كوپ اۋرۋ استان بولىپ وتىر...
قازiر ەلىمىزگە سىرتتان كەلەتىن تاعامنىڭ ءتۇرى كوپ. اسiرەسە، ءتۇرلى گازدالعان سۋسىندار مەن شەكتەن تىس تازارتىلعان تاعامدار ابدەن سۇرانىسقا يە بولدى. شەتەلدەن كەلەتىن ونىمگە جۇرتشىلىق تا ءۇيىر. ال ولاردىڭ ساپاسىنا ءمان بەرىپ جاتقان حالىق از. وسى ماسەلەگە الاڭداعان قازاق تاعام اكادەمياسى  ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنان ورتالىق قۇرۋدى قولعا الدى. وسى ورايدا وبلىستاعى قازاق تاعام اكادەمياسى باتىس قازاقستان سالاۋاتتى تاعامدانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى پروفەسسور تولەندى كارىموۆپەن تىلدەستىك.
- ورتالىقتىڭ اشىلۋ سەبەبى تۋرالى ايتساڭىز...

كوپ اۋرۋ استان بولىپ وتىر...
قازiر ەلىمىزگە سىرتتان كەلەتىن تاعامنىڭ ءتۇرى كوپ. اسiرەسە، ءتۇرلى گازدالعان سۋسىندار مەن شەكتەن تىس تازارتىلعان تاعامدار ابدەن سۇرانىسقا يە بولدى. شەتەلدەن كەلەتىن ونىمگە جۇرتشىلىق تا ءۇيىر. ال ولاردىڭ ساپاسىنا ءمان بەرىپ جاتقان حالىق از. وسى ماسەلەگە الاڭداعان قازاق تاعام اكادەمياسى  ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنان ورتالىق قۇرۋدى قولعا الدى. وسى ورايدا وبلىستاعى قازاق تاعام اكادەمياسى باتىس قازاقستان سالاۋاتتى تاعامدانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى پروفەسسور تولەندى كارىموۆپەن تىلدەستىك.
- ورتالىقتىڭ اشىلۋ سەبەبى تۋرالى ايتساڭىز...

- ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇگىنگى كۇنى  تاعامتانۋ عىلىمىمەن اينالىساتىن ءبىر عانا عىلىمي ورتالىق بار. ول - قازاق تاعام اكادەمياسى. ارينە، ءبىر ورتالىق جەتكىلىكسىز. سوندىقتان اكادەميانىڭ جانىنان ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىندە دە ورتالىقتار اشۋ قاجەت بولدى. قازاق تاعام عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆ وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، وبلىس اكىمىنىڭ قولداۋىمەن وتكەن جىلدىڭ تامىز ايىندا باتىس قازاقستان تاعامتانۋ ورتالىعى دۇنيەگە كەلدى. ورتالىققا قاجەتتى  اقشا ءبولىنىپ، بەس ايدا بىرقاتار  جۇمىستار اتقارىلدى.
جالپى، ورتالىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى - تۇرعىنداردى سالاۋاتتى تاعامدانۋ جۇيەسىنە ۋاعىزداپ، تاعام ارقىلى تارايتىن اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ. قازىر حالىق اراسىندا تاعام ارقىلى تارالاتىن اۋرۋلاردىڭ ءتۇرى كوبەيىپ كەتتى. بۇل تاعامنىڭ  ساپاسىزدىعىنا، قۇنارسىزدىعىنا بايلانىستى. سونداي-اق، سىرتتان كەلەتىن تاعامنىڭ دا ءتۇرى كوپ. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جوعارعى دەڭگەيدە تاعام دايىندايتىن كاسىپورىندار از. سوندىقتان ءونىمنىڭ باسىم بولىگىن سىرتتان اكەلۋگە ءماجبۇرمىز.
دۇنيەجۇزىلىك مەديتسينا ورتالىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا اۋرۋدىڭ 35-40 پايىزى تاعامدى دۇرىس پايدالانباعاندىقتان پايدا بولادى ەكەن. ماسەلەن، مەديتسينانىڭ تيگىزەتىن كومەگى - 12 پايىز، ال قالعانى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانعانعا بايلا-نىستى. ياعني ادامدار ءوز دەنساۋلىعىن كۇتىپ، دۇرىس تاماقتانا ءبىلۋى كەرەك.
- ايتپەسە ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىعادى دەيسىز عوي...
- تاعام ارقىلى تارايتىن اۋرۋلاردىڭ ءبىرى - سەمىزدىك. سونداي-اق، ونىڭ قاتارىندا قانت ديابەتى مەن اترەسكلەروز، يود، فتور، تەمىر، وزگە دە ميكروەلەمەنتتەر جەتىسپەيتىن كوپتەگەن اۋرۋلاردىڭ تۇرلەرى بار. اسا قاۋىپتى ىسىكتىڭ كەيبىر ءتۇرى دە دۇرىس تاماقتانباۋ-دىڭ اسەرىنەن پايدا بولادى. سوندىقتان ءبىز وسى جۇيەنى حالىققا ءتۇسىندىرىپ، ونىڭ ىشىندە دۇرىس تاماقتانۋ ارقىلى اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا بولاتىنىن ۇعىندىرۋىمىز قاجەت. بۇعان ءبىزدىڭ مۇمكىنشىلىگىمىز بار.
ورتالىق جۇمىسىنىڭ جاندانۋى قاراجاتقا بايلانىستى. قازىر ورتالىقتىڭ الدىندا ات-قارۋعا ءتيىستى قىرۋار شارۋا تۇر. ونىڭ ىشىندە وبلىستا وندىرىلەتىن تاعامداردىڭ ساپاسىن زەرتتەۋ، ولاردىڭ قۇرامىنداعى وزگەرىس-تەردى انىقتاپ، قۇندىلىعىن ارتتىرۋ، ت.ب. وزەكتى ماسەلەلەر بار. سونداي-اق، قازىر ۇكىمەتىمىز مىقتاپ قولعا العان مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردى تاماقتاندىرۋ ماسەلەسى دە  قاتتى ويلاندىرىپ وتىر. وسى سالادا ءبىز جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز.
- سوندا قازىرگى تاعامداردىڭ ساپاسى قانداي؟
- قازىرگى كەزدە ءوندىرىلىپ جات-قان تاعامداردىڭ قۇرامىندا كۇنباعىس مايى، اقۋىزدىڭ  قۇندى تۇرلەرى، تاعام تالشىقتارىنىڭ  جەتىسپەۋشىلىگى بايقالادى. ونىڭ ەسەسىنە كومىرسۋى باسىم تاعام كوپ. سونداي-اق، اسا تازارتىلعان تاعامدى ءجيى پايدالانۋ دا ۇردىسكە اينالدى. تابيعي ازىق-تۇلىك ازا-يىپ بارادى. ءتىپتى، قازىر بارلىعى كونسەرۆىلەنىپ، ۇساقتالىپ، ءپىسىرۋدى قاجەت ەتپەيتىندەي كۇيدە  ۇسىنىلىپ جاتىر. ءتۇرلى تاعام قوسپالارى قوسىلماي اس دايىندالمايدى. بۇگىندە  قوسپالاردىڭ  1000-نان استام ءتۇرى بار. ونىڭ بارلىعى زياندى بولماس، بىراق ونىڭ ءتۇرىن كوبەيتىپ، استىڭ ءتۇسىن،  ءدامىن كەلتىرۋ ءۇشىن وڭدى-سولدى قوسا بەرسەك، پايداسىنان زيانى كوپ بولارى انىق. وسىدان كەيىن تاعامنىڭ قۇنارلىلىعى ازايادى. ءتىپتى، قازىر تاعامنان ۋلانۋ دا كوبەيىپ كەتتى. ماسەلەن، سوڭعى كەزدە ديوكسين دەگەن ۋ پايدا بولدى. ول فوسفور قالدىقتارىنىڭ اۋادا ازوت قىشقىلدارىمەن قوسىلۋى ارقىلى تۇزىلەدى. ادام اعزاسىنىڭ السىرەپ، يممۋندىق جۇيەنىڭ تومەندەۋىنە دە وسىلاردىڭ اسەرى بار.
تاعى ءبىر ماسەلە، ەكولوگيالىق احۋال دا تاعامنىڭ قۇنارىنا اسەر ەتەدى. قازىرگى ەكولوگيالىق جاعدايدا كوكونىستەردىڭ قۇنارلىلىعى ازايماسا، جوعارىلاعان جوق. ويتكەنى كوكونىستىڭ ساپاسى توپىراق پەن سۋدىڭ تازالىعىنا   بايلانىستى. قازىرگى تاڭدا كەيبىر كوكونىستەردىڭ قۇرامىنان ۋلى زاتتار كەزدەسىپ ءجۇر. اۋىر مەتالداردان، ونەركاسىپتەن شىعارىلاتىن ۋلى  قالدىقتار سول جەردە ءوسىرىلىپ جاتقان ونىمگە اسەر ەتپەي قويمايدى. ماسەلەن، امەريكا عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا بۇگىنگى كۇنى سول ەلدە  وسەتىن كەيبىر كوكونىستەر مەن جەمىستەردىڭ قۇرامىنداعى ميكرو، ماكروەلەمەنتتەردىڭ، كالتسي مەن فوسفوردىڭ دەڭگەيى 40 پا-يىزعا دەيىن تومەندەپ كەتكەن.
- ال بىزدە شە؟
- ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كوكونىستەردىڭ ساپاسىن، ونىڭ قۇرامىندا قانداي ۋلى زاتتار بار ەكەنىن انىقتايتىن ارنايى زەرتحانا جوق. ويتكەنى بىزدە سەرتيفيكاتتاۋ ورتالىعىنىڭ ءوزى مەديتسينا جۇيە-سىندە ءالى دۇرىس قالىپتاسپاعان. ال بۇنى ءبىر ىزگە كەلتىرۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەرەك. ەگەر اتالعان جايتقا قارجى بولىنسە، تاعام ساپاسىن انىقتاۋدا قيىندىق تۋماسى انىق. سوندىقتان وبلىسقا تاعام ساپاسىن انىقتايتىن زەرتحانا قاجەت.
بۇگىندە تاعامنىڭ ءتورت ءتۇرى بار. ءبىرىنشى - ءتيىمدى تاعامدانۋ، ەكىنشى - ەمدىك، ءۇشىنشى - ديەتالىق، ءتورتىنشى - ەمدىك-پروفيلاكتيكالىق تاعام. وسىنىڭ ىشىندە ديەتالىق جانە ەمدىك-پروفيلاكتيكالىق تاعامداردى مولىراق ءوندىرۋ كەرەك. ونى ءوندىرۋ ءوز الدىنا، سونى حالىققا جەتكىزەتىن تاعام ورىندارى بولۋى قاجەت. ماسەلەن، بۇرىن ديەتالىق اسحانالار بولاتىن. قازىر ونداي ورىندار جوقتىڭ قاسى. گيگيەنالىق تالاپ بويىنشا اسحانالار مەن وزگە دە تاماقتاناتىن ورىنداردا 20 پايىزعا دەيىن ديەتالىق ۇستەلدەر بولۋى كەرەك. استىڭ قانداي اۋرۋعا ارنالعانى تۋرالى ارنايى تاعامدىق ءمازىرى بولۋى قاجەت-اق.
- ال سىرتتان كەلەتىن تاعامداردىڭ ساپاسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- رەسەيدەن كەلەتىن تاعامداردى ساپاسىز دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى ەكى ەل اراسىندا ۇزاق جىلداردان بەرى قالىپتاسقان دوستىق قارىم-قاتىناس بار. كەڭەس داۋىرىندە ءتىپتى ەتەنە ارالاسىپ، ازىق-تۇلىكتىڭ ءتۇرىن پايدالانىپ جۇردىك. سوندىقتان بۇل ەلدەن كەلەتىن ءونىمنىڭ ساپاسىنا كۇماندانباۋعا بولادى.
ال الىس شەتەلدەن كەلەتىن تاعامدارعا ساق بولۋ كەرەك. ونىڭ ىشىندە قازىر قىتايدان كەلەتىن تاعامداردىڭ ساپاسىنان قورقۋعا بولادى. بۇل ەلدەن كەلەتىن تاعامنىڭ باسىم بولىگى سەرتيفيكاتتالماعان. ماسەلەن، جۋىردا قىتايدا بالالار قۇرعاق ءسۇت قۇرامىنداعى مەلوميننەن ۋلانىپ، الەم دۇرلىكتى. ال مەلومين - وندىرىستە قولداناتىن حيميالىق قوسىندى. وندىرۋشىلەر ءسۇت قۇرامىنداعى اقۋىزدى  كوبەيتەۋ ءۇشىن سول مەلوميندى اسا كوپ مولشەردە قولدانعان. قازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان قىتاي تاعامدارىنىڭ ساقتاۋ مەرزىمى مەن شىعارىلعان كۇنىن، ءتىپتى، تاعام قۇرامىنداعى زاتتاردى دا اجىراتۋ قيىن. تاعامنىڭ قاي ۋاقىتقا دەيىن جارامدى ەكەنىن انىقتاي المايسىڭ.
سونداي-اق، قازىر تاعام، ءدارى-دارمەك سالاسىندا «بات-باق»، ياعني بيولوگيالىق اكتيۆتى قوسپالار پايدا بولدى. ونىڭ ادام اعزاسىنا قاجەتتى كەيبىر ميكروەلەمەنتتەردى، اقۋىز تۇرلەرىن كوبەيتۋ ءۇشىن پايداسى زور. بىراق قازىر بۇنى كەيبىرەۋلەر اقشا كوزىنە اينالدىرىپ الدى. بۇل قوسپانى ساتپايتىن كىسى جوق. بارلىق اۋرۋعا ەم رەتىندە تولاسسىز ساتىلىپ جاتىر. ساتۋشىلاردىڭ  باسىم بولىگى - مەديتسينادان حابارى جوق ادامدار. ارينە، ساتۋ كەرەك. بىراق ءدارىحانا جۇيەسىندە عانا ساۋداعا شىعارىلۋى ءتيىس.
- ارىقتاتاتىن قوسپالارعا دا قۇمار بولىپ بارامىز...
- ءيا، ادامداردىڭ سالماعىن ازايتاتىن دارىلەر مەن تاعام تۇرلەرى كەڭىنەن ناسيحاتتالۋدا. ساپاسىنا قاراماستان بۇنداي ونىمدەر ەلىمىزگە اعىلىپ كەلىپ جاتىر. ال ادامدار سەمىزدىك ىشكەن استىڭ قۇرامىنا بايلانىستى پايدا بولاتىنىن  تۇسىنە بەرمەيدى. قازىرگى  تاعامداردا سەمىزدىك تۋدىراتىن كومىرسۋلار شامادان تىس كوبەيىپ كەتتى. ماسەلەن، اقش-تى سەمiزدەردiڭ شەكتەن تىس كوبەيۋi الاڭداتىپ وتىر. سەمiزدiك تە قاتەرلi اۋرۋلاردىڭ باستاماسى iسپەتتi.
اۋرۋلاردىڭ نەگiزگi سەبەبi - تۇز، ماي، قانت سىندى ازىقتاردى مولشەردەن تىس قولدانۋ. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە سەمىز جانداردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى.
- وبلىستا وندىرىلەتىن تاعامداردىڭ ساپاسى قانداي؟
- جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، بىزدە تاعام ساپاسىن زەرتتەيتىن ارنايى زەرتحانا جوق. سوندىقتان دا وبلىستا وندىرىلەتىن تاعامنىڭ ساپاسى تۋرالى ايتا المايمىن.  قازىرگى تاڭدا وبلىس كولەمىن-دە ءسۇت، ەت ونىمدەرىن ءوندىرۋ وڭ جولعا قويىلعان. ارينە، ءونىم قۇرامىنداعى قاجەتتى نەمەسە قاجەتسىز ەلەمەنتتەردىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەنىن انىقتاۋ تەك قانا زەرتحانا كومەگى ارقىلى جۇزەگە اسادى. سوندىقتان اشىپ ايتۋ قيىن. جانە وسى ماسەلەدە ءبىزدىڭ وبلىس-تىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
- ورتالىق جۇمىسىن جانداندىرۋعا بايلانىستى قانداي شارالار جاسالىپ جاتىر؟
- ەگەر وبلىستىق اكىمدىك جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسى قولداۋ تانىتسا، ورتالىقتان زەرتحانا اشساق دەگەن جوسپار بار. سونداي-اق، قازىر بالالاردى تاماقتاندىراتىن، ولار ءۇشىن ارنايى تاعام دايىندايتىن ورتالىق جوق. سوندىقتان وسى ماسەلەنى دە ءبىر جولعا قويۋىمىز قاجەت. سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق قاداعالاۋ مەكەمەلەرىمەن بايلانىس جاساپ، قالاداعى ءبىلىم وردالارىنىڭ بالالاردى قالاي تاماقتاندىرىپ جاتقانىنا باقىلاۋ جاسادىق. زەرتتەۋ بارىسىندا بىرقاتار جۇمىستاردىڭ اتقارىلعانىن بايقادىق. بىراق بىرەۋىندە ىستىق تاماق بەرىلمەسە، ەندى بىرىندە قۇنارسىز تاعامدار كوپ.
ۇكىمەت بالالاردى 4-سىنىپقا دەيىن تەگىن تاماقتاندىرۋ ماسەلەسىن دە قولعا الدى. ەگەر وسىنداي يگى شارالار قولداۋ تاپسا، بۇل ماسەلە دە بىرتىندەپ شەشىمىن تاپپاق. سونداي-اق، اۋدان، اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ جايى دا باستى نازاردا. سوندىقتان قازىرگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - وسى ماسەلەنىڭ بارلىعىن اۋدان حالقىنا جەتكىزۋ. ءبىزدىڭ جاساپ جاتقان شارۋامىز - تاماقتانۋدىڭ ءتۇرلى ەرەجەلەرى جازىلعان ارنايى كىتاپشالار شىعارىلدى، ءتۇرلى دوڭگەلەك ۇستەلدەر وتكىزىلىپ، باسقوسۋلار ۇيىمداستىرىلدى. ال بۇنى جەتىلدىرۋدىڭ جولدارى ءتىپتى كوپ.

كامشات قوپاەۆا.
"اقتوبە" وبلىستىق گازەتى 14 شىلدە 2009 جىل