الەمنىڭ ساياسات ساحناسىنىڭ كەيىپكەرلەرى ءجيى وزگەرىپ تۇرادى.  الايدا، سول كۇن سايىن وزگەرىپ تۇراتىن ساحنادا وزگەرمەيتىن تۇراقتى ويىنشىلار دا بار.  سوڭعى شيرەك عاسىرداعى سونداي ويىنشىنىڭ ءبىرى - اۋعانستان.  ارعى تاريحىن ايتپاعاندا، بۇل ەل كەشە عانا كەڭەس وداعىن تاسقا سۇرىندىرگەن بولاتىن. اۋعاندار ونىمەن تىنعان جوق.  اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ جاھاندىق ساياساتىنا اشىق قارسى شىقتى، حالىقارالىق تەروريزمنىڭ تابان تىرەر تياناعىنا اينالدى. سودان باتىس ەلدەرى 2001 جىلى بۇل ەلگە جارتى عاسىر بويىندا وسى زامانعى سوعىسقا ارنايى دايىنداپ كەلگەن ناتو-نىڭ (سولتۇستىك اتللانتيكالىق شارتتى ۇيىم) بار كۇشىمەن باسا-كوكتەپ كىردى. بىراق، اۋعاندار بۇعان دا تىزەسىن بۇككەن جوق. ناتو مەن اۋعانستان اراسىنداعى ون جىلعا سوزىلعان سوعىستىڭ ءبىر كەزەڭى اياقتالۋ الدىندا تۇر. بۇل سوعىس باتىستىقتاردىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالاتىن ءتۇرى بار. اقش پرەزيدەنتى ب.وبامانىڭ سوڭعى مالىمدەمەسى بويىنشا ناتو جاساقتارى 2014 جىلى  اۋعانستاننان تولىق شىعارىلادى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا اۋعانىستاننىڭ قازىرگى پرەزيدەنتتى حاميد كارزاي تالىبتەردىڭ ء(تاليباننىڭ) باسشىسى موللا وماردى الداعى كەزەكتى اۋعانستان پرەزيدەنىتىگىنە كانديدات رەتىندە سايلاۋعا تۇسۋگە شاقىراتىنى تۋرالى توسىن مالىمدەمە جاسادى.  بۇل دۇنيە وزگەرگەنىمەن اۋعانستاننىڭ وزگەرمەگەنىن، كورسەتسە كەرەك. قالا بەردى، ورتا ازيا 2001 جىلدان بۇرىنعى كەزەڭگە قايتا باستان بەت كەلۋى مۇمكىن دەگەندى بىلدىرەدى: اۋعانستان بيلىگىنە 2014 جىلى تالىبتەر قايتا كەلۋى مۇمكىن.

الەمنىڭ ساياسات ساحناسىنىڭ كەيىپكەرلەرى ءجيى وزگەرىپ تۇرادى.  الايدا، سول كۇن سايىن وزگەرىپ تۇراتىن ساحنادا وزگەرمەيتىن تۇراقتى ويىنشىلار دا بار.  سوڭعى شيرەك عاسىرداعى سونداي ويىنشىنىڭ ءبىرى - اۋعانستان.  ارعى تاريحىن ايتپاعاندا، بۇل ەل كەشە عانا كەڭەس وداعىن تاسقا سۇرىندىرگەن بولاتىن. اۋعاندار ونىمەن تىنعان جوق.  اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ جاھاندىق ساياساتىنا اشىق قارسى شىقتى، حالىقارالىق تەروريزمنىڭ تابان تىرەر تياناعىنا اينالدى. سودان باتىس ەلدەرى 2001 جىلى بۇل ەلگە جارتى عاسىر بويىندا وسى زامانعى سوعىسقا ارنايى دايىنداپ كەلگەن ناتو-نىڭ (سولتۇستىك اتللانتيكالىق شارتتى ۇيىم) بار كۇشىمەن باسا-كوكتەپ كىردى. بىراق، اۋعاندار بۇعان دا تىزەسىن بۇككەن جوق. ناتو مەن اۋعانستان اراسىنداعى ون جىلعا سوزىلعان سوعىستىڭ ءبىر كەزەڭى اياقتالۋ الدىندا تۇر. بۇل سوعىس باتىستىقتاردىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالاتىن ءتۇرى بار. اقش پرەزيدەنتى ب.وبامانىڭ سوڭعى مالىمدەمەسى بويىنشا ناتو جاساقتارى 2014 جىلى  اۋعانستاننان تولىق شىعارىلادى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا اۋعانىستاننىڭ قازىرگى پرەزيدەنتتى حاميد كارزاي تالىبتەردىڭ ء(تاليباننىڭ) باسشىسى موللا وماردى الداعى كەزەكتى اۋعانستان پرەزيدەنىتىگىنە كانديدات رەتىندە سايلاۋعا تۇسۋگە شاقىراتىنى تۋرالى توسىن مالىمدەمە جاسادى.  بۇل دۇنيە وزگەرگەنىمەن اۋعانستاننىڭ وزگەرمەگەنىن، كورسەتسە كەرەك. قالا بەردى، ورتا ازيا 2001 جىلدان بۇرىنعى كەزەڭگە قايتا باستان بەت كەلۋى مۇمكىن دەگەندى بىلدىرەدى: اۋعانستان بيلىگىنە 2014 جىلى تالىبتەر قايتا كەلۋى مۇمكىن. بۇل شىندىققا اينالىپ جاتسا، ورتا ازيادا ەسكى ءارى جاڭا ساياسات قايتالانادى. 2001 جىلى تالىبتەر اۋعانستان بيلىگىنە قالاي كەلدى، سولاي باستالعان وزگەرىستى جۇرت ءالى تولىق ۇمىتا قويعان جوق. تالىبتەر بيلىككە كەلىسىمەن وزدەرىنىڭ يدەولوگياسىن كورشى ەلدەرگە يمپورتتاي باستادى. سونىڭ سالدارىنان كەشەگى كەڭەستىك بيلىكتىڭ قۇرساۋىندا بولعان ەلدەردە - قىرعىزستان،  وزبەكستان، تاجىكستاندا ءدىني-ەتىيكالىق جانجالدار ورىن الا باستالدى. ونىڭ سالقىنى قازاقستانعا دا ءتيدى. بۇل جانجالداردىڭ تاساسىندا تالىبتەردىڭ تۇرعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس ەدى. ءتىپتى تالىبتەردىڭ ءوزى دە ونى جاسىرعان جوق.
تالىبتەر كىم ەدى؟ يسلام قۇندىلىقتارىنىڭ قاتاڭ تارتىبىنە قۇرىلعان جاۋىنگەرلىكتى باستى باعىت ەتىپ ۇستاناتىن ءدىني شاكىرتتەردەن تۇراتىن ۇيىم ساياسات ساحناسىنا شىققان كۇننەن تارتىپ ءوزىن قارۋدىڭ كۇشىمەن ءدىني قۇندىلىقتارعا قۇرىلعان ءتارتىپ ورناتۋدى كوكسەيتىنىن ايگىلەگەن ۇيىم بولدى. تالىبتەر بۇل نيەتىن اۋعانستان دا عانا ەمەس، وزگە ورتا ازيا ەلدەرىندە دە جۇزەگە اسىرۋعا مۇددەلى ەدى. 2001 جىلى «ءال-قايدا» تەرروريستىك ۇيىمى نيۋ-يوركتە «11-قىركۇيەك» شابۋىلىن ۇيىمداستىرماعاندا، تالىبتەردىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن اراداعى تەكە-تىرەسىنىڭ اياعى نە بولاتىنىن بولجاۋ قيىن بولاتىن. «11-قىركۇيەك» شابۋىلىنان كەيىن، اقش باستاعان باتىس ەلدەرى «ءال-قايدانىڭ» ىزىنە ءتۇستى دە، ونىڭ ارتى ناتو-نىڭ اۋعانستانعا باسىپ كىرۋىمەن تىندى. ون جىلعا جالعاسقان سوعىس  «ءال-حايداعا» سوققى بەرىپ قانا قالعان جوق، تالىبتەردى دە مىقتاپ اۋىزدىقتادى. الايدا، سوڭعى جاڭالىقتار تالىبتەردىڭ قايتادان باس كوتەرۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. ەجەلدەن كەلە جاتقان اقيقات - حالىق قارسى بولسا، بيلىك قاشاندا جەر قۇشپاي قويمايدى. اقش باستاعان باتىس ەلدەرى اۋعانستاندا ءبىر جاعىنان سوعىس جۇرگىزىپ، ەكىنشى جاعىنان اۋعان حالقىن ءوز يدەولوگياسىنا تارتۋعا بارىن سالىپ كوردى. بىراق، ونىڭ ءبارى بىردەي ءساتتى بولا قويعان جوق. اۋعان حالقى باتىستىقتاردى جاۋلاۋشى ەسەبىندە ءتۇسىنۋىن وزگەرتكەن جوق. اقش باستاعان باتىس ەلدەرى «ءال-قايدا» تەرروريستىك ۇيىمنىڭ جەتەكشىسىن جەر جاستاندىرعان سوڭ جوعارىداعى اقيقاتتى مويىنداپ، اۋعانستاننان شەگىنىپ شىعۋعا بەكىگەن.  
بۇل تۇرعىدا  اقش-تىڭ ءوز ەسەبى بار. ون جىلعا سوزىلعان سوعىس الەمدەگى ءبىرىنشى الپاۋىت ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا وڭاي سالماق سالعان جوق. وسىناۋ جىلداردا اشىق ەمەس اقپاراتقا نەگىزدەلگەندە اقش اۋعان سوعىسىنا 3 ترليون اقش دوللارىن جۇمساعانى تۋرالى ايتىلادى. 2008 جىلى تامىزدا باستالعان عالامدىق قارجى داعدارىسىنان كەيىن بۇنداي باسى ارتىق شىعىن ونسىز دا اۋپىرىمدەپ تۇرعان ەل ەكونوميكاسىنا جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولدى.  بۇكىل اۋعان حالقىن قالقان ەتكەن تالىبتەرمەن سوعىس بۇدان ارى جالعاسا بەرۋى ابدەن مۇمكىن، بىراق، وعان كەتەتىن مول قارجىنى تابۋ قيىننىڭ-قيىنى ەكەنىن اق ءۇيدىڭ قوجايىندارى انىق اڭعارىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى ون جىلدا عالامدىق ساياساتتىڭ كارتاسى ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتىر. كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ ەلەسىندەي بولىپ ەڭسەسىن قايتا تىكتەي باستاعان رەسەي ءوزىنىڭ ءالى دە الپاۋىت ەل ەكەنىن، باتىستىڭ قاس-قاباعى بويىنشا جۇرمەيتىنىن دالەلدەي باستادى. ودان قالسا، الەم ەكونوميكاسىندا ىشكى جالپى ءونىم قۇنى جاعىنان جاپونيانى ارتقا تاستاعان قىتاي  اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا جايعاستى. بۇل اقش ەكونوميكالىق داعدارىستان ەسى شىعىپ جاتقاندا، ەۋروپا ەلدەرىندە ەكونوميكالىق ءوسىم تومەندەپ بارا جاتقان جاعدايدا ورىن الدى. بۇل مۇحيتتىڭ ارجاعىنداعى الپاۋىت ەل ءۇشىن تۋ سىرتىنان ويلاماعان جاۋ پايدا بولعانمەن بىردەي ەدى. بۇدان بۇرىن اقش-تىقتار بۇگىنگى قىتاي سياقتى وزىنە ەكونوميكالىق جاقتان باسەكەلەس بولا باستاعان جاپونداردىڭ ءوزىن اياعان جوق. جارتى عاسىردان بەرى ءبىر يدەولوگيانىڭ تۋى استىندا كەلە جاتسا دا باسەكەلەس بولعان شاعىندا بار ايلا-ءتاسىلدى قولدانىپ، جاپونداردى اۋىزدىقتاپ تىنعان.  مۇنىمەن سالىستىرعاندا ەجەلگى قارسىلاسىنىڭ ءجونى ءتىپتى مۇلدە بولەك. وتكەن ون جىلدا اقش ورتا شىعىستا، اۋعانستاندا ۇلكەندى-كىشىلى سوعىس اشىپ قارجىسىن دا، زەيىن-زەردەسىن دە توگىپ-شاشىپ جاتقاندا شىعىس ازيادا قىتايلار تىنىش قانا باتىس ۇلگىسىندەگى نارىقتى ءتيىمدى يگەرىپ، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىردى، شەت ەلدىڭ قارجىسىن، تەحنيكاسىن شەبەر پايدالانىپ ەكونوميكالىق ءوسىمىن ءار جىلى ون پايىزدان اسىرىپ وتىردى. جالپى، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋىنە سالىستىرمالى تۇراقتىلىقتا بولعان ەل ءىشى ساياساتىمەن قاتار سىرتقى سەبەپتىڭ دە ىقپالى بولدى. باتىس ەلدەرى مۇسىلمان ەلدەرىمەن قاقتىعىسىپ جاتقاندا قىتايلار بۇل تەكە-تىرەستى شەبەر پايدالانىپ، پارسى شىعاناعى مۇنايىنىڭ پايداسىن شاش-ەتەكتەن كوردى.  ورتالىق ازيا مۇنايىنان دا ۇلەس الدى. قازاقستان - قىتاي مۇناي قۇبىرىنىڭ ارقاسىندا قىتايلار جىل سايىن ميلليونداعان توننا شيكى مۇنايعا ەش كەدەرگىسىز يە بولدى. بۇلار قارىشتاپ دامىعان ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن باستى قوزعاۋشى كۇش ەدى. سوڭعى رەسمي مالىمدەمەلەرگە قاراعاندا، قىتايلار ورتا ازيادان تاعى ءبىر مۇناي قۇبىرىن تارتۋعا نيەتتى. ول قۇبىر تۇركىمەنستان مەن وزبەكستاندى باسىپ ءوتىپ، اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگى ارقىلى قىتايعا تارتىلۋى ءتيىس ەكەن. قىتايدىڭ الىپ-ۇشقان ەكونوميكالىق ءوسىمى ەل قۋاتىن كوتەردى. بۇل ەل عارىش سالاسىن يگەرۋدە كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ ورنىن باسىپ، وربيتاعا ادام وتىراتىن الەم كەمەسىن شىعاردى. بۇل سالادا اقش-پەن باسەكەلەس بولاتىنىن تانىتتى. قىتاي اسكەري سالاسىن دا مىقتاپ دامىتۋدى قولعا الىپ جاتىر ( ەلدىڭ 2012 جىلعى اسكەري مەجەسى 100 ميلليارد اقش دوللارىنا تۋرا كەلەدى. بىراق، باتىستىڭ جانە قىتايدىڭ تاۋەلسىز ساراپشىلار بۇل سان 600 ميلليارد شاماسىندا دەپ توپشىلاپ وتىر). اسكەري سالاعا قاجەتتى بارلاۋشى جانە باسقارىلمالى وق تاسىمالىندىق زىمىرانداردى نىساناعا باستايتىن جەر سەرىكتەرىن عارىشقا كوپتەپ شىعارۋمەن قاتار تەڭىز ارمياسىن ءىرى اسكەري كەمەلەرمەن تولىقتىردى. ۋكراينادان ساتىپ العان ءىرى ۇشاق تاسىمالداعىشتى قايتا جاڭارتىپ ىسكە قوسىپ قانا قويماي، سول نەگىزدە تاعى دا وسىنداي ءىرى ۇساق تاسىعىشتان 4 جاساۋدى قولعا الدى. بۇل قىتايدىڭ تەڭىز فلوتى اشىق مۇحيتتارعا شىعۋعا مىقتاپ دايىندالا باستادى دەگەن ءسوز. ال بۇل اقش-تىڭ جالپى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى جاعداي. وسىنىڭ ءبارىن قىتايلار اقش سوعىسپەن اينالىسىپ جاتقاندا تىپ-تىنىش وتىرىپ قانا جۇزەگە اسىردى.
ۇستىمىزدەگى جىلى پرەزيدەنت ب.وباما  اقش حالقىنا جاساعان  ءداستۇرلى جولداۋىندا ەلىنىڭ تاياۋ بولاشاقتاعى تاعدىرىنا قاتىستى قاتاڭ مالىمدەمە جاسادى. ول: «اقش ەشقاشاندا ەكىنشى ورىنعا سىرعىمايدى! ءبىز وعان جول بەرمەيمىز!» دەدى. سونىمەن بىرگە اقش-تىڭ حالقارالىق ساياساتتا بۇعان دەيىن ەۋروپاعا دەن قويىپ كەلگەن باعىتىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، ازيانى الدىڭعى ورىنعا قوياتىنىن اشىق ايتتى. وسىعان ساي اقش-تىڭ الەمدىك اسكەري ورنالاسۋ كارتاسىندا دا ۇلكەن وزگەرىس ورىن الاتىنى ايتىلدى. ەندى اقش-تىڭ 11 تەڭىز قۇراما فلوتىن 6 ازيا - تىنىق مۇحيت ايماعىنا شوعىرلاناتىن بولادى. مىنە، وسى العىشارت اياسىندا اقش باستاعان باتىس ەلدەرى اۋعانستانداعى سوعىستى مەزگىلىنەن بۇرىن اياقتاپ، بۇل ايماقتىڭ ەندىگى قاۋىپسىزدىگىن قىتاي مەن رەسەيدىڭ موينىنا ىلۋگە نيەتتى ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىر. ەندىگى جەردە بيلىككە تالىبتەر كەلىپ جاتسا، ولارمەن جوعارىداعى ەكى ەل اينالىسۋى كەرەك. بۇل اتالعان ەكى ەلدىڭ ەندى وتكەن ون جىلداعى ورتا ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگىن سىرتتاي تىنىش باقىلاپ، ەسەسىنە سونىڭ پايداسىن كورگەن كۇننەن بىرتىندەپ ايرىلا باستاعانىن اڭعارتادى. 2014 جىلدان كەيىن اۋعانستاندا بيلىك باسىنا تالىبتەر قايتا كەلىپ جاتسا، ولاردىڭ قىتايعا دا، ورىسقا دا وڭ قاباقپەن قارايتىنىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرمەيدى.  اقش-تىقتار ءۇشىن بۇل ەجەلگى قارسىلاستارىنىڭ اياعىنا تۇساۋ سالۋدىڭ ءتيىمدى جولى ەكەنى انىق. ورتالىق ازيادا تىنىشسىزدىق باستالسا، ول ءدىني اسىرا سىلتەۋشىلىكپەن تامىرلاسىپ جاتاتىنى انىق، ونىڭ سوڭى ىرگەلەس قىتايدىڭ ۇيعىرلار تۇراتىن شىنجاڭ ولكەسىنە دە، قالا بەردى، رەسەيدىڭ قاپ تاۋى ولكەسىنە دە ىقپال ەتۋى مۇمكىن. ول كەزدە اتالعان ەكى ەل جارتىلاي بولسا دا تىنىشتىعىنان ايرىلاتىنى انىق. ال اقش ورتا ازيادان مۇلدەم كەتكىسى جوق. ول تەك ءبىر تابان كەرى شەگىنىپ، باسەكەلەستەرىن العا شىعارىپ وتىر.  
تاياۋدا عانا ەلباسى ن.نازارباەۆ قازاقستاننىڭ رەسەيمەن ءبىرتۇتاس اۋەقورعانىس ايماعىنا كىرگەنىن جاريا ەتتى. وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا وزبەكستان رەسەي باس بولىپ كەلە جاتقان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىنان شىعاتىنىن مالىمدەدى. بۇل دەرەكتەر ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ الدا كەلە جاتقان ورىن الۋى مۇمكىن وقيعالارعا بۇگىننەن باستاپ دايىندالا باستاعانىن اڭعارتادى. قازاقستان رەسەيدى ارقا تۇتسا، وزبەكتەر اۋعانستانداعى سوعىستان باس تارتسا دا، مۇمكىندىگىنشە وسىنداعى وزگە ەلدەرمەن ۇشتاسىپ قالا بەرۋ نيەتىندەگى اقش-پەن جاقىنداسۋعا مۇددەلى ەكەنىن بايقاتتى. وسىلايشا  XXI عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعى اياقتالعان  تۇستا ورتا ازيا ەلدەرى ىشكى-سىرتقى ساياساتتا جاڭا ءبىر تولقىندى كۇتىپ الماقشى.
«اباي-اقپارات»