يسپان تىلىنەن رەسمي ەمەس اۋدارما

ەۋروپالىق وداق قازاقستان ۇكىمەتىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان اۋقىمدى رەفورمالار باعدارلاماسىندا بەلسەندى ىنتىماقتاسۋى قاجەت...

اۆتور: الەحو ۆيدال-كۋادراس - ەۋروپارلامەنتتىڭ بۇرىنعى ۆيتسە-پرەزيدەنتى (2004-2007 جج), كاتالونيا حالىق پارتياسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى (1991-1996 جج).

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2 قاڭتاردا باستالعان زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءورشۋى سول كۇننەن باستاپ باستى تاقىرىپتارعا اينالىپ، مەملەكەتكە قاتىستى قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولىپ جانە وسى ورتالىق ازيا ەلى ۇكىمەتىنىڭ جىلدار بويى ونى ەۋروپاعا جاقىنداتۋعا باعىتتالعان ماقتاۋعا تۇرارلىق كۇش-جىگەرىنە قاراماستان يسپانيادا ءالى دە از تانىمال بولۋدا. ايتسە دە، جاقسى جاڭالىقتان گورى باق ءوز نازارىن ارقاشاندا جاعىمسىز جاڭالىقتارعا كوبىرەك اۋدارۋدا. سوڭعى ەكى اپتادا قازاقتاردىڭ بەيبىت ءومىرىن ءدۇر سىلكىندىرگەن قاندى بەيبەرەكەتتىكتەن كەيىن عانا يسپاندىقتار 1991 جىلى تاۋەلسىزدىگىن العان، وعان دەيىن 19-شى عاسىردا پاتشا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن، ودان كەيىن بۇرىنعى كسرو-نىڭ قۇرامىندا بولعان مۇناي مەن گازعا، التىن، اليۋميني، ۋران، حروم، موليبدەن، نيكەل، كوبالت جانە باسقا دا تابيعي رەسۋرستارعا باي ۇلان-عايىر ەلگە ءوز باسىن بۇردى.

كۇتكەندەي، قازاقستاندا بولىپ جاتقان قايعىلى وقيعالاردىڭ سەبەپ-سالدارىن تۇسىندىرۋگە باعىتتالعان تالداۋلار ءبىزدىڭ دەرەككوزدەرىمىزدە دە كوبەيىپ كەتتى. ولاردىڭ قاتارىندا بۇرىنعى يسپان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ «قاۋەسەتتەرگە ەرگەنشە ۇندەمەگەن دۇرىس» دەگەن ءسوزدى قايتا جانداندىرعان كەڭ اۋقىمدى تۇسىنىكتەمەسى.

مەن ەۋروپارلامەنتتىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولعان ون بەس جىل ىشىندە قازاقستانعا ەكى رەت كەلدىم جانە سودان بەرى سوڭعى وتىز جىل ىشىندە ماتەريالدىق، مادەني، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەتىستىكتەرى ايتارلىقتاي بولعان حالىقپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدىم. قازاقستاننىڭ جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمى ون ءتورت ەسەگە وسكەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. ەلگە 370 ميلليارد دوللار كولەمىندە تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتىلدى. ول بارلىق دەڭگەيدە ءبىلىم بەرۋدە ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتتى جانە دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ «Doing Business» رەيتينگىندە جيىرما بەسىنشى ورىنعا يە بولدى. ونىڭ ەڭ كوپ قونىستانعان قالاسى الماتى قارقىندى قارجىلىق جانە كوممەرتسيالىق ورتالىق بولىپ تابىلادى، ال جاڭا ەلوردا – استانا – مودەرنيزاتسيانىڭ ەلەۋلى كۇش-جىگەرى، جاقسى تالعام، شەكتى ءسان-سالتانات پەن ەستەتيكالىق تەپە-تەڭدىك ارقىلى جوقتان قۇرىلعان ساۋلەت پەن لاندشافتتىق عاجايىپ. مەن استانا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان لەكتسيامدى قۋانىشپەن ەسكە الامىن، وندا مەنىڭ باياندامامنان كەيىنگى كەڭ ءارى قىزۋ پىكىرتالاسقا قاتىسقان جۇزدەگەن ستۋدەنتتەردىڭ بايىپتى دايىندىقتارى مەن تاماشا اعىلشىن ءتىلىن كورسەتكەنى مەنى تاڭ قالدىردى. وسىنداي دەڭگەي ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك جوعارى وقۋ ورىندارىندا بولعانىن قالايمىن.

قازاقستاننىڭ تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق ەرەكشەلىگى – ءارتۇرلى ءدىني كونفەسسيالاردىڭ، ءبىر كوشەدە پراۆوسلاۆ شىركەۋى، كاتوليكتىك شىركەۋ، سيناگوگانىڭ نەمەسە مەشىتتىڭ الدىندا سەرۋەندەۋگە بولاتىن اشىق جانە تولەرانتتى جاعدايداعى ءدىننىڭ تولىق ەركىندىگى اياسىندا ۇلگىلى قاتار ءومىر ءسۇرۋى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن باسقا ەلدەرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جايت – ءدىندارلار قۇرمەت پەن كەلىسىمدە ءومىر سۇرەدى. بۇل جاعىمدى قاسيەت ينستيتۋتسيونالدىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي دەڭگەيدە ۇكىمەت پەن پرەزيدەنت نازارباەۆ تاراپىنان مۇقيات ناسيحاتتالدى.

قازاقستاندا جۇزدەن استام ادام قازا تاپقان، مىڭنان استام ادام جاراقات العان، اكىمشىلىك عيماراتتار قيراعان، اۋەجايلار باسىپ الىنعان، شابۋىلدار جاسالعان الەۋمەتتىك قۇرىلىمداعى ەلەۋلى وزگەرىستەردى سيپاتتاۋ قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى مەن ارمياعا قاتىستى ەرەكشە قاتىگەزدىك، توناۋ مەن بۇزاقىلىق كەزىندە مىڭداعان ادامدار قاماۋعا الىنعان جانە بىرنەشە ميلليارد ەۋرو شىعىنىنا جانارماي باعاسىنىڭ نەگىزسىز وسۋىنەن تۋىنداعان ازاماتتاردىڭ ستيحيالىق نارازىلىعى رەتىندە باستالدى دەۋ شىندىققا ەشقانداي قاتىسى جوق. ەلدىڭ باتىس وڭىرلەرىندە سۇيىتىلعان تابيعي گازدىڭ قىمباتتاۋىنا ارنالعان شەرۋلەر بەيبىت ءوتتى. ۇكىمەت بۇل ۇنامسىز شارانىڭ كۇشىن جويۋ ءۇشىن دەرەۋ ارەكەت ەتتى، بىراق ءوز قىزمەتىنەن بوساتىلدى. بۇل جاعدايدى كولەڭكەدە دايىندالعان، ناعىز توڭكەرىس جاساۋ مۇمكىندىگىن كۇتىپ وتىرعان ديۆەرسيالىق توپتار پايدالاندى. مۇنى الماتىداعى قاسيەتتى ترويتسا ەپارحياسىنىڭ ەپيسكوپى وتانداسىمىز حوسە لۋيس مۋمبيەلا ءوز رەزيدەنتسياسىنىڭ تەرەزەسىنەن زومبىلىقتاردى كورىپ، ورىن العان جايتقا باعا بەرۋ بارىسىندا ولاردى نارازىلىق ەمەس، قارۋلى شابۋىل رەتىندە سيپاتتادى. وقيعاعا كىمنىڭ جاۋاپتى ەكەنى ءالى بەلگىسىز بولسا دا، بارلاۋ قىزمەتىنىڭ باسشىسى مەن باسقا دا جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ قاماۋعا الىنعانى جانە ءتيىستى تەرگەۋلەر جاقىن ارادا بۇل ۆاكحاناليانىڭ جاي-جاپسارىن اشاتىن بولادى.

قالاي بولعاندا دا، بۇل ىشكى قۇبىلىس جانە ينستيتۋتسيونالدىق قۇرىلىمنىڭ قالاي قۇلدىراماعانىن جانە پرەزيدەنت ق.توقاەۆ پەن بيلىكتىڭ دەر كەزىندە، سالماقتى جانە باتىل رەاكتسياسى ارقاسىندا قازاقستاندىق قوعامعا تىنىشتىق پەن بەيبىت ءومىردىن قالاي قايتارىلعانىن كورۋ قۋانتادى. ۇقشۇ مۇشەلەرىنەن، رەسەي، بەلارۋس، ارمەنيا، قىرعىزستان جانە تاجىكستاننان كومەك سۇراۋى، ەڭ الدىمەن، بۇل ۇيىمنىڭ ميسسيالارىنىڭ ءبىرى - بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جانە تەرروريزممەن كۇرەسۋ بولعاندىقتان، جانە ەكىنشىدەن، ەلدەگى ون ءبىر وبلىستىڭ باستى قالالارى بەيبەرەكەتسىزدىكتەن وتتا لاۋلاعان ساتىندە وتە ورىندى بولدى. كورشىلەردىڭ كومەگىنسىز مۇنداي ەرەۋىل بۇكىل ايماقتى تۇراقسىزداندىرىپ، قازاقستاندى ودان ءارى ويران مەن ازاماتتىق سوعىسقا باتىرار ەدى. رەسەي ءوزىنىڭ گەگەمونياسىن كورسەتۋ ءۇشىن قازاقستاندا قالۋعا قۇلشىنىسى بار دەگەن پىكىر تاعى ءبىر نەگىزسىز قيال بولىپ تابىلادى. ءىس جۇزىندە ۇقشۇ كونتينگەنتىن شىعارۋ جاقىن ارادا باستالىپ، جاقىن ارادا اياقتالادى.

ال، ازىرشە ورتالىق ازياداعى سىرتقى ساۋدانىڭ 50%-ى جانە ينۆەستيتسيانىڭ 48%-ى ەو-دان كەلەتىن قازاقستانمەن جاقىندا عانا جەتىلدىرىلگەن كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىك جانە ىنتىماقتاستىق جونىندەگى كەلىسىمدى قولدايتىن ەۋروپالىق وداق ازىرگە قازاقستان ۇكىمەتىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق رەفورمالاردىڭ اۋقىمدى باعدارلاماسىندا، اسىرەسە دەموكراتيانىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ جانە ادام قۇقىقتارى سالاسىندا قازاقستانمەن بەلسەندى ىنتىماقتاسۋى كەرەك. ەگەر ءبىزدىڭ، ەۋروپالىقتاردىڭ، ازياداعى شىنايى، بولاشاعى زور جانە وزەكتى سەرىكتەسى بولسا، ول – قازاقستان. وسىنى ۇمىتپاي، قازاقستان بىزگە قانداي سۇيىسپەنشىلىكپەن، ىلتيپاتپەن، قۇرمەتپەن قاراعانداي، بىزدە وعان سولاي قارايىق.

Abai.kz