قازاق حالقىن ۇلتتىق اپات يىرىمىنە ماسكەۋلىك ەميسسار فيليپپ گولوششەكين بيلىگى قۇلاتقانى كوپكە ايگىلى. ول قازولكەكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىلىعىنا 1925 جىلعى قىركۇيەكتە كىرىسكەن. ونىڭ جەكە-دارا بيلەۋشى بولۋىن كرەمل قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىلىق قۇرىلىمىن كۇشتىنىڭ قۇقىمەن بىردەن وزگەرتۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتكەن-ءدى:

ولكەلىك كوميتەتتىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى حاتشى دەگەن لاۋازىمدارى جويىلىپ، ءبىر عانا جاۋاپتى حاتشى –  گولوششەكين قالدىرىلدى دا، وزگە حاتشىلار ونىڭ ورىنباسارى بولدى. بىراق ول بۇرىنعى ءبىرىنشى حاتشى ۆيكتور نانەيشۆيلي ماسكەۋگە اۋىستىرىلعاندىقتان، بىرنەشە ايدان بەرى ءىس جۇزىندە قازولكەكوم باسشىسى بوپ وتىرعان، ۇلتتىق مۇددەگە ادال ەكىنشى حاتشى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ وزىنە ورىنباسار بولۋىن قالامادى. بيۋرو مۇشەلەرى اراسىنداعى ىشكى الاۋىزدىقتى ۇتىمدى پايدالانىپ، ونى ماسكەۋگە، ورتالىق كوميتەتتىڭ قۇزىرىنا شاقىرتقىزدى. سوسىن بىرتىندەپ وزگە دە ۇلت پايداسىن ويلايتىن كوممۋنيستەرمەن كۇرەسىن باستاپ، تەز ورىستەتتى...

1925 جىلعى جەلتوقساندا وتكەن بەسىنشى ولكەلىك پارتكونفەرەنتسيادا گولوششەكين ءوزىنىڭ باعدارلاماسى سىندى ويى مەن جوسپارىن جاريالادى. پيتەردەن بۋىرقانا شىققان «وكتيابر داۋىلى قازاق اۋىلىنا سوقپاي، اۋىل ماڭىندا بولماشى عانا  جەلدەتىپ، ەش اسەرىن تيگىزبەستەن جانىنان وتە شىققاندىقتان»، قازاق دالاسىندا «كىشى وكتيابر (قازان) رەۆوليۋتسياسىن» جاساۋ قاجەتتىگىن ايان ەتتى. وزىنە دەيىن قازاقستاندا ىستەگەن رەۆوليۋتسياشىل قىزمەتكەرلەردىڭ ءىسىن وسىنداي بايلامىمەن جوققا شىعارىپ، مۇندا، ۇلان-عايىر دالادا سوۆەت وكىمەتى بولعان جوق دەگەن قورىتىندىسىن ايتتى. ءسويتىپ، «كىشى قازان» يدەياسىن دامىتۋ بارىسىندا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورتالىق قالالار مەن گۋبەرنيالاردا قولدانعان تاپتىق كۇرەس تاسىلدەرىن  ءبىزدىڭ ەلگە – كوشپەندىلىك ءومىر سالتى باسىم، جۇمىسشى تابى جوقتىڭ قاسىنداعى قازاق ەلىنە – سول قالپىندا كوشىردى.  اۋىلداردى سوۆەتتەندىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى قاۋىمداستىعىن بۇزۋدى باستى ماقساتى ەتتى. بۇل ءۇشىن اۋىل-اۋىلعا قاۋىمداسقان اعايىندى جۇرت ىشىنە تاپتىق سىنا قاعىپ، الەۋمەتتىك ايىرماشىلىقتى جويۋعا كىرىسۋ كەرەكتىگىن العا شىعاردى.

فيليپپ گولوششەكيننىڭ قازاق ەلىن باسقارۋعا ورتا ازياداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ ناتيجەسىندە قازاق رەسپۋبليكاسىنا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازاقتار مەكەندەيتىن وبلىستار قوسىلعاننان سوڭ كەلگەنى بەلگىلى. 1925 جىلعى ساۋىردە بولعان ۇلكەن قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى سەزى (قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ كەزەكتى 5-ءشى سەزى) قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى ەكونوميكاسىن تۇرلەرىنە قاراي جىكتەپ-تالداپ، قارارلارىندا دالا توسىندەگى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن نىعايتۋ ماسەلەسىن كوزدەگەن-ءتىن. كوشپەندى جۇرتتىڭ دالا توسىندە وركەندەتكەن مال باعۋ قوجالىقتارىن نىعايتۋ ماقساتىندا ۇكىمەت تاراپىنان قارجى ءبولۋ، ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋ تۇرلەرىن دامىتۋ، كووپەراتسيانى ەنگىزۋ سەكىلدى جان-جاقتى قولداۋ شارالارى ەسكەرىلگەن-ءتىن. سول 1925 جىلعى ساۋىردەگى سوۆەتتەر سەزىندە قابىلدانعان ماڭىزدى شەشىمدەردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىگىن 1925 جىلعى قىركۇيەكتە پارتيالىق باسشىلىققا كەلگەن جاۋاپتى حاتشى گولوششەكين ەلەۋسىز قالدىردى. «رەۆوليۋتسيانى اق بيالاي كيىپ جاسامايدى» دەگەن ۇعىمىن ۇران ەتىپ، كۇرت وزگەرىس جولىن –  كوشپەندىلەردى  جاپپاي وتىرىقشى ءومىر سالتىنا كوشىرۋ ماسەلەسىن قولعا الدى.

رەسپۋبليكادا 1928 جىلعى تامىزدا ايگىلى دەكرەت، وعان ىركەس-تىركەس، رەفورماعا قارسىلىق كورسەتكەندەردى جازالاۋ شارالارى كوزدەلگەن ءتيىستى قاۋلىلار شىعارىلدى. سولارعا سايكەس ءىرى بايلاردىڭ دۇنيە-مۇلكى كامپەسكەلەنىپ، وزدەرى جەر اۋدارىلدى. نارازىلىق تانىتقاندارعا رەپرەسسيالىق تاسىلدەر قولدانىلدى. ودان تاركىلەۋ ناۋقانى جاپپايلىق سيپات الىپ، ورتاشالاردى دا قامتىدى. شارۋاشىلىقتارعا ءتۇرلى قيسىنسىز سالىقتار سالىندى. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جۇرگىزىلدى. وكىمەت اۋىلداردىڭ ءداستۇرلى ورنالاسۋ قالپىن بۇزدى، ۇجىمدارعا كىرگەندەردىڭ ۇيلەرىن ورىس دەرەۆنيالارى ۇلگىسىمەن تىككىزىپ، ەش قارجىلىق-ماتەريالدىق جاردەم كورسەتپەي-اق وتىرىقشىلاندىرۋعا ماجبۇرلەدى. قورقىتىپ-ۇركىتۋگە، قۋعىنداپ-جازالاۋعا ارقا سۇيەپ جۇرگىزىلگەن سونداي سولاقاي رەفورمالار سالدارىنان رەسپۋبليكانىڭ ءار تۇكپىرىندە 1929–1931 جىلدارى ۇلتتىق ازاتتىقتى اڭساعان كوتەرىلىس وشاقتارى تۇتانىپ، قارۋلى كۇشپەن باسىلدى، ارتىنشا، 1931–1933 جىلدارى الاپات اشتىق قاسىرەتى  ورىن الدى...

فيليپپ گولوششەكين ءوزىنىڭ «كىشى قازان» يدەياسىنىڭ دۇرىستىعىن باس حاتشى يوسيف ستالينگە ماقۇلداتىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن توتەنشە شارالار قولدانۋعا رۇقسات سۇراپ العان بولاتىن. سوندىقتان دا ءوزىنىڭ باعىتىنا، كوزقاراسىنا جانە جۇمىستا اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك پرينتسيپپەن جۇرگىزگەن شەتىن باسقارۋ تاسىلدەرىنە قولداۋ كورسەتپەگەندەرگە قارسى كۇرەس ناۋقانىن كۇشەيتتى. ول قازاقستاندا باسشىلىق قىزمەتكە كىرىسكەن بەتتە قىزمەتكەرلەردىڭ وي-ساناسىن قىرناپ، تەگىستەپ، ءوز ۇعىمىنداعى كوممۋنيستىك كوزقاراسقا سايكەستەندىرىپ بىركەلكىلەندىرۋدى، ءوز تىلىمەن ايتقاندا «نيۆەليروۆكا جاساۋدى» ماقسات ەتكەن-ءتىن. ءوزىن قولداۋشىلار قاتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن، بەلگىلى دارەجەدە ۇلتتىق سەزىمى كورىنىپ قالاتىن «الاشورداشى» دەپ اتالاتىنداردى پارتيا-سوۆەت قىزمەتىنەن دە، وقۋ-اعارتۋ سالاسىنان دا الاستادى. وزىندىك پىكىرى بار ۇلت كوممۋنيستەرىن «پارتيا باعىتىن بۇرمالايتىن» جىكشىل، توپشىل دەپ كىنالادى. ال ولاردىڭ كوزقاراستارىنا بەلگىلى دارەجەدە نيەتتەستىكپەن قارايتىنداردىڭ  ىس-ارەكەتتەرىنە – «رىسقۇلوۆشىلدىق»، «قوجانوۆشىلدىق»، «سەيفۋللينشىلدىك»، «سادۋاقاسوۆشىلدىق»، «مەڭدەشەۆشىلدىك»، ت.س.س. اتاۋلارمەن جاعىمسىز ايدارلار تاقتى. بۇل «اعىمداردىڭ» باسىنداعىلار «وزدەرى وزۋ ءۇشىن، ءوز ادامدارى ءۇشىن كۇرەسكەندە اجىراسادى دا، ۇلتشىلدار رەتىندە، بايلاردىڭ يدەولوگياسىن، الاشورداشىلاردىڭ يدەولوگياسىن جۇرگىزۋشىلەر رەتىندە تولىعىمەن بىرىگىپ كەتەدى»، – دەدى.

جۇرتشىلىق رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنداعى «ەكى ءىرى تۇلعا، ەكى كيت» (د. ءادىلوۆ) دەپ سانايتىن سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆتى «ۇلتتىق-اۋىتقۋشىلار» («ناتسيونال-ۋكلونيستەر»), «وڭشىل» كوممۋنيستەر رەتىندە ءوزارا  توپ («بلوك») قۇردى دەپ ايىپتادى. قازاق حالقىنىڭ وسى قوس كورنەكتى تۇلعاسىنا گولوششەكين 1926 جىلى جاپسىرعان اتالمىش ايىرىم-بەلگى قازاقستان كومپارتياسى تاريحىندا بەكەم تاڭبالانىپ، تاۋەلسىزدىككە دەيىن وشىرىلگەن جوق. شىنداپ كەلگەندە بۇلار جاساندى ايىپ تاعۋشىلىق ەدى. ماسەلەن، قوجانوۆ قازاقستاننان 1925 جىلى كەتىرىلگەن-ءتىن، سودان بەرى ول ماسكەۋدە بولاتىن. ستالين قوجانوۆپەن جەكە سويلەسىپ، گولوششەكينمەن حات الماستى.  گولوششەكيننىڭ  ستالينگە جولداعان حاتىمەن تانىسقان قوجانوۆ ونداعى وزىنە تاعىلعان ايىپتاردى وقىدى. وقي كەلە، ستالين مەن قازولكەكومگە 1927 جىلى ەكى مارتە (12.02. جانە 10.08.) حات جازۋعا ءماجبۇر بولدى. «1926 جىلى قوجانوۆتىق-سادۋاقاسوۆتىق توپقا بەلسەنە قاتىستى» دەگەن ايىپتاۋدىڭ نەگىزسىز ەكەنىن ايتتى. «مۇنداي توپتانۋدا مەنىڭ ءىس جۇزىندە قاتىسىم بولعان جوق، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى، – دەدى. – 1925 جىلى  سادۋاقاسوۆ جولداس مەنىڭ ەڭ ىمىراسىز قارسىلاسىم بولدى. ول اشىقتان اشىق جالعىز ءوزى مەنىڭ اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتىمنەن شاقىرىپ الىنۋىمدى تالاپ ەتتى. ...قازاقستاننان شاقىرىپ الىنعاننان بەرى مەن سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ ماعان كوزقاراسىن وزگەرتۋىن مۇمكىن ەتەتىندەي ەشتەڭە ىستەگەن جوقپىن. نە سوزبەن، نە ارەكەتپەن، نە جازباشا، نە اۋىزشا، ەش جەردە، ەشقاشان مەن وسى تەكتەس كىنا تاعۋعا جەلەۋ بولارلىق تۇك جاساعان ەمەسپىن». (90-شى جىلدارى باكۋدەگى حالىق مايدانىنىڭ شەرۋلەرىنە قاتىسۋشىلار قوجانوۆتىڭ ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇلت ماسەلەلەرى بويىنشا جاۋاپتى نۇسقاۋشىسى رەتىندە 1926 جىلى ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنا بارىپ ۇلت ماسەلەسى حاقىندا سويلەگەن سوزىنەن ءۇزىندى جازىلعان لوزۋنگ كوتەرىپ ءجۇردى...)

***

سوۆەت وكىمەتى ورناعالى ۇلت ماسەلەسى پارتيانىڭ 1921 جىلعى 10-شى جانە 1923 جىلعى 12-ءشى سەزدەرىندە قارالعان بولاتىن. اسىرەسە 17–25 ساۋىردە بولعان 12-ءشى سەزدە بەلگىلى كوممۋنيستەر لەنينگە سىلتەمە جاساپ، «ورىس ءشوۆينيزمى تۋرالى ماسەلە كۇللى ءبىزدىڭ ۇلت ساياساتىمىزداعى الفا مەن ومەگا (ياعني ۇلت ساياساتىنىڭ ەڭ نەگىزگىسى، باسى مەن اياعى –  ب.ق.) بولىپ تابىلادى»، «مۇنى ۇمىتقانداردىڭ ءبارىنىڭ ەسىنە سالىپ وتىرۋ كەرەك» دەدى. ءتۇرلى تالدامالار كەلتىرىپ، سوزدەرىن «ءبىز ۇلىورىستىق شوۆينيزم تۋرالى ماسەلەنى شەشىمدى تۇردە توتەسىنەن قويۋعا ءتيىسپىز» دەپ قورىتتى. ستالين ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ءوزىنىڭ  بايانداماسىنان كەيىن سويلەۋشىلەردىڭ وسى تاقىلەتتەس سوزدەرىن تالداي كەلە،  سەزگە قاتىسا الماعان «ءوزىمنىڭ ۇستازىم لەنين جولداستىڭ ...«جۇمىسشى ماسەلەسىمەن سالىستىرعاندا، ۇلت ماسەلەسىنىڭ  وعان باعىنىشتىلىق ءمانى ماركس ءۇشىن كۇمان تۋعىزبايدى» دەگەن  قورىتىندىسىن ەسكە سالىپ،  «كەيبىر اقىلعا قونىمسىز تىرىسۋشىلىققا ىنتالى جولداستار مۇنىڭ ءبارىن جادتان شىعارماۋ كەرەكتىگىن» ايتتى.

دەگەنمەن ۇلت ماسەلەسى بويىنشا قابىلدانعان سەزدىڭ قارارىندا «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى العا شىعارعان ۇلتتىق باعدارلامانى ومىرگە دۇرىس ەنگىزۋ ءۇشىن ۇلتتىق ەزگىنىڭ وتكەن كەزەڭىنەن بىزگە مۇراعا بەرىلگەن كەدەرگىلەردى جەڭۋ قاجەت» ەكەنى ايتىلدى. بۇل كەدەرگىلەر «ۇلىورىستاردىڭ باعزى بيىك دارەجەلى ارتىقشىلىق جاعدايىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمىنىڭ سارقىنشاعى» بولعاندىقتان،  ولاردىڭ «قىسقا مەرزىمدە ءبىر سوققىمەن» جويىلا قويمايتىنى اتاپ كورسەتىلدى. ويتكەنى «وسى سارقىنشاقتار تاعى ءبىزدىڭ كىندىك جانە جەرگىلىكتى سوۆەتتىك قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ باستارىندا ءومىر سۇرۋدە، ولار  ءبىزدىڭ كىندىك جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىمىزگە ۇيا سالىپ العان... ەگەر بۇل قالدىقتار ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىمىزدىڭ پراكتيكاسىنان شەشىمدى تۇردە، ءۇزىلدى-كەسىلدى وشىرىلسە، سوندا عانا سوۆەتتىك مەملەكەت شىن مانىندە بەكەم بوپ، ونداعى حالىقتار ناعىز تۋىسقاندىق  ىنتىماقتاستىق قۇرا الادى».

ۋكراينا، بەلورۋسسيا، ءازىربايجان، تۇركىستان سەكىلدى بىرقاتار ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى جاعداي ولارداعى جۇمىسشى تابىنىڭ ەداۋىر بولىگى ۇلىورىستىق ۇلت وكىلى بولعاندىقتان كۇردەلەنىپ تۇر دەلىندى. وسى اۋدانداردا قالا مەن دەرەۆنيانىڭ، جۇمىسشى تابى مەن شارۋالاردىڭ جاقىنداسۋىنا پارتيا جانە سوۆەت ورگاندارىنداعى ۇلىورىستىق شوۆينيزم سارقىنشاقتارى كەدەرگى كەلتىرىپ جۇرگەنى ايتىلدى. «وسىنداي جاعدايدا ورىس مادەنيەتىنىڭ ارتىقشىلىقتارى تۋرالى اڭگىمە جانە نەعۇرلىم جوعارى ورىس مادەنيەتىنىڭ نەعۇرلىم ارتتا قالعان (ۋكراين، ءازىربايجان، وزبەك، قازاق جانە باسقا) حالىقتاردىڭ  مادەنيەتتەرىن بۇلتارتپاي جەڭەتىنى جايىنداعى ەرەجەنى العا تارتۋ – ۇلىورىس ۇلتىنىڭ ۇستەمدىگىن، قوجالىعىن بەكىتۋگە ارەكەتتەنۋدىڭ ءدال ءوزى بوپ شىعادى، – دەپ تۇجىرىلىپ، – سوندىقتان دا ۇلىورىس ءشوۆينيزمى قالدىقتارىمەن شەشىمتال كۇرەس جۇرگىزۋ ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەتى بولىپ تابىلادى»، – دەگەن بايلام جاسالدى. قاراردا ۇلتشىلدىقتىڭ  ۇلىورىس شوۆينيزمىنەن قورعانۋدىڭ وزىندىك ءتۇرى ەكەنى اتاپ ايتىلىپ، ۇلتشىلدىق قالدىقتارىن ەڭسەرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ەڭ سەنىمدى قۇرال – ۇلىورىس شوۆينيزمىمەن كەسىمدى تۇردە كۇرەسۋ بولماعى اتاپ كورسەتىلدى.

12-ءشى سەزد ۇلت كوممۋنيستەرىن رەۆوليۋتسياشىلدىقپەن جاسامپاز ىستەر جاساۋعا قۇلشىندىردى. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ 1928 جىلعى قاڭتاردا ماسكەۋلىك «بولشەۆيك» جۋرنالىندا جاريالانعان «ۇلتتار جانە ۇلت ادامدارى تۋرالى» ايگىلى ماقالاسىندا ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ پارتيالىق باسشىلىعى  تاجىريبەسىندە بوي كورسەتىپ تۇرعان كەلەڭسىزدىكتەردى سىناۋى وسى پارتسەزدىڭ شەشىمدەرىن باسشىلىققا العانىنان ەدى. سوندا ونىڭ «بۋرجۋازيالىق دەموكراتيانى اڭساعان» كوزقاراسى باسىنا بالە بولىپ، پارتيالىق تەزگە ءتۇستى، تاشكەنتتەگى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلىعى قىزمەتىنەن قۋىلدى.

جالپى، سوۆەتتىك كىندىك بيلىك 12-ءشى سەزگە سۇيەنگەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ تىم ەركىنسۋىنە  شەك قويۋدى بىردەن ويلاستىرعان-تىن. سول 1923 جىلى، سەزدەن كەيىن قىرىق شاقتى عانا كۇن وتكەندە،  رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ۇلت رەسپۋبليكالارى مەن وبلىستارىندا ىستەيتىن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى ارنايى ماجىلىسكە شاقىردى. تاريحتا ءتورتىنشى كەڭەس دەپ اتالىپ جۇرگەن بۇل جيىن ماسكەۋدە 1923 جىلعى 8–12 ماۋسىم ارالىعىندا ءوتتى.  تورتىنشى كەڭەس «12-ءشى پارتسەزدىڭ ۇلت ماسەلەسى بويىنشا پوزيتسياسىنان اۋىتقۋلارمەن» كۇرەسۋ جولىن قاراستىرۋدى ماقسات ەتتى.  كورنەكى ۇلگى ەتىپ، قۇپيا پوليتسيا تۇتقىنداعان بەلسەندى تاتار كوممۋنيسى ميرسايد سۇلتانعاليەۆتىڭ ماسەلەسىن قارادى.  ستالين بۇحارادا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن باشقۇرت قايراتكەرى زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىستا بولدىڭ، حات الىپ تۇردىڭ دەپ، تۇركىستاندىق كوممۋنيست تۇرار رىسقۇلوۆتى سىنادى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا پاتشا زامانىنداعى جارنامالاردىڭ وزگەرتىلۋىنەن باسقا ەشتەڭە ىستەلگەن جوق دەگەن تاعى ءبىر تۇركىستاندىق كوممۋنيست سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ سوزىنە وراي، «ەگەر ولاي بولسا – ءبىز باسماشىلاردى ەمەس، باسماشىلار ءبىزدى سوتتاۋ كەرەك قوي» دەپ، قوجانوۆتىڭ وسىناۋ جەتە ويلاستىرىلماعان ءوز پىكىرىن قايتا قاراۋى كەرەكتىگىنە نۇسقادى...

ايتسە دە، اسىرە ساياساتپەن قانشاما ارلەنسە دە، جاريالى ۋادەلەر مەن ولاردىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا ورىندالۋى اراسىنداعى قايشىلىقتار ەرىكسىز كوزگە ۇراتىن. سوندىقتان دا بيلەۋشى پارتيا ونى مۇلدەم ەلەۋسىز قالدىرا المادى. رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسى  1926 جىلعى  3 شىلدەدە ارنايى كوميسسيا قۇردى. سسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ميحايل كالينين باسقاراتىن وسى كوميسسياعا وكتيابر ازات ەتتى دەلىنەتىن ۇلتتاردىڭ تۇبەگەيلى مۇددەلەرىنىڭ شەشىلۋى بارىسىنا بايلانىستى قوردالانىپ قالعان ءتۇيىندى ماسەلەلەردى زەرتتەپ، ءتيىستى ۇسىنىستار ازىرلەۋ تاپسىرىلدى. بىراق ۇلت ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋ دەڭگەيىن سارالاۋعا ءتيىس بۇل كوميسسيا قۇرامىنا قازاقستاننان ەشبىر قازاق قايراتكەرى مۇشەلىككە تارتىلماي، تەك فيليپپ گولوششەكين عانا كىرگىزىلدى. مۇنداي ارەكەتپەن كوممۋنيستىك كىندىك بيلىكتىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىن جارىلقاپ- جارىتپايتىنى كىم-كىمگە دە ايان-تىن. سول سەبەپتى ۇلت كوممۋنيستەرى ءوز تاراپتارىنان ساياسي بيۋرو قۇرعان كالينين كوميسسياسىنا مەيلىنشە بىلىكتى وي قوسۋ ارقىلى جاردەمدەسۋدى كوزدەدى. سونداي ماقساتپەن بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (ۆتسيك) تورالقاسىنىڭ اپپاراتىنداعى ۇلتتار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سانجار اسفەندياروۆ رەسەي فەدەراتسياسى اۋماعىنداعى ۇلتتىق قۇرىلىمداردا ىستەيتىن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن ارنايى جينالىس وتكىزۋگە ۇيتقى بولدى، وعان ءوز تەزيستەرىن ازىرلەدى. جەكە كەڭەس دەپ اتالعان، سسرو مەن رسفسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ رەسەيدەگى ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردان سايلانعان مۇشەلەرى، بارلىعى ەلۋ شاقتى كوممۋنيست قاتىسقان بۇل جيىن فەدەراتسيا حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باسقارۋىمەن  ۆتسيك-ءتىڭ كەزەكتى  سەسسياسى كەزىندە، 1926 جىلعى 12–14 قاراشادا ءوتتى.

كەڭەسكە قاتىسۋشى ءبىر توپ قازاق كوممۋنيستەرى سويلەگەن سوزدەرىندە پارتيانىڭ ۇلتتىق مۇددەلەردى مۇلدەم ەلەپ-ەسكەرمەي، شەكسىز بيلىك قۇرىپ وتىرعانىن سىناعان. ماسەلەن، قازاتكوم توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ لەنيندىك-ستاليندىك ۇلت ساياساتىنىڭ ءوزى كۋا بولىپ جۇرگەن پراكتيكاسىنا اشىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى ءىس جۇزىندە نىعايتۋعا قاجەت باستى تالاپتاردى باتىل تۇجىرىمدادى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ومىرگە كەلگەنىنە التى جىل بولعانمەن، ارتتا قالۋعا سەبەپشى تەڭسىزدىكتىڭ ءورشىپ تۇرعانىن، پارتيا ۇيىمدارىندا ءالى كۇنگى بىردە-ءبىر باسشى-قازاق جوقتىعىن، سوۆەتتىك تارتىپپەن قابىلدانعان شەشىمدى پارتيا كوميتەتىنىڭ وپ-وڭاي بۇزا سالاتىنىن شەشىمتالدىقپەن اشكەرەلەپ، قاتتى سىن ايتتى. وسى تۇستا قىزىل اكادەميانىڭ ماركسيزم كۋرسىندا تىڭداۋشى بوپ جۇرگەن سۇلتانبەك قوجانوۆ جەكە كەڭەستەگى سوزىندە نەگىزىنەن قولدانىستاعى ۇلت ساياساتىنىڭ كەمشىلىكتەرىن  اشتى. رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مادەني جانە شارۋاشىلىق تۇرعىدان ءارتۇرلى دەڭگەيدە بولعاندىقتان ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەيدى، ولاردى وركەندەتۋ جايىنداعى شەشىمدەر قاعاز جۇزىندە قالادى دەدى.  پرەدكازتسيك مىڭباەۆتىڭ «1923 جىلعى ءتورتىنشى كەڭەس شەشىمدەرىنىڭ جۇزەگە اسۋى قازاقستاندا 4-اق پايىز بولدى» دەگەنىن ەسكە الىپ، وتىرعاندارعا: «سول ءتورت پايىزدىڭ اتالعان ۇلت كەڭەسىنە دەيىن-اق قوعام تىرشىلىگىندە بولۋى ىقتيمال عوي، ولاي ەمەس دەپ كىم مالىمدەي الار؟» – دەگەن ساۋال تاستادى. ونى قازتسيك  توراعاسىنىڭ «تۇك ورىندالعان جوق دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتكەندەي بولماس ءۇشىن» ايتقانىن ەسكەرتىپ، ءىس جۇزىندە ەشتەڭە ىستەلمەگەنىن، ال پارتيانىڭ وعان نازار اۋدارماي كەلە جاتقانىن، ءتىپتى بىرقاتار جاقسى شەشىم «جەرگىلىكتى جەرلەردە كەرى كەتىرىلىپ وتىرعانىن» ايتىپ، دالەلدەر كەلتىردى.

بۇل رەتتە قوجانوۆ قازرەسپۋبليكاداعى باسپاسوزدە جارىق كورگەن بيلىكتى جەرگىلىكتىلەندىرۋ شارالارىن، ياعني باسقارۋ اپپاراتتارىندا كورەنيزاتسيا جۇرگىزەتىن كوميسسيانىڭ توراعاسى «الەكساندروۆ دەگەن ءبىر جولداستىڭ باعدارلامالىق ءسوزىن» اششى سىنعا الدى. ول «كورەنيزاتسيا جاساۋدى ماقسات ەتەم دەپ – اپپاراتتى قاۋساتۋعا بولمايدى» دەپ جازىپتى. «جۇرتشىلىقتى كورەنيزاتسيادان جيرەندىرۋ ءۇشىن بۇدان وتكەن جەلەۋ تابىلماس»، – دەدى سىنشى. ويتكەنى سول قازاق مەملەكەتىندە بۇل شارانى جۇرگىزۋگە جاۋاپتى ورىس كوممۋنيسىنىڭ ويىنشا، «جەرگىلىكتىلەندىرۋ دەگەنىڭىز – جۇمىس اتقارىپ تۇرعان اپپاراتتى كۇيرەتۋ» بولىپ شىعاتىن كورىنەدى. ماقالاسىندا «...الگى الەكساندروۆىڭىز ۇلتتاردى اۆتونوميالاندىرۋدىڭ ماقساتى رەسپۋبليكا اپپاراتىن مىندەتتى تۇردە كورەنيزاتسيالاۋدا ەمەس» دەپ، تۇگەلدەي قازاقتار ىستەيتىن، ال ءىس قاعازدارى ورىسشا جۇرگىزىلەتىن بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىن مىسالعا كەلتىرەدى. ءبىر ورىسى جوق بولىستىڭ قىزمەتكەرلەرىن ورىسشا «سايراتۋدىڭ» جولى – «بيلىك بۋىندارىنداعى الەكساندروۆتار مەن ولاردىڭ جۇمسا جۇمىرىعىنداعى مىرقىمبايلار بولىستارعا قۇجاتتاردى ورىس تىلىندە توپەي بەرۋ» بوپ شىققان. ال ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن الگى جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەر ولاردى جوعالتپاۋ ءۇشىن ادەمىلەپ تىگىپ قويىپ وتىرادى، سونىمەن ىسقاعازدار قاتىناسى ورىسشا «ءجۇرىپ» كەتەدى. وسىلاردى ايتا كەلىپ: «مىنە، ۇلتتىق بولىستا ۇلت ءتىلىن، ونىڭ ءرولىن جوققا شىعارۋشىلىق كوز الدىمىزدا وسىلاي ورىن الىپ وتىر، – دەدى شەشەن ساركازممەن. – ۇلتتىق ماسەلەلەردى ەلەمەۋ، ەلەمەك تۇگىل، جوققا شىعارۋشىلىق ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا – قازاقتىڭ سوۆەتتىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا ەمىن-ەركىن سايران سالىپ تۇر. جانە ...ەل بولىپ تۋ تىككەن قازاق حالقىنىڭ ءتىلىن جوققا شىعارۋشىلىقتار – ورتالىقتان، كىندىك مەكەمەلەردەن، حالىق كوميسسارياتتارىنان  باستاۋ الۋدا».

پارتيا-سوۆەت ورگاندارىنداعى 20-شى جىلدارى-اق بىردەن بەلەڭ العان ورىستاندىرۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەر كورىنىسىنىڭ جاسامپاز بولىپ شىققانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. قوجانوۆ پارتيانىڭ جاقسى شەشىمى مەن ناقتى ءىس-داعدىسى اراسىنداعى  ايىرماشىلىقتى، كوزبوياۋشىلىقتى اشىپ كورسەتە وتىرىپ، ولاردى جويۋ جولىن نۇسقادى. قازاق اۆتونومياسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى ىسكەرلىك قارىم-قاتىناستا ورىن الىپ تۇرعان كەمىستىكتەردى دە كونستيتۋتسيالىق قايشىلىق رەتىندە سىنادى. مۇنىڭ ءبارى شاقىرىلۋعا ءتيىس بەسىنشى ۇلتتار كەڭەسىندە تالقىلانىپ، دۇرىس شەشىمىن تاباتىنىنا ءۇمىت ارتتى. الايدا بەسىنشى كەڭەستى شاقىرۋ قاجەتتىگىنە وزگەلەر جەتكىلىكتى دارەجەدە قولداۋ كورسەتە قويمادى.  سوندا قوجانوۆ مىنبەگە قايتا كوتەرىلىپ، ءوزىنىڭ بەسىنشى ۇلتتار ءماجىلىسىن شاقىرۋ قاجەتتىگىن ايتقانى ءجاي عانا قاراردى تولىقتىرۋ ەمەس، باستى ۇسىنىس ەكەنىن نىعارلاي قايتالادى. كەڭەسكە توراعالىق ەتۋشى بۇل باسقوسۋ تالقىلانعان ماسەلەلەر بويىنشا رەسمي ورگاندارداي شەشىم قابىلداۋعا قاقىلى ەمەستىگىن ەسكەرتىپ، ءماجىلىس ماتەريالدارى نەگىزىندە ۇسىنىستار ازىرلەنەتىنى، ءسويتىپ ءتيىستى ورگاندارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلەتىنى جايىنداعى پىكىرىن جيىنعا قابىلداتتى.

دەگەنمەن  قوجانوۆ العاشقى بىلدىرگەن ويىنان اينىمادى. پارتيانىڭ 14-ءشى سەزى كەزىندە بىرەر ۇلت وكىلى 5-ءشى ۇلتتار كەڭەسىن شاقىرۋ قاجەتتىگى جايىندا جەكە باستاما رەتىندە ورتالىق كوميتەتكە ارنايى حات تاپسىرعان-دى، سوعان بولا ەشقايسىسى ەشقانداي سوگىس ەستىگەن جوق، دەمەك ءبىزدىڭ جەكە كەڭەس تە ورتالىق كوميتەتتىڭ كەزەكتى ۇلت كەڭەسىن وتكىزۋى كەرەك ەكەنى جايلى ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە سۇراي دا، ايتا دا الادى دەپ مالىمدەدى.

...جەكە كەڭەس ماڭىزدى ۇسىنىستار قابىلداۋمەن قاتار، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى جانىنان ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى بەسىنشى كەڭەستى شاقىرۋدىڭ ايرىقشا قاجەتتىگى تۋرالى تىلەك ءبىلدىردى...

***

سۇلتانبەك قوجانوۆ ماسكەۋدەگى جەكە كەڭەستە: «ءبىزدىڭ بۇل كەڭەسىمىز ساياسي بيۋرو كوميسسياسىنىڭ ۇلتتىق قۇرىلىمداردان وكىلدىك ەتەتىن مۇشەلەرىنە جاردەم ەتۋگە ءتيىس» دەپ سانايتىنىن جاريا ەتكەن. بۇل – جيىنعا قاتىسۋشى بارشا كوممۋنيستىڭ ورتاق ويى-تىن، الايدا كالينين  كوميسسياسىنا «ۇلتتىق قۇرىلىمداردان وكىلدىك ەتەتىن» مۇشەلەردىڭ ءبىرى، قىزىلوردادا قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارىپ وتىرعان فيليپپ گولوششەكين مۇنى ۇناتپادى. ۇناتپاي، «پارتيالىق ءتارتىپتى ساقتاۋ» تۇرعىسىنان ارەكەت ەتتى. ءسويتىپ، رەسەي فەدەراتسياسى زامپرەدسوۆناركومى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ توراعالىعىمەن ماسكەۋدە وتكەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ جەكە كەڭەسىنە قاتىسقان قازاقتاردى، ارينە، ءوزىنىڭ كرەملدەگى قوجايىنىنىڭ جەبەۋىمەن، باسقالارعا ۇلگى بولارلىقتاي ەتىپ جازالاۋدى جۇزەگە اسىردى...

جەكە كەڭەستەن ون شاقتى كۇن وتكەندە،  1926 جىلعى 25 قاراشادا باستالىپ ءبىر اپتا بويى جۇرگەن قازولكەكومنىڭ 3-ءشى پلەنۋمىندا گولوششەكين ءوزى بايانداما جاسادى. سونىڭ الدىندا بيۋرودا تالقىعا سالىپ ابدەن جۋاسىتىپ العان جالاۋ مىڭباەۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ «توپشىلدىقتان باستارتاتىنى» جايىندا وكىنىشكە تولى سوزدەرىن تىڭداتتى. سوسىن عابباس توعجانوۆ تا جەكە كەڭەسكە «ءوز بەتتەرىنشە» قاتىسقان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن پارتيالىق تۇرعىدا تالقىلاۋ قاجەتتىگىن كوتەرگەن قاھارلى ءسوزىن سويلەدى.

1926 جىلعى 18 جەلتوقساندا قازولكەكوم بيۋروسى، قازاق ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ تورالقاسى جانە حالكومكەڭەس پەن قازاتكوم كومفراكتسيالارىنىڭ بىرىككەن ءماجىلىسى شاقىرىلدى. وندا پرەدكازسوۆناركوم نىعمەت نۇرماقوۆ مىنبەگە جەكە كەڭەسكە قاتىسۋشىلاردى جانە قازاقستانعا «وكپەلى» قوجانوۆتى جوسىقسىز قارالاۋعا قۇرىلعان باياندامامەن شىقتى. پرەدكازتسيك مىڭباەۆ جەكە كەڭەسكە قاتىسقانىنا وكىنەتىنىن ايتتى. بيۋرو مۇشەسى، جاۋاپتى حاتشىنىڭ ورىنباسارى وراز يساەۆ نۇرماقوۆتىڭ بايانداماسىن تولىقتىرىپ، جەكە كەڭەستەگى سوزدەرى ءۇشىن اسفەندياروۆ، قوجانوۆ، مىڭباەۆتاردى سىنادى. بىرىككەن ماجىلىستەگى سىني باعىتتى تاعى بىرنەشە بەلگىلى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ قولداعان سوزىنەن كەيىن، تالقىلاۋدى جاۋاپتى حاتشى فيليپپ گولوششەكين قورىتىندىلاپ، جەكە كەڭەسكە قاتىسقاندارعا ولكەكوم مەن ولكە ۇكىمەتى پىكىرىمەن سىيىسپايتىن سوزدەرى ءۇشىن «سىباعالارىن» بەردى.

بۇل تالقىلارعا سۇلتانبەك قوجانوۆ «قازاقستانداعى پراكتيكالىق جۇمىستا... بار بولعانى 10 ايداي عانا» ىستەپ، قازىر ءوزىن «قازاقستاننان ءۇش مىڭ شاقىرىم قاشىقتىق پەن ەكى جىلدىق ۋاقىت ءبولىپ» تۇرعاندىقتان، ياعني پارتيالىق ەسەپتە ماسكەۋدە تۇرىپ، ماركسيزم كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندىكتەن، تىكەلەي قاتىسپاعان. سوندا دا وعان گولوششەكيننىڭ ءوز قىزمەتكەرىندەي قاراۋىنا وراي، سىرتتاي-اق كىنا تاعىلدى. سول سەبەپتى  باس حاتشى مەن قازولكەكومعا جازعان حاتتارىندا قوجانوۆ ءتيىستى تۇسىنىك بەردى. تۇسىنىكتەرىندە «ويدى اشىق ايتۋ ءتاسىلىن جانە ءوز پىكىرىڭدى اشىق تۇردە قورعاۋ ءتاسىلىن – ءوز يلانىمىڭدى پارتيالىق تەكسەرۋدەن وتكىزۋدىڭ جانە ءوز اۋىتقۋلارىڭدى تەزدەتىپ جويۋدىڭ بىردەن ءبىر دۇرىس جولى دەپ ەسەپتەگەنمىن جانە ءالى دە سولاي ەسەپتەيمىن» دەي كەلىپ، ءوزىنىڭ قازاقستاندا قىزمەت ىستەگەن شاعىندا «ۇلتتىق مۇددەنى بارىنەن جوعارى قويۋعا» تىرىسقانىن، ءاردايىم «ورتالىق كوميتەت ديرەكتيۆالارىن جۇزەگە اسىرۋدا... بىرجاقتىلىقپەن، تەك ۇلت ماسەلەسى بويىنشا تابىندىلىق كورسەتىپ، پەدانتتىقپەن ورىنداتۋعا» ۇمتىلعانىن ءوزىنىڭ قاتەلىگى ەكەنىن مويىندادى. سوسىن «جاڭادان شىققان وڭشىلدار مەن سولشىلداردىڭ اۋىل تۇرعىندارى اراسىندا» جۇمىس جۇرگىزۋلەرىنە وراي پىكىرىن ءبىلدىردى. «جولداس سادۋاقاسوۆتىڭ پوزيتسياسى – وبەكتيۆتى وڭ، ال جولداس جاندوسوۆتىڭ پوزيتسياسى وبەكتيۆتى سول قانات بولىپ تابىلادى» دەدى. ءوزىنىڭ بۇرىن دا وسى ەكى «وداقتاسىنىڭ» كوزقاراستارىنىڭ ورتاسىن ۇستانعانىن، قازىر دە سولاردىڭ ەكى ورتاسىنداعى باعىتتا ەكەنىن ايتتى. «جولداستار قىزۋ پىكىر تالاستىرعان اۋىلداعى «ازامات سوعىسى ساياساتى» دا، «ازاماتتىق ءبىتىم ساياساتى» دا سوۆەت قۇرىلىسى ءۇشىن ەلەۋلى وڭ ناتيجە بەرۋى مۇمكىن ەمەس» ەكەنىن ايتتى. «جاندوسوۆ جولداستىڭ  – تەكتى فەودالداردى جويۋ» شارالارىن بارشا بايلارعا قولدانۋعا شاقىرۋى دا، «سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ تەكتى فەودالدارعا قارسى ارەكەت جاساۋ قاجەتتىگىن جوققا شىعارۋى» دا قاتە دەپ مالىمدەدى.

بىراق قوجانوۆتىڭ وي-پىكىرىنىڭ گولوششەكينگە ەش وڭ اسەرى بولعان جوق، قايتا، قايتكەندە ونى قۋدالاي بەرۋدى ويلادى. گولوششەكيننىڭ تاپسىرماسىمەن پرەدكازسوۆناركوم وراز يساەۆ قىزىلوردادان تاشكەنتكە 1928 جىلدىڭ كۇزىندە ارنايى بارىپ، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورتاازيالىق بيۋروسى اپپاراتىنا قىزمەتكە كەلگەن قوجانوۆقا جولىقتى.  قويعان سۇراقتارىنا ونىڭ بەرگەن جاۋابىن: «سۇلتانبەك قوجانۇلى قاتەلەرىن موينىنا الدى. شىندى جاسىرۋعا، پارتيانى الداۋعا بولمايدى»   دەگەن تاقىرىپپەن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە جاريالادى. قوجانوۆتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز پىكىرىنەن «تايماي كەلگەنىن، وعان كۋا – 1927 جىلعى 12 فەۆرال مەن 10 اۆگۋستا جازعان حاتتارى» ەكەنىن ەسكە سالىپ، ەندى ول «بارلىق قاتەلەرىن موينىنا الىپ وتىر» دەپ، سالتاناتتى تۇردە حابارلادى...

ۇلتتىق مۇددەنى قورعاعىسى كەلەتىندەردىڭ باس ايىپتاۋشىسى رەتىندە گولوششەكين قاراشاداعى پلەنۋمدا جەكە كەڭەسكە قاتىسۋعا باتىلدارى بارعان بيۋرو مۇشەلەرىن عانا ەمەس، وزىندىك پىكىرى بار تومەنگى بۋىن قىزمەتكەرلەرىن دە سىناعان-دى. قۇپيا قىزمەت اگەنتتەرىنىڭ كومەگىمەن قولىنا ءتۇسىرىپ العان حات نەگىزىندە سىرداريا گۋباتكومىنىڭ توراعاسى ىدىرىس مۇستامباەۆتى تىكەلەي نىساناعا العان. «مىنە، تاعى ءبىر كوسەم، بىراق ولكەلىك ەمەس، گۋبەرنيالىق جولداس مۇستامباەۆ... – دەپ حابارلادى ول، – ءوزىنىڭ ءبىر دوسىنا مىنانداي حات جازدى: «گولوششەكين جولداسقا ەشبىر جاعدايدا دا، ەشقاشان سەنۋگە بولمايدى. قازاقستاندا ەجوۆتىڭ قولىمەن كوممۋنيزم ورناتا المايسىڭ». گولوششەكين مۇنى «گۋبەرنيالىق دەڭگەيدەگى» قىزمەتكەردىڭ كوممۋنيستىك ورەسىنىڭ تومەندىگىنە مىسال ەتىپ جاريا ەتكەن بولسا كەرەك. الايدا مۇستامباەۆ قازولكەكوم جاۋاپتى حاتشىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋدا ەشكىمنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي، امىرشىلدىك تاسىلمەن حالىقتىڭ ءداستۇرلى تىنىس-تىرشىلىگىن دورەكى تۇردە بۇزۋىنا قارسى شىققان. ورىس شارۋالارىن قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋىن قولداماعان. كوشپەندى جۇرتتى كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ ساياساتىنا، جاپپاي ۇجىمداستىرۋ پراكتيكاسىنا سىن ايتقان. پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرى اراسىندا ونى اشىقتان-اشىق ديكتاتور دەپ اتاعان. گولوششەكين شىنىندا دا ءوز بايلامىن ديكتاتورلىق، امىرشىلدىك تاسىلمەن  كۇللى رەسپۋبليكا اكتيۆىنە مويىنداتۋعا تىرىستى. بىراق ەلدىڭ ءبارى بىردەي ونى ماقۇلداي بەرگەن جوق. ماسەلەن، ول «قوجانوۆشىلدىقتى» پارتيا-سوۆەت ۇيىمدارىنىڭ جينالىستارىندا تالقىلاتىپ، «پارتيا باعىتىنا قارسى توپ قۇرۋشىنى» جۇرتشىلىققا جاپپاي ايىپتاتۋعا تىرىسقاندا، اتاقتى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ايگىلى «ءومىر مەكتەبى» مەمۋارىندا جازعانىنداي، سىرداريا گۋبەرنياسى جەرگىلىكتى سوۆەتتەرىنىڭ جينالىسىندا بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى: «قوجانوۆ ەمەس، گولوششەكين كوكەمنىڭ ءوزى گرۋپپيروۆششيك» دەگەن ماعىنادا ءسوز سويلەپ، قارسى شىققان ەكەن...

***

«كوممۋنيستىك پارتيا مانيفەسىندە» جازىلعان جۇمىسشىلاردا وتان بولمايتىنى جايىنداعى تۇجىرىم  بيلىكتەگى بولشەۆيكتەر سەكىلدى ويلايتىن قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى فيليپپ گولوششەكيننىڭ ساناسىنا دا بەكەم ۇيالاعان-تىن.  سوندىقتان دا ول وتانعا بولىنۋشىلىكتى مويىندامايتىن جۇمىسشى (پرولەتاريات) ديكتاتۋراسىنىڭ ۇلتقا بولىنۋشىلىكتى دە جوياتىنىنا كامىل سەنەتىن. سول سەبەپتى ءوزى، ياعني قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باس كورىكشىسى، سوۆەت وداعى كولەمىندە ورنىققان پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ كورىگىن كەڭ دالا توسىندە قىزدىرىپ، رەۆوليۋتسيالىق ءىس-شارالاردى  ورتالىق گۋبەرنيالارداعىداي ۇلگىمەن جۇزەگە اسىرماق. الايدا ونىسىنا قازاقتىڭ ۇلت قايراتكەرلەرى  كەدەرگى كەلتىرىپ ءجۇر. ەندەشە بۇدان بىلاي تيىمدىلىگى تومەن ۇگىت-ناسيحاتتى دوعارىپ، ولارعا ەندى رەۆوليۋتسيانىڭ قاھارلى قارۋىن جۇمساۋ كەرەك. سول ارقىلى ماجبۇرلەۋ، جازالاۋ تاسىلدەرىن باتىل دا كەڭىنەن قولدانۋ قاجەتتىگى انىق. بۇل ءۇشىن ءوزى سەكىلدى ماسكەۋلىك ەميسسارلار دوڭگەلەنتىپ وتىرعان ارنايى قىزمەتتى ءتيىمدى پايدالانۋ ءلازىم. قۇپيا پوليتسيا قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتى ورناعالى ۇلت قايراتكەرلەرىن مۇقيات قاداعالاپ، باقىلاۋدا ۇستاپ ءجۇرۋدى مىندەتكە اينالدىرعان بولاتىن. ەندى گولوششەكين وعان جاڭا مىندەتتەر جۇكتەدى...

قازاق مەملەكەتى ديكتاتورىنىڭ بۇل رەتتەگى ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىس تاجىريبەسىن كورسەتەتىن ناقتى ارحيۆتىك ماتەريالدار ازىرگە سىرت كوزدەن جاسىرىن قالدىرىلىپ كەلەدى. وسى ورايدا نازار اۋداراتىن ءبىر قۇجات بار. فوما يۆانوۆ دەگەن گپۋ قىزمەتكەرىنىڭ 1926 جىلعى 10 قىركۇيەكتە وتە قۇپيا تۇردە قازولكەكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ف. گولوششەكين مەن بيۋرو مۇشەسى س. سادۋاقاسوۆقا جولداعان مالىمدەمەسى كوپ نارسەنىڭ بەتىن اشادى (بۇگىنگە دەيىن ءمالىم بوپ وتىرعان بۇل اسا ماڭىزدى جالعىز قۇجاتتى وسى عاسىردىڭ باسىندا ارحيۆتەن تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا ءىرى زەرتتەۋشى-عالىم مامبەت قويگەلديەۆ قوسقان). ول، «شيشكو، بەرەستين، وزول، الشانسكي ىسپەتتى ءبىر توپ گۋبەرنيالىق ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەردىڭ جۇرگىزىپ جۇرگەن ساياساتىن كوزبە-كوز كورىپ-ءبىلىپ كەلە جاتقان گپۋ قىزمەتكەرى»، وسى توپتىڭ قولدارىنداعى بارلىق كۇش پەن مۇمكىندىكتەردى «قازاق قىزمەتكەرلەرىن قۋدالاۋعا جۇمساپ وتىرعان انتيپارتيالىق ساياساتىن اشكەرەلەۋدى» ءوزىنىڭ پارىزى دەپ بىلەتىنىن جازىپتى.

قۇپيا قىزمەتتە ىستەيتىن ف. يۆانوۆ دەگەن ادال ازامات وسى مەكەمەدەگى «چەكيستەردىڭ»  جۇرتشىلىق ساناسىنا سىڭگەندەي «ەل قورعانى، رەۆوليۋتسيا قورعانى» مارتەبەسىنە مۇلدەم كەرەعار، قيسىنسىز وتىرىكتەردى قيۋلاستىرۋ جولىمەن كادىمگى ارانداتۋشىلىق قىزمەت اتقارىپ، تازا قىلمىسپەن اينالىسىپ جۇرگەنىن اشكەرەلەيدى. ول حاتىندا: «...قازاق قىزمەتكەرلەرى ۇستىنەن گپۋ جەلىسى بويىنشا وتىرىك ماتەريالدار جيناۋ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت بولىپ تابىلادى»، – دەپ اشىق ايتىپتى. بۇل رەتتە ءتۇرلى ءتاسىل قولدانىلادى دەگەن ەكەن. ماسەلەن، قازاقتاردىڭ اراسىنان ادەيى باسىبۇزىق ەلەمەنتتەر اگەنت رەتىندە جالداۋعا تاڭداپ الىنادى، نەمەسە قازاق قىزمەتكەرلەرى ۇستىنەن جالعان كۋالىك جاساپ، قاجەت كورسەتۋلەر الۋ ءۇشىن جىلقى ۇرىلارىن تۇتقىندايدى. يۆانوۆ اشكەرە-حاتىندا قۇپيا قىزمەت ادىستەرىن: «ىقپالدى قازاق رۋباسىلارى مەن ورىس كۋلاكتارى ىشىنەن ادەيى توپتار قۇرامىز، – دەپ ساباقتاي ءتۇسىپتى، – ولاردى جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قارسى جۇمسايمىز، ءوستىپ وزدەرىمىزگە قاجەت ماتەريالدار تابامىز، قازاق قىزمەتكەرلەرىن جاساندى تۇردە ارانداتىپ، بىرىنە ءبىرىن ايداپ سالامىز». جىل سايىن قازاقتىڭ ناشار، بيشارا كەدەي-كەپشىگىن نە وزدەرى، نە ورىس بۇزاقىلارى ارقىلى ون-ونداپ ءولتىرىپ تاستايتىندارىن، وسىنداي جولمەن كەدەيلەر مەن ورتاشالاردى قازاق قىزمەتكەرلەرىنەن وقشاۋلاندىرۋدى جۇزەگە اسىراتىندارىن دا ايتقان.

فوما يۆانوۆ گپۋ تىڭشىلارى قاتارىندا «...كوپ اقشا الىپ قىزمەت ەتەتىن، قازاق قىزمەتكەرلەرى ۇستىنەن ەلەۋلى ماتەريالدار بەرەتىن ورىس كۋلاكتارى مەن قازاق رۋباسىلارىنان تارتىلعان اگەنتتەر از ەمەس» ەكەنىن ايتىپ، حاباردار ەتكەن جايتتەرى بويىنشا ءوزى دە قاتىسقان، نە تىكەلەي كۋا بولعان وقيعالاردان مىسالدار كەلتىرەدى. سوسىن «وزىمە بەلگىلى قۇپيانى اشۋعا قۇقىم جوق بولسا دا، پارتيا مۇشەسى رەتىندە، مەن جوعارىدا كوتەرگەن ماسەلە حاقىندا ەۋروپالىق جانە قازاقتىق باسشى ءبىلىپ، وبەكتيۆتى پايىم جاساسىن دەگەن ويمەن، قازولكەكوم حاتشىسى گولوششەكينگە جانە قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ مۇشەسى سادۋاقاسوۆقا ماعلۇمات جەتكىزىپ وتىرمىن» دەيدى. سولاي اعىنان جارىلا كەلىپ، ءوزىنىڭ «كوممۋنيستىك اقجۇرەكتىكپەن» اقتارىلا ايتقاندارى ءۇشىن قۇپيا قىزمەتتەگى «جىرتقىش اڭداردىڭ» تالاۋىنا تۇسۋىنەن وسى ەكى باسشى قورعار دەگەن سەنىم بىلدىرەدى. اقجۇرەكتىك كورسەتكەن گپۋ قىزمەتكەرىنىڭ بۇل حاتى سول شاقتا قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى قىرىنا العان سادۋاقاسوۆقا بەرىلە قويۋى نەعايبىل. ال جاۋاپتى حاتشى  گولوششەكين قۇپيا قىزمەتتىڭ قاتارداعى قىزمەتكەرى اشكەرەلەپ وتىرعان گپۋ-ءدىڭ جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرىنە ءوزىنىڭ ىشكى جوسپارىن ويداعىداي ورىنداۋ قاجەتتىگى ورايىندا ەرەكشە ءۇمىت ارتا قاراعانىنا كۇمان جوق (دەگەنمەن قۇپيا قىزمەتتىڭ قۇپيا سىرىن اشقانى ءۇشىن وعان قانداي «قۇرمەت» كورسەتىلگەنى بەيمالىم، زەرتتەۋشى-عالىم م. قويگەلديەۆ ف. يۆانوۆتىڭ سودان ارعى تاعدىرى قالاي بولعانىن انىقتاي الماعانىن ايتادى).

«جارتىلاي فەودالداردىڭ مال-مۇلكىن كامپەسكەلەۋ» ناۋقانىن باستاسىمەن، ف. گولوششەكين تاركىلەۋ ۇدەرىسىنە «كەدەرگى كەلتىرۋگە نيەتتەنگەن» ۇلتشىلدار ۇياسىن تالقانداۋ وپەراتسياسىن جۇرگىزۋدى قۇپيا قىزمەت مەكەمەسىنە تاپسىردى. كوكىرەگىندە ساۋلەسى بار-اۋ دەگەندەردىڭ بارشاسىن باقىلاۋىندا ۇستاپ، قيلى مالىمەتتەر جيىپ وتىرعان «چەكيستەر» ايالداماي ىسكە كىرىستى. العاشقى تۇتقىنداۋلار بايلاردى تاركىلەۋدىڭ سوڭىنا قاراي، 1928 جىلدىڭ قارا كۇزىنەن باستالىپ، جاساندى ايىپتار تاعىلعان 44 ازاماتتىڭ ءىسى 1929 جىلى ماسكەۋگە جونەلتىلدى. تۇتقىنداردىڭ وزدەرى دە سول جىلدىڭ كۇزىندە ماسكەۋ تۇرمەسىنە جەتكىزىلدى. قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگىزىلىپ، 1930 جىلعى 4 ساۋىردە وگپۋ القاسىنىڭ ۇكىمى شىعارىلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ون ءبىر ازامات اتۋ جازاسىنا، قالعاندارى ءتۇرلى مەرزىمگە لاگەرلەرگە جىبەرۋگە كەسىلدى. سولاردىڭ ىشتەرىنەن تورتەۋى ەكى اپتادان ءسال وتە اتىپ تا تاستالدى. بۇل شەشىمنىڭ باس تاپسىرىس بەرۋشى فيليپپ  گولوششەكيندى قاناعاتتاندىرىپ ءام قاناتتاندىرعانى سونداي، سول جىلى قازاقستاننىڭ ون جىلدىعىنا ارناپ وتكىزىلگەن سالتاناتتى جينالىستا بايتۇرسىنوۆ باسىندا تۇرعان الاشورداشىلاردىڭ «جويىلعان ۇلتشىلدىق ۇيىمى» جونىندە ماساتتانا حابارلاپ،  مۇحامەدجان تىنىشباەۆ باستاعان تاعى ءبىر ۇلتشىلدار ۇيىمى جويىلۋ الدىندا تۇر دەپ مالىمدەدى. وسىلاي رەسپۋبليكا پارتاكتيۆىنە «رەۆوليۋتسيانىڭ قاھارلى قارۋى» قۇدىرەتىن پاش ەتتى.

الايدا ۇزاماي، 1931 جىلعى 8 قاڭتاردا، وگپۋ القاسى 1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى ۇكىمىن قايتا قاراپ، جازانىڭ جوعارعى شاراسى بەرىلگەندەردىڭ (ۇكىمنىڭ قايتا قارالۋ ناتيجەسىن توسپاي، قانداي سەبەپپەن ەكەنى بەلگىسىز، شۇعىل اتىپ تاستالعان تورتەۋدەن باسقا) بىرقاتارىن اتىلۋدان قۇتقارىپ، ون جىل لاگەرگە ايداۋمەن الماستىردى. بالكىم كىندىك جازالاۋشى مەكەمەنىڭ وسى شەشىمى، الدە باسقا دا اۋىزشا پىكىرى اسەرىن تيگىزگەن شىعار، قازاقستاندىق چەكيستەر 1931 جىلعى 29 قازاندا قۇپيا قىزمەت اباقتىسىندا وتكەن جىلدان بەرى جاتقان 18 تۇتقىندى تەرگەۋ «№ 2370 ءىس بويىنشا سوتقا بەرۋگە جەتكىلىكتى دەرەك بولماعاندىقتان» توقتاتىلاتىنى جايىندا قاۋلى الدى. ءسويتىپ قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، سادىق وتەگەنوۆ، ءازىمحان كەنەسارين، سەرىكباي اقاەۆ، الدابەك مانگەلدين، يسا قاشقىنباەۆ، دالەل سارسەنوۆ جانە سولاردىڭ قاتارىنداعى تاعى ون ءبىر «ۇلتشىل» ايىپتالۋشىنى تەرگەۋ «ءىس بويىنشا جينالعان دالەلدىڭ جەتىمسىزدىگىنە بايلانىستى» دوعارىلىپ، ءبارى تۇرمەدەن شىعارىلدى دا، قولدارىنا قاماۋدا ۇستاعان مەرزىمدەرىن كورسەتكەن انىقتاما بەرىلدى. سوسىن  «ءىس بويىنشا جەتكىلىكتى دالەل جينالعان» ءالىمحان ەرمەكوۆ، مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ باستاعان 20 ادامعا قوزعالعان № 2370 ءىستىڭ «ءۇش نەگىزگى تەرگەۋ تومى، 9 توم قوسالقى ىستەر جانە 40 دانا فوتوسۋرەت» 1931 جىلعى 21 جەلتوقساندا ماسكەۋدىڭ قاراۋىنا، ياعني وگپۋ القاسىنىڭ 1930 جىلعى العاشقى تولقىندى رەپرەسسيالاعانداي شارا  قولدانۋى ءۇشىن جىبەرىلدى. (مۇنىڭ الدىندا، 1931 جىلعى 11 جەلتوقساندا، «وگپۋ القاسى جانىنداعى ەرەكشە كەڭەسكە» م. تىنىشپاەۆ پەن باسقالاردى ايىپتايتىن № 2370 ءىس بويىنشا 3 توم جانە سولارمەن بايلانىستىرىلعان ىستەر، بارلىعى 12 توم جولدانعان بولاتىن).

بىراق وگپۋ قازاق مەملەكەتىندەگى ديكتاتور گولوششەكيننىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن، تاپ سولاي بولار-اۋ دەپ ەشقاشان كۇتپەگەن مىنەز كورسەتتى. ءىس ەكى ايدان كەيىن «وسى 20 ايىپتالۋشى ۇستىنەن  قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگىزىلسىن نەمەسە ءبارى دە بوساتىلسىن» دەگەن ۇسىنىسپەن قازاقستانداعى وكىلدىككە كەرى قايتارىلعان-دى. ول ازداي، «وگپۋ-ءدىڭ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگىن قاداعالاۋ جونىندەگى  قسسر پروكۋرورى ستولبوۆا جولداسقا سسرو جوعارعى سوتىنىڭ پروكۋرورىنان» قۇپيا تۇردە 1932 جىلعى 8 ناۋرىزدا شۇعىل حات كەلدى. وندا «قك-ءتىڭ 58/7, 11, 59/3 بابتارى بويىنشا ايىپتالعان ەرمەكوۆ ءالىمحاندى، دوسمۇحامەدوۆتەردى، وماروۆتى، اقپاەۆتاردى جانە باسقالاردى، بارلىعى 20 ادامدى، وگپۋ القاسىنا ءمانى بويىنشا قاراۋ ءۇشىن» وگپۋ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى  جولداعان ءىستىڭ وسى 1932 جىلعى اقپاننىڭ اياعىندا  كەرى قايتارىلعانى حابارلانا وتىرىپ، سول ءىس بويىنشا جاسالعان ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا پروكۋرور ستولبوۆانىڭ كەلىسىم بەرگەنى  تۋرالى قورىتىندىسى بار ەكەنى، سول سەبەپتى ونىڭ وزىنە تىكەلەي حات جازىلىپ وتىرعانى  ەسكەرتىلىپتى.

سسرو جوعارعى سوتى پروكۋرورىنىڭ حاتىندا قازاقستانداعى وگپۋ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى  «تەرگەۋدى ءبىر جارىم جىل بويى جۇرگىزگەنىنە قاراماستان»، جۇمىسىن ساپاسىز قورىتقانى اتاپ ايتىلىپتى. ورتالىققا جىبەرىلگەن وسى ءىستى تەكسەرىپ قاراۋ ونى ءمان-ماعىناسى جونىنەن وگپۋ القاسىندا تىڭداۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتكەن ەكەن. مۇنداي قورىتىندى جاساۋدىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بولسا كەرەك. بىرىنشىدەن، ايىپتالۋشىلاردىڭ «قازاقستانداعى ساياسي بانديتيزمگە قاتىسى، ولاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە جەتەكشىلىك ءرولى دالەلدەنبەگەن». سونىمەن بىرگە «ايىپتالۋشىلار جانە ورتالىق ۇيىم مەن ناقتى بانديتتىك جاساقتار اراسىنداعى بايلانىس» بۋىندارى ايقىندالماعان. ەكىنشىدەن، ايىپتاۋ قورىتىندىسى نەگىزىنەن ايىپتالۋشىلاردىڭ «1918–22-ءشى جىلدارعى كونتررەۆوليۋتسيالىق وتكەنىنە» سۇيەنگەن. ال ىستە جيناقتالعان سوڭعى جىلدار ماتەريالدارى، پروكۋروردىڭ ويىنشا، ولاردىڭ وتكەندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن جاڭعىرتۋىن تانىتاتىنداي ەشقانداي ناقتى كورسەتۋ بەرمەيدى، ولار، مىقتاعاندا، «ۇلتشىلدىق كوزقاراستار مىنەزدەمەسى رەتىندە عانا» قاراستىرىلا الادى.

«وسى ءىس بويىنشا تەرگەۋدىڭ قاناعاتتانعىسىز جۇرگىزىلگەنىنە ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى اۋدارا وتىرىپ، ونى وتە قىسقا مەرزىمدە اياقتاۋ ءۇشىن ءوزىڭىز تىكەلەي باقىلاۋعا الىپ،  قاجەت شارا قولدانۋدى ۇسىنامىن»، –  دەپ قاتاڭ تۇيگەننەن سوڭ ماسكەۋلىك پروكۋرور الماتىلىق ارىپتەسىنە تاعى ءبىر ۇسىنىس ايتقان ەكەن. «قىلمىستىق ىسكە تارتىلعانداردىڭ ءبىرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، شال جانە مۇلدەم اۋرۋ اقپاەۆ جاقىپتىڭ ارىزىن وسىمەن ءبىر مەزگىلدە جىبەرە وتىرىپ، وعان جانە باسقا ايىپتالۋشىلارعا دا قولدانىلعان الدىن كەسۋ شاراسىن (ياعني تۇرمەگە قاماپ قويۋلارىن – ب.ق.) قايتا قاراۋدى ۇسىنامىن» دەيدى. سولاردىڭ ورىندالۋىنان حاباردار ەتۋدى سۇراپ، حاتىنا ج. اقپاەۆتىڭ 9 بەتتىك ارىزىن قوسا تىركەگەن. حاتقا 1932 جىلعى 21 ناۋرىزدا الماتىلىق لاۋازىمدىلاردىڭ بۇرىشتامالارى سوعىلىپ، سوڭىنا قىزىل سيامەن «پوليت. سكاندال» دەگەن ءسوز ءتۇسىرىلىپتى.

بۇل شىنىندا دا «ساياسي ماسقارالىق، ماسقاراپازدىق جانجالعا» ۇشىراۋدىڭ تاپ ءوزى ەدى. گولوششەكين، شاماسى، ءوزىنىڭ اسا ماڭىزدى تاپسىرماسىن قۇپيا قىزمەتتىڭ وسىنشا ورالىمسىز ورىنداعانىنا كۇيىپ-پىسسە كەرەك. ارينە،  ول وگپۋ وكىلدىگىنىڭ باسشىلارىمەن دە، ماسكەۋدەگى بۇعان  قاتىسى بار ورتالىق مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن دە ءتيىستى اڭگىمەلەر جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە سوۆەت وداعىنىڭ وگپۋ القاسى جانىنداعى ايرىقشا ۋاكىل ۆلاديمير فەلدمان مەن وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا تولىق وكىلەتتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە وكىلدىكتىڭ قۇپيا-وپەراتيۆتىك باسقارماسىنىڭ باستىعى سەرگەي ناۋموۆيچ ميرونوۆ (شىن اتى-ءجونى – ميرون (مەەر) يوسيفوۆيچ كورول) الماتىدان 1932 جىلعى 4 ساۋىردە ماسكەۋدەگى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى يۆان اكۋلوۆقا مىنانداي جەدەلحات جىبەردى: «ماسكەۋ. وگپۋ. اكۋلوۆقا. ۇلتشىلدار ءىسى بويىندا قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگىزۋ ناقتى ناتيجە بەرمەيدى. ولاردى بوستاندىققا جىبەرۋ قازاق ۇلتشىل ەلەمەنتىن بەلسەندىلەندىرىپ جىبەرەدى ءۇتىر ولكە باسشىلىعىنا جانە وگپۋ ورگاندارىنا شابۋىلداردىڭ جاڭا تولقىنىن تۋعىزادى. وسىعان جانە ولكەنىڭ ساياسي جاعدايىنا سۇيەنە وتىرىپ، قازىرگى ۋاقىتتا ايىپتالۋشىلاردى قازاقستان شەگىنەن تىسقارى جاقتارعا جەر اۋدارۋ ماقساتىمەن ءىستى وگپۋ القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسىندا قاراۋعا سانكتسيا بەرۋىڭىزدى وتىنەمىز. شۇعىل جاۋاپ توسامىز».

الايدا وڭ جاۋاپقا شۇعىل قول جەتكىزە الماعاندىقتان، گولوششەكين الماتىعا كەلگەن ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى تورالقاسىنىڭ مۇشەسى، پارتيا الدىندا بەدەلى زور بايىرعى كوممۋنيست ارون ءسولتستى قاتىستىرىپ، چەكيستەرمەن ماڭىزدى ءماجىلىس وتكىزەدى دە، ءوز ويىن ماقۇلداتقان شەشىم شىعارتادى.  ارتىنشا، 1932 جىلعى 20 ساۋىردە، وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلى ۆاسيلي كارۋتسكي «سولتس، فەلدمان، گولوششەكين قاتىسقان كەڭەستىڭ شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ رەتىمەن» الماتىدان ماسكەۋگە، وگپۋ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ي. اكۋلوۆقا ارنايى جەدەلحات جولدايدى. بۇل تەلەگراممادا «ولكەدەگى ساياسي احۋالدى، ۇلتشىلدار ءىسى بويىنشا تۇتقىندالعانداردىڭ ءبارىن بەتالدى بوساتا سالۋدىڭ زياندىلىعىن   ويلاي وتىرىپ»، تولىق وكىلەتتى وكىل كارۋتسكي اتالعان ماجىلىستە كەلىسىلگەن شارانى ايىپتالۋشىلارعا ءوز تاراپتارىنان قولدانۋ ءۇشىن كىندىك باسقارمادان رۇقسات سۇراعان ەكەن. «وگپۋ تولىق وكىلەتتى وكىلدىگىنىڭ مىنا شەشىمىنە سانكتسيا بەرۋدى وتىنەمىن» دەپ، № 2370 ىستە قوزعالعان 20 ادامعا قازاقستانداعى وكىلدىك تاراپىنان قولدانىلماق شارالاردى  ۇش توپقا جىكتەپ جازىپتى.

بىرىنشىدەن، «ورتا ازيا مەن باتىس ءسىبىر رەسپۋبليكالارىندا تۇرۋ قۇقىنان ايىرىپ، كونتسلاگەرگە قاماۋ شاراسى قازاقستان شەگىنەن تىس جاققا بەس جىلعا (الدىن الا تۇتقىندالعان مەرزىمىن ەسەپكە الىپ)  جەر اۋدارۋمەن الماستىرىلسىن» دەپ ۇيعارىلعان 15 ادامدىق ۇلكەن توپ (تىنىشپاەۆ مۇحامەدجان، مۇڭايتپاسوۆ ءابدىراحمان، كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەد، كۇدەرين جۇماحان، دوسمۇحامەدوۆ حالەل، دوسمۇحامەدوۆ جاھانشا، قادىرباەۆ سەيدازىم، ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن، اقپاەۆ جاقىپ، قوجامقۇلوۆ ءناشىر، وماروۆ ءاشىم، بۇرالقيەۆ مۇستافا، تىلەۋلين جۇماعالي، اقپاەۆ ابدۋلحاميت، مۇرزين مۇحتار) ءتىزىمىن بەرگەن. ەكىنشىدەن، «وماروۆ ءۋاليحان، سۇلەەۆ ءبىلال، ىسقاقوۆ دانيال الدىن الا قامالعان ۋاقىتىن ەسەپكە الىپ، ءبىرجولاتا بوساتىلسىن» دەپ كورسەتىپتى. ۇشىنشىدەن، «ەرمەكوۆ ءالىمحان، اۋەزوۆ مۇحتار كونتسلاگەرگە شارتتى قاماۋدى قولدانىپ، نەمەسە يدەولوگيالىق تۇرعىدا قارۋسىزدانىپ دەكلاراتسيا جاريا ەتكەندىكتەرىن، ءوز كىناسىن مويىنداعاندىقتارىن جانە ادال قىزمەت ەتۋگە مىندەتتەمە العاندىقتارىن ەسەپكە الىپ»، قاماۋدان بوساتىلسىن دەگەن كورىنەدى. وكىلدىكتىڭ ۇكىمىمەن جەر اۋدارىلاتىندار جىبەرىلەتىن اۋدانداردى اتاپ ايتۋدى ماسكەۋدەن وتىنە وتىرىپ، ولاردىڭ شىعىس ءسىبىر، ورتالىق قاراتوپىراقتى وبلىس، باسقا دا ىشكى اۋداندار بولعانىن قالايتىندارىن دا ايتىپتى. ايىپتالعانداردىڭ «ارقايسىسىنا جەكە-جەكە سانكتسيا بەرۋ ماسەلەسى گولوششەكين جولداسپەن كەلىسىلدى» دەپ حابارلاي كەلە، وسىلارعا قاتىستى كىندىك مەكەمەنىڭ شەشىمى جايىندا وزدەرىنە شۇعىل تەلەگرافپەن حابارلاۋدى سۇراپتى.

كوپ ۇزاماي ماسكەۋدەن «بارلىق تۇتقىندالعاندارعا قاتىستى بەلگىلەنگەن شارالارمەن كەلىسەتىندىكتەرىن» ايتقان جەدەلحات كەلدى. «جەر اۋدارىلاتىن ورىن – تسچو (ورتالىق قاراتوپىراقتى وبلىس)» دەپ كورسەتىلدى. 1932 جىلعى 10 ساۋىردە اكۋلوۆ تا: «قارسىلىق جوق» دەپ حابارلادى. الماتىداعى تولىق وكىلەتتى وكىل كارۋتسكي قىزمەتكەرلەرىنە: «ايالداماستان ۇشتىكتىڭ قاۋلىسى راسىمدەلسىن»، «ەكى كۇندىك مەرزىمدە جۇزەگە اسىرىلسىن»، «تسچو-عا ەرەكشە حات، دەربەس مەموراندۋم جازىلسىن» دەگەن تاپسىرمالار بەردى. 1930 جىلعى 30 ساۋىردە قازاقستانداعى وگپۋ ءتو (پپ) ۇشتىگى وتىرىسىنىڭ جوعارىدا اتالعان 15 تۇتقىندى «بەس جىلعا كونتسلاگەرگە قاماۋ، جازانى سول مەرزىمگە تسچو-عا جەر اۋدارۋمەن الماستىرۋ»، قالعان بەسەۋىن تۇرمەدەن بوساتۋ جايىنداعى قاۋلىسى شىقتى.

ۇلت قايراتكەرلەرىن بۇل جولعى جازالاۋ شاراسى گولوششەكيننىڭ العاشقى كوزدەگەنىندەي بولماعانمەن ء(تىپتى 18 «ۇلتشىل» تۇرمەدەن سوتقا جەتكىزىلمەي بوساتىلسا دا), ۇلتتىق مۇددەنى ويلايتىن قايراتكەرلەردى بەلگىلى دارەجەدە اۋىزدىقتاپ، جۇرتشىلىقتى ۇدايى ۇرەي شەڭبەرىندە ۇستاپ تۇرۋعا ەداۋىر قىزمەت ەتتى...

...رەسپۋبليكادا الاپات اشارشىلىق ۇدەپ، قازاق حالقى ءىس جۇزىندە ۇلتتىق اپاتقا ۇشىرادى. بوساپ قالعان جەرلەردە كونتسلاگەرلەر ورىن تەپتى. سىرتتان اكەلىپ قونىستاندىرىلعان جۇرت شىبىنشا قىرىلعان كوشپەندىلەر سۇيەگى ۇستىندە جاڭا ءومىر كورىگىن قىزدىردى. قازاقستانداعى ءامىرشىل ديكتاتوردىڭ «سانانى نيۆەليروۆكالاۋ، بىركەلكىلەندىرۋ» ۇدەرىسىن تۇتاتۋدان باستاپ، قوعامدا ۇلت ماسەلەسىن ۇمىتتىرۋدى كۇيتتەگەن كۇرت بەتبۇرىسى قاۋىپتى شەگىنە  بەتتەپ بارا جاتتى...

بەيبىت قويشىباەۆ، 

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz