى اياعىن الا جىپپەن قوسىپ بايلاپ  قويعان، بۇل ءداستۇر داۋشىعا ءجىپ كەسەر دەپ اتالعان.  «بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما» دەگەن حالىق ءسوزى وسىمەن بايلانىستى. قىلمىستىعا الا ءجىپ ايىبى كەسىلگەن. ۇرلىق كولەمى ۇلكەن بولعان كەزدە ايىپ كولەمى ءۇش توعىزعا دەيىن وسكەن، بۇلاي جازا كەسۋ ايبانا دەپ اتالدى، ءتىپتى قىلمىسكەر بارلىق مال-مۇلكىنەن دە ايرىلۋى مۇمكىن.  ۇرلىق قىلمىسى اتام زاماننان تەك جازالاۋمەن شەشىلگەن.

بۇل باياعى زامانعا قايتا ورالۋ دەگەن ءسوز ەمەس!. ورىن العان «ۇرىسودىرلىق» ۇلتتىق تاربيەنى ىنتىماقتاستىقتا جۇرگىزۋگە كەشەندى كىرىسۋدى تالاپ ەتەدى. داستۇرگە دە وسى زامانعا بەيىمدەلگەن يننوۆاتسيا كەرەك. ۇلتتىق تاربيەنى جاڭاشا جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الۋ قاجەت.

قازاقتا بالانىڭ تۇساۋىن «بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما» دەپ الا جىپپەن كەسەدى. تۇساۋ كەسۋ وتباسىلىق ءداستۇر. ال ءبىز بالانىڭ تۇساۋ كەسۋىن وتباسىلىق داستۇردەن ۇلكەن تويحانالىق شوۋكەسۋگە اينالدىردىق. جاڭا ءتاي-ءتاي باسقان بالانىڭ الدىنا ماشينانىڭ كىلتىن، اقشا، ويىنشىق، ونىڭ اراسىنا «ماسكيروۆكا» جاساپ كىتاپ قويىپ، قايسىسىن الار ەكەن دەپ كامەرا، فوتواپاراتتاردى شاتىرلارىپ، توپان ادام بالانىڭ ۇستىنە ءتونىپ ەسىن تاندىرىپ، شوشىتىپ جىلاتامىز. قازاق بالاسىنىڭ تۇساۋىن كەسكەندە بالانىڭ الدىنا ەش كەدەرگى قويماعان. بالانىڭ نازارىن الا جىپتەن تايدىرىپ، ءوزىمىز قولدان قويعان الدىنداعى كەدەرگى ۇيىندىگە اۋدارىپ ءجۇرمىز. ال، بۇل ءبىر عانا مىسال...

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان اق كوپ جاڭالىقتى جاقسىلىق دەپ قابىلداپ العانىمىز اششى شىندىق. جاقسىلىق ەكەن دەپ قابىلداپ العان جاڭالىعىمىزدىڭ ءبىرى – جاڭا ءدىني اعىمدار.

راديكالدى ءدىني باعىتتاردىڭ تامىرىن تۇبەگەيلى شابۋعا جۇمىلا كىرىسۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شۇعىل توتەنشە ماسەلە! 

«مەديا-ەتنوگرافيا» – ۇلتتىق تاربيە ايناسى

ەلىنە تازا قىزمەت ەتەتىن، ارى تازا ۇرپاق تاربيەلەۋ جورگەكتەن باستالادى. ۇرپاققا ەڭ الدىمەن ونەگە بولاتىن ونىڭ اتا-اناسى. بالانىڭ بويىنا ىزگى قاسيەتتەر وتباسىنىڭ ءتالىمى ارقىلى داريدى. ودان كەيىنگى بالانىڭ تاربيە الاتىن جەرى وقۋ ورنى مەن قورشاعان ورتاسى، قوعامدىق ورىندار، كوشە. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءداستۇرلى تامىرىن تانىتۋ وقۋشىلار، جاستارعا عانا ەمەس،  اتا-انا، ورتا، ۇلكەن بۋىن، ءتىپتى  قوعامنىڭ ءارتۇرلى ساياسي، مادەني، ينتەلليگەنتسيا قاۋىمى، بلوگەرلەر اراسىندا دا ءجۇرۋ كەرەك. شوۋ-حابارلار، ءتۇرلى مادەني باعدارلامالار، كينو سالاسىندا ەتنوگرافيالىق ساراپشىلىق بولۋ كەرەك. «مەديا-ەتنوگرافيا» باعىتىن بۇكىل باق، الەۋمەتتىك جەلىلەر عانا قولعا الىپ قانا قويماي، الەۋمەتتىك-گۋمانتارلىق جانە ونەرتانۋ باعىتتارداعى بارلىق ماماندىقتارعا جۇرەتىن مىندەتتى ءپان بولۋى كەرەك.

نارتاۋەكەلگە بارۋ

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ اسكەري ارسەنالعا قورعانىس تاكتيكالارىن قوسۋعا،  دوستاس مەملەكەتتەردىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قورعانىس كومەگىن تارتۋعا شۇعىل شەشىم قابىلداۋعا نارتاۋەكەلگە باردى. دوستاس مەملەكەتتەردىڭ اسكەر كۇشى ماڭىزدى ستراتەگيالىق نىسانداردى كۇزەتۋدە. قوسىمشا قورعانىس كۇش بىزگە قازىر اسا قاجەت! پوليتسيا دەپارتامەنتتەرىنە شابۋىل، ءورت سوندىرگىش ماشينالاردى جاپپاي شابۋىلداپ ورتەۋ ءوز قورعانىس كۇشىمىزگە كومەك-كۇشتىڭ قاجەت ەكەنىن ايعاقتادى.

قازاقستان بۇرىن سوڭدى بولماعان، قانشاما ادام ءومىرىن الىپ كەتكەن تەررورلىق سوعىستى باستان وتكىزدى. تەرروردى تەك اسكەري كۇشپەن  عانا جەڭە الاسىڭ، بۇل تىعىرىقتان باسقاشا شىعۋ مۇمكىن ەمەس!  

حالىققا تەررورلىق قارۋلى وپەراتسيا بولاتىنى، قاۋىپسىز جەردە بولۋ، ۇيدە قالۋ اشىق ەسكەرتىلدى. ەسكەرتۋگە قۇلاق اسپاي كوشەگە شىعۋشىلىق تا ورىن الدى. بۇل قاتەلىك حالىققا قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق اقپاراتتىلىق ءىسى كەرەك ەكەنىن انىق كورسەتەدى.

وسىنداي تەررورلىق سوعىستىڭ الدىن الۋ مەن ەل قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن عىلىم مەن تەحنيكا يننوۆاتسياسىن بارلاۋ، قارۋ-جاراق ارسەنالىنىڭ زاماناۋي تۇرلەرىن جاڭعىرتىپ، اسكەري-قورعانىس، قاۋىپسىزدىك كۇشتەردىڭ زامانۋي قاعيداتتارىنا جۇمىلدىرۋ كەرەكتىگىنە كوزىمىز انىق جەتىپ وتىر. حالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن اسكەر ساپىنداعى ساربازداردىڭ ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگى باستى نازاردا بولىپ، ولاردىڭ رۋحىن اسقاق ەتۋ،  حالىق الدىنداعى ايبىنىن اسىرىپ، «ساربازدىڭ اسكەري ستاتۋسىن»  كوتەرۋ مەحانيزمدەرى العا شىعۋىن قولداۋىمىز ءتيىس.

«وتكەلدە ات ايىرباستامايتىن ادام»

جاۋسودىرلار تۋدىرعان وسى كۇنى جازۋشى داۋرەن قۋاتتىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2021 جىلى 12 قاراشا №46 (3784) سانىندا «وتكەلدە ات ايىرباستامايتىن ادام» اتتى ماقالاسىن قايتا وقىپ شىقتىم. ماقالا سوڭى: «سىن مەن ءمىن ءوز الدىنا، ەڭ باستىسى – پرەزيدەنت توقاەۆ الەمدى جايلاعان ىندەت پەن گەوساياسي، گەوەكونوميكالىق داعدارىستاردىڭ سالقىنىنا بوي الدىرماي ىلگەرى باسىپ كەلەدى. رەسەي جۋرناليستەرىنە بەرگەن سۇحباتىندا توقاەۆ: «مەن ساياساتقا شارباقتان اتتاپ كەلە سالعان كەزدەيسوق ادام ەمەسپىن» - دەگەن ەدى. ول جانە وكپەك جولاۋشى (پوپۋتچيك، ترانزيتنىي چەلوۆەك) بولىپ پويىزدان پويىزعا اياق ارتىپ، ۇشاق ايىرباستالمايتىندىعىندا دا ايتقان بولاتىن. بۇندايدا قازاق: «وتكەلدە ات ايىرباستالمايدى» دەيدى. يا، ول – وتكەلدە ات ايىرباستامايتىن ادام», - دەپ تۇيىندەلگەن. شىندىعىندا، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ وسى كۇندەرى مەملەكەتىمىزگە قارسى قولدان بۋدانداستىرىلعان، بورداقىلانعان تەررورلىق سوعىستا  «وتكەلدە ات ايىرباستامايتىن ادام» ەكەنىن دادەلدەلى.

اكە كورگەن – وق جونار!. جاۋىنگەر قالامگەر كەمەل توقاەۆتىڭ  ۇلى، ءوز قايسارلىعىن، قاسقايىپ حالىقتىڭ بەتىنە تىك قاراپ تۇرىپ كورسەتتى. تەررورلىق كۇرەستە ەش مۇسىركەۋشىلىك بولمايتىن شەشىمدەرىن جانە حالىقپەن بىرگە ەكەنىن كەسىپ ايتتى!

تاتتىگۇل قارتاي،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى،

ەتنوگراف-عالىم

Abai.kz