قاجىعۇمار شابدانۇلى. سوتسياليزم سامالى (جالعاسى)
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
«جەكەگە تابىنۋعا قارسى ناۋقاننىڭ» اياقتالماي قالعاندىعى جونىندە قىتاي زيالىلارى اراسىندا تالاس-تارتىس قوزعالا بەردى. جەكەگە تابىنۋعا عانا ەمەس، تابىندىرۋشىعا قارسى اتتانعاندىقتان حۋپىڭنىڭ وزىنە قارسى ناۋقان جۇرگىزىلگەن عوي. ونىڭ وزىنە تونگەن قاھارلى تاۋقىمەتتىڭ قورقىنىشى الدىڭعى ناۋقاندى ۇمىتتىرا المادى.
«بىزدە تابىندىرۋشى جوق پا؟»، «حۋپىڭ كومپارتيا باسشىلارىنا جالا جاپتى ما؟».
«ءبىزدىڭ ەلدە جەكەگە تابىنۋشىلىق راسىمەن-اق بولماعانى ما؟» دەپ وندىرشەكتەيدى.
«جوق!» دەيدى بەلسەندىلەر. «ماۋجۋشي وزىنە قاشان تابىندىرىپتى، «حالىق ءۇشىن ىستەيىك»- دەپ ءار كۇنى ۇرانداپ وتىرعان كوسەمدى حالقى قۇرمەتتەمەي مە، مۇنداي قۇرمەتتەۋدى تابىنۋشىلىق قاتارىنا قوسۋعا بولا ما! ءبىزدىڭ ەلدە جەكەگە تابىنۋشىلىق جوق!»
«ارقانداي جەكە كوممۋنيست، ءوزىن بۇكىل پارتيا كوللەكتيۆىنىڭ دەڭگەيىندە، ءتىپتى ۇستىندە اتاۋعا جول قويسا، تابىندىرۋشى دەگەن سول بولماق. ويتكەنى، ونداي شەكتەلۋسىز جەكە بارا-بارا شەكسىز قۇقىقتى تاڭىرگە اينالىپ كەتەدى. ستالين دە سولاي دامىپ كەلىپ، جالعىز تاڭىرگە اينالعان!».
«مىنە، دۇرىس تۇجىرىم وسى. حرۋششەۆتىڭ بۇل باستاماسى، ءتىل تيگىزۋگە بولمايتىن زور دەموكراتيا!»- دەگەنگە سايادى كوپشىلىگى.
ۇرىمجىدەگى وقىعاندار اراسىنداعى ايتىس تا وسىلاي باستالادى....
مەكتەپ قۇرالدارىنىڭ ىقتياجى مەنى مەڭگەرمەگە قايتا سۇيرەپ، وتباسىما جاقسى ۇيدە سىيلادى.
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
«جەكەگە تابىنۋعا قارسى ناۋقاننىڭ» اياقتالماي قالعاندىعى جونىندە قىتاي زيالىلارى اراسىندا تالاس-تارتىس قوزعالا بەردى. جەكەگە تابىنۋعا عانا ەمەس، تابىندىرۋشىعا قارسى اتتانعاندىقتان حۋپىڭنىڭ وزىنە قارسى ناۋقان جۇرگىزىلگەن عوي. ونىڭ وزىنە تونگەن قاھارلى تاۋقىمەتتىڭ قورقىنىشى الدىڭعى ناۋقاندى ۇمىتتىرا المادى.
«بىزدە تابىندىرۋشى جوق پا؟»، «حۋپىڭ كومپارتيا باسشىلارىنا جالا جاپتى ما؟».
«ءبىزدىڭ ەلدە جەكەگە تابىنۋشىلىق راسىمەن-اق بولماعانى ما؟» دەپ وندىرشەكتەيدى.
«جوق!» دەيدى بەلسەندىلەر. «ماۋجۋشي وزىنە قاشان تابىندىرىپتى، «حالىق ءۇشىن ىستەيىك»- دەپ ءار كۇنى ۇرانداپ وتىرعان كوسەمدى حالقى قۇرمەتتەمەي مە، مۇنداي قۇرمەتتەۋدى تابىنۋشىلىق قاتارىنا قوسۋعا بولا ما! ءبىزدىڭ ەلدە جەكەگە تابىنۋشىلىق جوق!»
«ارقانداي جەكە كوممۋنيست، ءوزىن بۇكىل پارتيا كوللەكتيۆىنىڭ دەڭگەيىندە، ءتىپتى ۇستىندە اتاۋعا جول قويسا، تابىندىرۋشى دەگەن سول بولماق. ويتكەنى، ونداي شەكتەلۋسىز جەكە بارا-بارا شەكسىز قۇقىقتى تاڭىرگە اينالىپ كەتەدى. ستالين دە سولاي دامىپ كەلىپ، جالعىز تاڭىرگە اينالعان!».
«مىنە، دۇرىس تۇجىرىم وسى. حرۋششەۆتىڭ بۇل باستاماسى، ءتىل تيگىزۋگە بولمايتىن زور دەموكراتيا!»- دەگەنگە سايادى كوپشىلىگى.
ۇرىمجىدەگى وقىعاندار اراسىنداعى ايتىس تا وسىلاي باستالادى....
مەكتەپ قۇرالدارىنىڭ ىقتياجى مەنى مەڭگەرمەگە قايتا سۇيرەپ، وتباسىما جاقسى ۇيدە سىيلادى.
كۇندىز مەكتەپتەرگە ۇلتتىق وقۋ قۇرال قۇراستىرىپ، كەشكە دەيىن جازۋمەن بولاتىن مەنىڭ ۇيىمە دە وسى ايتىس كۇن باتىسىمەن باسا كوكتەپ كىرىپ، دۋىلداتىپ ءجۇردى. دەمالىس ۋاقىتىمدا اڭگىمە-كۇلكىنى جاقسى كورەتىندىگىم ءۇشىن جاقىن قىزمەتتەس-جولداستار كەش باتا مەنى ىزدەيتىن بولدى. ءبىر جەرگە قىدىرا شىقسا دا مەنىمەن بىرگە بولۋدى كوكسەيتىندەر كوبەيدى.
مەكتەبىنەن ءار سەمبى كەشتەرىندە عانا قايتاتىن ماقپال بوسانعاننان بەرى قولعابىسشى ايەل تاۋىپ، ۇلىمىزدىڭ جاعدايى ءۇشىن ۇيدەن تاماقتانىپ، مەكتەپكە ۇيدەن باراتىن بولعان. ونىڭ ءار كەشتە ۇيدە بولۋى مەن مەيماندوستىعى «شاقىرىلماعان قوناقتى» ءتىپتى كوبەيتە تۇسكەن شاق.
التىن ءتىستى بايىن ەرتىپ ءار جەكسەنبىدە «توركىنشىلەپ» كەلىپ تۇراتىن ءاليا كۇزدىڭ ءبىر سەمبى كۇنى تۇستەن كەيىن جالعىز جەتتى. كەش تۇسە كەلگەن اسىلقان اقىن قالجىڭداي كىردى وعان:
- قارىنداس كۇيلىمىسىڭ؟ بۇل امانداسۋعا ءاليا جىميا امانداستى دا مەن كۇلىپ جىبەردىم:
- اعاسى قارىنداسىنىڭ الدىمەن كۇيىن سۇراي ما ەكەن؟
- كۇيەۋى جوقتا كۇيىن بىلە قويعىم كەلگەنى عوي، بۇل قارىنداسىمنىڭ سونىسىنان باسقاسىن سۇراعىم كەلمەيدى!
ءاليا ءۇي جۇمىسىنا كومەكتەسۋ جونىمەن اۋىز ۇيگە شىعا كۇلدى دە، اسىلقان ماعان ويلانا قاراپ كۇبىرلەدى:
- بيعاش، جاعداي تىنىسى كەڭىپ قالدى عوي، سويتسە دە «ساقتىقتا قورلىق جوق»، ايتىپ قويايىن، ەرلى-زايىپتى وسى ەكەۋى دە باي ساۋداگەر بالالارى ەمەس پە، ورايشىل قۋلار كورىندى. پرولەتاريات پارتياسىنا دا الدىمەن كىرىپ الا قويۋلارىن كورمەيمىسىڭ. كوزىڭ ەندى عانا اشىلىپ كەلە جاتقاندا قىرسىق بولىپ، كەزەڭنەن توسىپ جۇرمەسىن!
- دۇرىس. مىنا ولەكشىنى ءتىپتى ساتىمپاز بولاتىن. بىراق قازىر ەكەۋى دە پارتيا مەكتەبىندە ىستەيدى. كوكىرەكتەرىنە از دا بولسا ماركسيزم ساۋلەسى تۇسپەسە، اسا سەزىمتال تارازىنىڭ بۇل ورنى پارتيا قىزمەتىنە قالاي قابىلدايدى. ال، قالاي بولعاندا دا ەندى ماعان نە قىلماق! «ءوز اياقتارىمەن كەلگەن سوڭ ءجۇرسىن» دەپ، ماقپال دا قورعاشتاي بەرەدى،- دەدىم.
داستارقانىمىز ءاليانىڭ قولىمەن جايىلىپ، ءاليانىڭ قولىمەن ۇسىنىلعان ءشاي شىنىسىن اسىلقان قول-مولىمەن قوسا ۋىستاپ، تۇگەل تارتتى وزىنە قاراي:
- الىستان كەلگەن قوناقسىڭ عوي، وتىر مۇندا، ءشايدى كەلىنىمنىڭ ءوزى-اق قۇيادى!
- مەن دە بوتەنىڭىز ەمەس شىعارمىن!- دەگەنىندە ءاليانىڭ جۇيرىك كوزى ماعان جارق ەتىپ وتە شىعىپ، ماقپالعا بارىپ ءتۇستى. وقۋداعى ءسىڭىلىم... جۇمىس باستى بولعان سوڭ تىم بولماسا سەمبىلىگىنە كومەكتەسەيىن دەپ كەلگەنىم!..
- وتىرا عوي اپكەتاي، شارشاپ كەلدىڭىز!- دەگەن ماقپالدىڭ جاۋابى ايتىلعانشا اسىلقاننىڭ جۋانتۇعىر قولى قىزىل تۇلكىنى جامباسىنا باسىپ ۇلگىرىپ ەدى. راقىمقان اتتى كونە ساباقتاس ءتورت-بەس جىگىت ەرتىپ كىرىپ كەلگەندە تىپىرلاي تۇسكەن ءاليانى ءتىپتى ءبۇردى.
- ماعان دەگەن قۇشتارلىعىڭدى سارت كۇيەۋىڭ كەلىپ كورگەنشە جىبەرمەيمىن!
- ودان قورىققانىم ەمەس، جۇمىسىم بار، قويا بەرىڭىزشى!
- جوق، ساعان جۇمىس ارتىلمايدى، قورىقپايتىنىڭ راس بولسا، قوزعالما!- دەپ اسىلقان مىتىپ-مىتىپ جىبەردى ءبىر جەرلەرىن.
- ءۇيباي-ي-ي نە بەتىمدى ايتايىن!
- ەي كارى يت، قويا بەر بالانى!- راقىمقان كۇشپەن ايىردى دا ءاليانىڭ ورنىنا وتىرا قالدى ءوزى.
- قالقام، مىنا ايۋدان قۇتقارۋشىڭ مەن بولعانىمدى ۇمىتا كورمە!
- راحمەت اعاي! ءاليا اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتكەن سوڭ كۇبىرلەدى اسىلقان:
- سارتىن شامداندىرىپ، بيعابىلدى وسى جابىسقاقتاردان قۇتقارايىن دەپ وتىرسام!...
- قۋىن ءوزىنىڭ!- قارقىلداي كۇلدى راقىمقان. - ءبىر ەلدى مەشەۋلىك پەن كەدەيلىكتەن قۇتقارامىن، جارىلقايمىن دەپ كەلىپ جانىن سۋىراتىن وتارشىلاردىڭ ءسوزى عوي مىناۋىڭ! بايبىشەسىنە جابىسۋىڭ، بيعابىلعا جانىڭ اشىعانى ەكەن-اۋ!
بۇل جانىستىرۋعا كەلگەندە ماقپال ماعان قاراپ قويىپ سىقىلىقتادى دا، ءبىر جاعىمدا وتىرعان ىنتىقباي ادەيى جاني ءتۇستى ونى:
- نۇرياش، مىنالار سەنى توقال دەگىسى كەلىپ وتىر ما، قالاي وزدەرى؟
- دەگىسى كەلگەندى قويىپ، دەپ بولمادى ما!... ىشتەرى كۇيسە تۇز جالاسىن، شاقىرىپ كەلەيىنشى ءوزىن!- دەپ كۇلە تۇرەگەلدى ماقپال. اۋىز ۇيدەن ءاليانى قولتىقتاپ، تارتىپ اكەلىپ، مەنىڭ قاتارىما وتىرعىزدى دا ءوزى تومەنگى جاعىنان ءشاي قۇيدى. - ال، ەندى نە دەمەكسىزدەر؟
ءاليا ەشتەڭە ۇقپاعانسىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاي ءتۇستى:
- نە بولدى، نە بولدى، كۇلەسىزدەر عوي؟
- «بايبىشە-توقال» دەپ مىنالار ەكەۋىمىزدىڭ تاتۋلىعىمىزدى كورە الماي وتىر!- دەپ ماقپال اشكەرەلەي سالدى. - بايبىشە بولىپ-اق وتىرشى قانە، قايتەر ەكەن!
ءاليا ورنىنان ىرشىپ تۇردى:
- جوق-جوق، قۇداي ساقتاسىن، ءوزىمنىڭ ەرىم تۇرعاندا!.. ول ەستىسە بۇل قالجىڭدارىڭىزدى... ارامىزعا وت سالماڭىزدارشى!
قالجىڭنان ۇتىلماۋ ويىمەن «وتىر، بايبىشە!» دەپ، ءاليانىڭ قولىنان تارتىپ ەدىم، ءبىر ساۋساعىمدى بايقاتپاي قىسىپ قالىپ، وتىرا كەتتى.
- ال، ابىسىن بولساق نەسى بار ەكەن؟- دەپ كۇلدى ماقپال. ءاليا شەگىنە وتىرىپ قىزاراقتاي سويلەدى:
- بۇل قالجىڭدى قويشى نۇرياش، ەرىم كەلىپ قالادى!
قوناقتار دۋىلداپ كۇلە القالادى ماقپالدى:
- جارادىڭ نۇرياش، جارادىڭ!
- ءوز كۇشىنە سەنىمى تولىق-اق ەكەن!
- مۇنداي مىنەزى بولماسا، بيعان «نۇرياش» اتاي ما!- دەپ توقباي اتتى جاس اقىن ءسۇيىنشى ايتتى دا، قۇلجان اشىق كوپشىكشىل ادەتىمەن كوككە ءبىر-اق شىعاردى.
- بيعانداي عالىمىمىزعا ەكى ايەل تۇگىل ءتورت ايەل اپەرسەك تە كوپ بولماس!
بۇل ۇشىرماعا، قىنجىلا قاراعانىمدى سەزبەي قالىپپىن. قۇلجانعا راقىمقان تويتارىس ايتتى:
- بيعابىلدىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن حالىقتىڭ جاۋى ەتىپ، فەودالعا اينالدىرساڭ، سىيلايدى-اق ەكەنسىڭ! «ءتورت قاتىنىڭ» نە ايتىپ وتىرعان؟
- قالجىڭ عوي! - دەي سالدى قۇلجان. ءبارىمىز كۇلدىك.
- ونداي قىز-كەلىنشەك وندىرەتىن زاۋىتىڭ بولسا، الدىمەن وزىڭە ءبىر سۇلۋىن... سونان سوڭ ۇيلەنە الماي جۇرگەن ءبىزدى دە ەسىركەرسىڭ!- دەپ ءياسىنامات اتتى ۇيعىر قىزمەتتەسىم قارقىلدادى. - بىراق، «قازاق بايىسا قاتىن الادى» دەپ ءبارىن بيعابىلگە بەرەتىن ۇقسايسىڭ عوي!
- ۇلى ءستاليندى دە ازدىرعان وسىنداي جارامساقتىق-اۋ!- كۇڭك ەتە ءتۇستى ەسقالي. وعان جاۋاپتى راقىمقان اشىق قايىردى:
- مىنا بيعابىلعا ءتورت قاتىن اپەرمەك بولعاندا، ونداي كوسەمدەرگە دۇنيەدەگى بارلىق قىز-كەلىنشەكتى تۇگەل جيىپ بەرۋدى دە كوپسىنبەگەن شىعار!
- ءوزىم حرۋششەۆتىڭ جەكەگە تابىنۋعا قارسى ارەكەت قوزعاۋىنىڭ تۋرالىعىن ەندى تولىق ءتۇسىنىپ وتىرمىن!- دەگەن كۇڭكىلمەن اسىلقان تۇقىردى.
ماقۇلبەك ءداۋ جالت قارادى وعان:
- بىراق، ول ناۋقان دۇرىس بولسا، ماۋجۋشي قارسىلىق مالىمدەر مە ەدى!
قۇلجان ەندى ءوزىنىڭ جاڭاعى جارامساقتىعىنىڭ قارسى جاعىنان شىعا كەلدى:
- ماۋجۋشيدىڭ ءوزى دە تابىندىرۋشى جاعىندا ەكەندىگىن وسى قارسىلىعى-اق دالەلدەپ وتىرماي ما!
نەگىزگى ايتىس تاقىرىبىنا وسىلاي تولقىپ-تولىقسىپ كەلىپ تاعى كوشتى قوناقتارىم. قىپ-قىزىل ەسقالي كۇرەڭىتە قالىپ قۇلجاننىڭ بۇل دالەلىنە قارسى دالەل قويدى:
- تۋعان كۇنىن مەرەكەلەۋگە دە تيىم سالعان ماۋجۋشي، «ماعان تابىنىڭدار» دەدى مە ساعان!
- تاريحتا قاي مەملەكەت باسشىسى ماعان تابىنىڭدار دەپ تابىندىرىپ ەدى!- دەپ توقباي وعان قارسى تۇسىنىك ايتتى. - ءبارى دە ەمەۋرىنمەن تابىندىرىپ كەلمەدى مە! «جاساسىن» دەمەي قويساڭ جاعاتتاۋشىلارى جاعاڭنان الا تۇسپەۋشى مە ەدى. قازىر جاعداي ءبىراز كەڭىگەن سوڭ عانا ءتىلىمىز شىعىپ وتىر عوي. بۇدان ءسال بۇرىنىراق «تابىندىرما» دەسەڭ ءوزىڭدى تامۇقتان كورەر ەدىڭ!
توقباي ءوزىن وسىلاي جاقتاي قالعاندا شارعا دەنەلى قۇلجان كەرديىپ شالقالاي قالدى:
- مەنىكى قالجىڭ عوي، انشەيىن!
- بىلە بىلسەڭدەر ماۋجۋشيدىڭ جەكەگە تابىنۋعا قارسى ۇلەسى كوپ!- دەپ ەسقاليدى راقىمقان قۋاتتادى. - قالا، قالاشىقتارعا، ءوندىرىس ورىندارىنا سوۆەت وداعىنداعى سياقتى جەكە ادامداردىڭ اتىن قويماۋ جونىندەگى بۇيرىعىن دا ۇمىتىپ قالدىڭدار ما!... شىندىعىندا ماسەلە كوسەمدەردە ەمەس، كوپشىلدەردە. «دانىشپان كوسەم»، «كۇن كوسەم» دەپ كوككە سوناۋ ءتاڭىردىڭ ورنىنا وتىرعىزىپ قويىپ، قايتادان ورنىنا تۇسىرە الماي كەرديتىپ قوياتىن وسىنداي قوس قۇيرىقتى جاعىمپازدار عانا!.. جاڭاعى قۇلجاننىڭ بيعابىلدى قولپاشتاۋى ءدال سونىڭ مىسالى ەمەس پە!
- ءسىز مەنىڭ سول ءسوزىمدى جاعىمپازدىق ساناپ قالدىڭىز با؟ - كەڭكىلدەي كۇلدى قۇلجان. - ونىم بيعاندى جاقسى كورگەندىگىمنەن عانا ايتىلىپ قالدى عوي!
- قۇلجان، سەنىڭ سول «جاقسى كورۋىڭنىڭ» ءوزى، باسقاعا دا كەسىرى بار جاعاتتاۋ!- دەپ قالعان اسىلقان ءسوزدى بۇل «قورقىنىشتى» تاقىرىپتان بۇرىپ، ءجاي قالجىڭعا اۋىستىرماق بولدى. مىنا سۇلۋلارى جەتپەي وتىرعانداي، بيعابىلعا ءبارىن ءۇيىپ-توگىپ، ارىق كەمپىرلەرگە ءبىزدى ماڭگى ماتاماقسىڭ عوي تەگى! مەنىڭ دە ءبىر جاس ءيىستى يىسكەيىن دەگەن ءۇمىتىمدى ەسكەرسەڭشى يت-اۋ!
راقىمقاننىڭ تىگىل سوگىسىنە قىزىنىپ قالعان قۇلجان بۇل قالجىڭدى ەستىمەي دە قالعانداي سويلەپ كەتتى:
- مەن تاعى ءبىر شىندىقتى ايتايىنشى! جەكەگە تابىنۋشىلىق جوق دەپ مەنى عانا جاماناتتى جاعىمپاز ەتپەك بولدىڭدار عوي، قانە ايتىڭدارشى، ۇلى كوسەمىمىز ماۋجۋشي تۇگىل جاي عانا ءبىر اۋدان شۋجيلەرىنە[1] دە جالباراقتاپ ءيىلىپ-بۇگىلە قالاسىزدار عوي، بۇل، تابىنۋشىلىق ەمەس پە؟
- سەكرەتارلار - پارتيانىڭ وكىلى، ماۋجۋشي - پارتيانىڭ كوسەمى. ءبىزدىڭ ولاردى قۇرمەتتەۋىمىز - پارتياعا ارنالعان قۇرمەت. ونداي قۇرمەت پەن تابىنۋدىڭ پارقىن ايىرماي، ءبارىن جالبارىنۋ-تابىنۋ دەسەڭدەر، قاتەلەسەسىڭدەر جولداستار! - دەپ ىنتىقباي قۇلجانعا قاراتىپ توقتاۋ ايتتى.
- ارقانداي ارەكەتتىڭ شەگى بولادى،- دەدىم مەن. ىنتىقبايدىڭ پىكىرىن باس يزەپ قۋاتتاي سالا قوسىمشا قوستىم. كوپشىلىك جىم بولا قالدى. - شەگىنەن اسىرا جەگەن بال دا ۋ. ال، «جاقسى كورۋ»، «قۇرمەتتەۋ» دەيتىن ادامزاتتا عانا بولاتىن ىزگى قاسيەتتىڭ بەلگىسىن ءوز شەگىنەن اسىرىپ جىبەرسە، قۇلشىلىق پەن تابىنۋشىلىق كەلىپ شىقپاق. مۇنى بىلە تۇرىپ، قاساقانا ىستەسە، قاستىق-شىرىتكىش باكتەريا شاشقاندىق بولادى!
- مىنە، مىنە ءدال ايتتىڭىز، وي اينالايىن بيعانىم-اي!- دەپ قۇلجان الدىما ءتۇسىپ، جورعاقتاي جونەلدى. - ءدال ولشەم، دارۋلى قورتىندى بولدى! ال ەندى پارتياعا ارنالعان وسى قۇرمەتىمىزدى شەگىنەن اسىرىپ، تابىنۋشىلىققا اينالدىرىپ وتىرعان كىم، سونى ۇقتىرىڭىزشى!
- شەگىنەن اسىرعان سەن. جانە سەندەيلەر شىعار!- دەپ جىميا قاراعانىمدا، دۋ كۇلدى كوپشىلىك. كۇلكى توقتاعان سوڭ كۇرسىنە جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - جاڭا عانا كوز اشىپ وتىرعان پاك ءسابي مەشەۋ حالىقتىڭ اراسىنا تاسالانىپ الىپ، ادام اۋلايتىن ارامزا از با!
قۇلجان شامدانايىن دەپ وقتالدى دا الدەنە ويعا كەلگەندەي، قوسىلا كۇلىپ الدى.
- مەن ەندى شىنىما كەلمەسەم بولمادى،- دەدى سونان سوڭ. - الدىمەن ءبىر ماسەلەنى ايقىنداپ الايىن، تابىنۋشىلاردى تۇگەل ارامزا دەدىڭىز بە؟
- جوق، ءبارى ارامزا ەمەس، قاشان دا ماقساتسىز اڭقاۋ، پاك مەشەۋ ەرۋشىلەر كوپ بولادى عوي. ماسەلەن سەن اتاماساڭ، مەن قاشان «عالىم» اتالىپ ەدىم؟ ال، ينستيتۋت بىتىرگەن قۇلجان موللا «عالىمىمىز» دەپ جالباراقتاعاندا سەنى وقىمىستى سانايتىندار ماعان راس عۇلاما ەكەن -دەپ تابىنباي ما!... عالىم ەكەنمىن دەپ مەنىڭ دە كەسەلدەنە تۇسپەسىمە كىم كەپىل!... شاپاعات تيگىزەرلىك ەشقانداي لاۋازىمى جوق مەنى وتىرىكتەن وتىرىك وسىلاي قاۋقيتىپ ۇشىراتقانىڭدا ۇكىمەت باسشىلارىن، پارتيا كوسەمدەرىن نە وڭدىرماقسىڭدار!...
- اللاي، اللاي، جازىقسىز ءبۇردىڭىز-اۋ!... ەندى شىنىمدى ايتىپ قۇتىلايىن، شىنىن ايتقانعا سوت جوق شىعار. مەن ءوزىم عوي، ءسىزدى عالىم دەپ تانيتىنىم راس. وعان شىعارىپ وتىرعان كىتاپتارىڭىز - وقۋلىقتارىڭىز كۋا! بۇل، سىزدەن ءبىر شاپاعات-مانپاعات ىزدەپ، جالعان جاعىمپازدانعانىم ەمەس!
- شىن تابىنعانىم دەسەڭشى ونان دا!
- قالجىڭدى قويا تۇرشى راقا، سويلەپ بولايىن!... ال، جاعىمپازدار از ەمەس دەگەنىڭىز ىپ-راس، بوستاندىقتان كەيىن ءتىپتى كوبەيدى. قازىر ماۋزىدۇڭ جۋشيعا، كومپارتياعا جاعىنعىسى كەلمەيتىن ەشكىم جوق. «كومپارتيا دەگەنىمىز ماۋجۋشي، ماۋجۋشي دەگەنىمىز - كومپارتيا» دەپ وقىمادىق پا! پارتيا قاتارىنا ءوتۋدى تالاپ ەتۋشىلەرگە قويىلاتىن شارت بىرەۋ عانا. توڭكەرىسشى بولۋ عوي. ال، توڭكەرىسشى بولۋدىڭ بەلگىسى - پارتيا جاقتا تۇرۋ. ياعني ماۋجۋشي جاقتا، ءار دارەجەلى شۋجيلەر جاقتا بولۋ عانا. دەمەك، پارتياعا كىرۋدىڭ شارتى، سايىپ كەلگەندە سولارعا جالباراقتاۋ، سولارعا تابىنۋ ەكەن. «اقيقاتتى امالياتتان ىزدەيمىز» دەگەندەگى ىزدەپ تاڭدايتىن امالياتى باستان وتكىزگەن تۇرمىس-تاريحىمىز ەمەس، تابىمىز ەمەس، سانامىز ەمەس، تەك ناق مايداندا قولما-قول تابىنۋ عانا بولىپ قالدى. ولاردىڭ كوپشىلىگىن كوتەرمەي، جاعىنباي-تابىنباي پارتيا قاتارىنا ءوتۋ قايدا؟ قانە، جەكەگە تابىنۋ ءبىزدىڭ ەلدە جوق دەۋشىلەر ەندى دالەلدەپ كورىڭىزدەرشى! جانە جەكەگە اركىم وزدىگىنەن تابىنعىسى كەلىپ تابىنىپ وتىر ما، جوق، كوممۋنيزمگە باستاۋشىنىڭ ءوزى تابىنۋىمىزدى شارت ەتىپ تابىندىرىپ وتىر ما؟
بۇل سوزگە كەلگەندە راقىمقاننىڭ قاقشيىپ وتىرعان باسى سىلق ءتۇستى دە مەن جاسىرا كۇرسىنىپ الدىم. ىنتىقباي مەن اسىلقان تۇقىرا ءتۇستى. قۇلجان سيقىردىڭ بۇل سوزىندە بەلگىلى مولشەردە شىندىق بار ەدى. ال، مۇنىڭ كومەسكى قولداۋشىسى ماقۇلبەك تومەن قاراپ ىرجىڭداي بەردى. ەسقاليدىڭ كوزى جۇزىنشە قىزارىپ، شەكشىرەيە قالدى دا تۇتىعىپ-تۇتەپ شىعاردى ءسوزىن:
- جا-جا-جاپپا جالاڭدى، پ-پ-پارتيا قاتارىنا سولاي تابىنىپ الدايتىن ورايشىلدار عانا ءوتىپ جاتىر ما؟
- كورگەندى ك...دەپ جەڭۋگە بولمايدى عوي،- قۇلجان مۇلايىمسىنگەن باسەڭ ۇنمەن جىپىلىقتاتا سويلەپ كەتتى. - «كىم توڭكەرىسشىلەر جاقتان كورىنسە سول توڭكەرىسشى. كىم جيانگەرلىك، فەوداليزم، بيۋروكرات كاپيتاليزم جاقتان كورىنسە، سول كەرى توڭكەرىسشى»[2] ەمەس پە، تەك وزدەرىڭ مەندەي شىنىن سويلەۋشىنى ارامزا قاتارىنا قوسا كورمەڭىزدەر! وسى وتىرعان دوستاردىڭ وزىمەن-اق دالەلدەپ بەرەيىن مىسالىن: پرولەتارياتتىڭ وسى پارتياسىنا اۋىل پرولەتارىنان شىققان عالىم توڭكەرىسشى بيعابىل قابىلداندى ما؟ كەدەي شارۋا بالاسى، توڭكەرىس سابىندا وسكەن راقاڭ قابىلداندى ما؟ پرولەتار بالاسى مىنا مەن قابىلداندىم با؟ مىنا اق جۇرەك توقباي قابىلداندى ما؟ قارشادايىنان جەتىم قالىپ، توڭكەرىستىڭ جاسىرىن قىزمەتىندە وسكەن كۇلان جەڭگەم قابىلداندى ما؟ ىنتەكەڭ عوي، توڭكەرىس ارمياسىنىڭ ساياسي قىزمەتىندە ءجۇرىپ، جازاتايىمدا ءوتىپ قالىپتى. مەنىڭ ماقپال جەڭگەم مال يەسى زاڭگىنىڭ قىزى بولسا دا فەوداليزمنىڭ تەپەرىشىن قاتتى كورگەندىكتەن پارتيا مەكتەبىندەگى حانزۋ «شەشەسىنىڭ» كومەگىمەن ءوتىپتى. ال اسەكەڭنىڭ گومەندان ساقشى مەكتەبىنەن وقىعان جازىعى بار بولسىن. مىنا ماقۇلبەك ءداۋ اتاقتى الپاۋىتتىڭ بالاسى، بۇل دا اسىقپاي تۇرا تۇرسىن، ءوتۋ الدىندا عوي. ال وسىنداي دوستاردان كومپارتيا مەن كومسومولعا وتكەندەر كىمدەر ەكەنىنە قاراڭدارشى: پاناتيك موللانىڭ مىنا ەسقالي مىرزاسى كومسومولعا قالاي وتە قويعان؟ يدەياسىز، جالتاقويلىعى ءۇشىن بە؟ - بۇل سوزگە كەلگەندە ەسقالي تۇتىگىپ، تىستەنە ءتۇستى. مەن يشارالاپ باسۋ ايتتىم. ارىپتەسىنەن كەگىن وسىلاي الىپ جىبەرگەن قۇلجان، ءسوزىن بەيعام جالعاستىرا بەردى. - مىنا ءاليا حانىم پارتياعا نە ىستەپ بەرىپ وتكەن؟ كومپرادوردىڭ قىزى بولعاندىعى ءۇشىن بە؟ كاپيتاليستىڭ ۇلى التىن ءتىس اعاي نە قاسيەتىمەن وتكەن؟
- قۇلجان اعا، ءبىزدى دە كۇندەدىڭىز بە ەندى؟- دەپ ءاليا قىزاراقتاپ شىعا جونەلدى.
- قۇلجان ءوزىڭنىڭ ەركەكتەن شىققان نۇسقالاسىڭ عوي، سەنى كۇندەي قويماس! - ىنتىقباي سۇزە قاراپ كۇلدى دە، بۇل مىسقىلدى توقباي تولىقتادى:
- ءتىرى بولسا قۇلجان اعاڭ دا پارتيانىڭ ءبىر تەسىگىن تاۋىپ كىرىپ الا قويار ءالى!
قۇلجان ولاردىڭ قاعىتپاسىن ەستىمەگەنسىپ، جالعاستىرا بەردى ءسوزىن:
- دابىرلاماڭدار اعايىندار، ءسوزىمدى ءبىتىرىپ الايىن!.. وسىنداي شەبەر جاعىمپاز جاۋلاردان پارتيا قاتارىن تولتىرا قويعاندار از با! ماسەلەن اقىمەتقان باي، اسقار ۇرى، مامەتجان كوپەس، ءداۋىت موللا، دالجىن كەلەڭ، تۇردى شاڭيا، توقتى شاڭزۇڭ...
- بولدى، بولدى!- دەدى ءياسىنامات قىزىنىڭقىراپ. - شەشەسىنىڭ باتەگىنەن تاقسى[3] قۇشاقتاي تۋعان ونداي تاقسىپازداردى ساناپ تاۋىسا المايسىڭ! كومپارتياعا مۇندايلار قالاي-قالاي ءوتىپ الدى دەيسىڭ، قانە، سونىڭدى ايتشى ونان دا!
- ايتقامىن عوي جاڭا! - ەكى جاعىنا كوزىن ويناقتاتا قاراعان قۇلجان ەندى ءبىر ءتۇرلى ارتيستىك كەيىپكە كىرە قالدى. - پو-پو-پو، پارتيا ۇستىنەن عايبات ايتقانىما قىپتارىڭ قانىپ-اق قالعان ەكەن-اۋ!... قايتەر ەكەن دەپ قالجىڭداسام...
قۇلجان وسى قۇبىلىسىمەن ورىندىق ارقالىعىنا سىلىق ءتۇسىپ قارقىلداي كۇلدى. سۇم شارعىنىڭ جىلپ ەتىپ ەندى بىلاي شىعا قالۋىنا مەن جيرەنە قارادىم دا ءوزى تۇرعىلاس بىرنەشەۋ تۇلكى كورگەن كوپ تازشا ۇتىلاپ قۋا جونەلەردەي ءتونىپ ەدى. ەسىك جاقتان باستاپ ەكى-ءۇش جىگىت تۇرەگەلگەندە جالت قاراسام، كۇلان كىرگەن ەكەن. ورىن كەڭىتىپ، ءوزىنىڭ «ىنتاسىنىڭ» قاسىنا وتىرعىزدىم. ماقپال "اپكەسىنىڭ" سىرت كيىمىن شەشتىرىپ اپارىپ، كيىم ىلگىشكە ءىلدى. ءىشى شىعىڭقىراپ قالعان كۇلان، ەكىقابات بولعالى تولىقسىپ، ءتىپتى اجارلانا ءتۇسىپ ەدى. زىمىستان قىستا دا، جايدارى جازدا دا ءبىر قالىپتى، اششىعا دا، تۇششىعا دا ورتاق، بىرگە ءوسىپ-بىتە قايناسقان، ومىردەگى ەڭ جاقىن سىرلاس دوسىما كۇلىمسىرەي قارادىم.
- تانىماي قالدىڭ با، بيعاش؟- دەپ ول دا كۇلىمسىرەي سۇرادى دا جاۋاپ كۇتپەي-اق كوپشىلىككە جاعالاتا قاراپ، بىرنەشەۋىنە اۋىز جىبىرلاتىپ امانداستى. - اڭگىمەلەرىڭىزدى ءبولىپ قويدىم با، جالعاستىرا بەرىڭىزدەر!
وسىندا وتىرعاندار تۇگەل قۇرمەتتەيتىندىگى مەن قىران قارشىعاداي ءىلىپ تۇسەتىن اشىق تىلدىلىگىنەن جاسقاناتىندىقتارى قوسىلىپ، كۇلان كىرگەن سوڭ جىم-جىرت بولىپ قالىپ ەدى. ونىڭ ايەلدەر ۇيىمىنداعى قىزمەتىنە بايلانىستىرا قالجىڭداپ راقىمقان جول اشتى:
- كوبى بويداق قۋلار عوي، سەنىڭ الدىڭدا سىپايىلىق ساقتاپ سىربازسىماسا «شۇيكە باس» الا المايتىندىقتارىن دا بىلەدى!
- ورىنسىز سىپايىسي قالاتىن جىگىتتەرگە ءبىزدىڭ قىزداردىڭ جەر سيپاتىپ كەتەتىنىن دە بىلەتىن شىعار! - دەپ كۇلان كۇلگەندە بويداقتاردىڭ ءبارى كۇلدى. مۇندايدا كۇلكى ءۇشىن ءوزىن دە قوساقتاپ كوسىپ جىبەرەتىن قۋ ءتىلدى نۇرالى ادەتتەگى تاۋەكەلىنە باسىپ قالدى:
- جەڭەشەتاي، ايتەۋىر باس ءجىبىن قولىمىزعا ءبىر ۇستاتىڭىزشى، ايرىلساق وبالىمىز وزىمىزگە!
- ونداي باس ءجىپتى-نوقتالىلاردى لايىق كورسەڭىزدەر، ونىڭ ءجونى باسقا عوي!
- ياپىراي، كوزسىز اڭگى نەمە-اي، قالاي دومالاپ كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە سەزبەي قالدىڭ-اۋ!- دەپ اسىلقان نۇرالىعا قاراپ كۇڭىرەنگەندە كۇلكى ءتىپتى ۇدەپ، كەڭ ءۇيدى كوتەرە جونەلگەندەي سەزىلدى.
- اسەكە، مەنەن قام جەمەڭىز!- دەدى نۇرالى كۇڭگىرلەپ. قىسىڭقى كوزى كۇلكىمەن جۇمىلا ءتۇستى. بۇيرا قوڭىر شاشىن ۋقالاپ جىبەرىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - مەنى ەندى بويداق قاتارىنا قوسىپ دومالاتپايتىن ءبىر قۇشىناش ۇيىمدە وتىرعانىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي. كۇلاش جەڭەشەمە بۇل ءوتىنىشتى مىنا كارى بويداق قۇلجان ايتقىزىپ، دومالاپ جاتىر!
- ەي، ءوزىڭ تۇسكەن ورعا ءبىزدى دە الا تۇسپەكپىسىڭ، قاشان ايت دەپپىن ساعان،- دەپ قۇلجان قىزاراقتاعاندا نۇرالى ۇستەمەلەپ سوقتى:
- باسقالاردى الا جىعىلۋ وزىڭمەن كەتسىن، سەنىڭ حالىڭ ايتقىزدى دەدىم عوي، بەتىڭدەگى ۇياتتى شەشەك جەپ كەتكەن بەيشارا-اۋ، ۇيالعان نە تەڭىڭ سەنىڭ! سونداي باسى ءجىپتى، ءتورت اياقتى «سۇلۋلار» بولماسا، ەكى اياقتىلارى جۋىر ما ساعان!...
- الگىندەگى ەگەستى ايتىستا قىزىنىپ، شاتاقتاسىپ قالماسىن دەگەن ساقتانۋمەن ىشىمدىك شىعارتپاي وتىر ەدىم. مىناداي تازا قالجىڭ تەبىرەنىسىنە كەلگەندە شىداي المادىم، ىم قاقتىم ماقپالعا. ول ىمنىڭ نە سۇراعان ىم ەكەنىن ەسىك جاقتا تۇرىپ ءاليا قاعىپ اكەتتى: قۋىرىپ قويعان كوك ازىقتارىن تارەلكە-تارەلكەسىمەن كىرگىزىپ، داستارقانعا تىزە قويدى. ايەلدەر جاققا سىرا، شاراپ، ەرلەر جاققا مولدىرەپ اق اراق كەلگەندە قۇلجان جايناڭداپ سالا بەردى دە، بىرەر جۇتىپ العان سوڭ تاعى دا سايراي جونەلدى:
- اعالار، دوستار، كۇلكى ءۇشىن ءارتۇرلى ءسوز بولادى عوي، ارتىق-اۋىس كەتكەنىن كەشىرىسەلىك! ءوزارا كەشىرىسپەسەك، ءبىزدى قاي جان كەشىرمەك!... ءوزىمسىنىپ سويلەيمىز، ەركىندەپ ءبىر وتىرىستا ءبىر جاساپ قالعىمىز كەلەدى. جاساسىن قالجىڭ-كۇلكى! جوعالسىن اشۋ-ىزا! جاساسىن ۇيىتقىمىز، جاس تا بولسا باس بولىپ، جاس وتاۋىن ءبىز ءۇشىن قارا شاڭىراققا اينالدىرىپ وتىرعان بيعان اعا!...
- ەي، ەندى شۇپ-شۇبار قۇيرىعىڭدى بۇلعاڭداتا بەرمەي قىسىڭقىراپ وتىرساڭ قايتەر ەدى!- ەپ ەسقالي كۇبىرلەي تۇيىلگەندە قۇلجان قارق-قارق كۇلدى.
- ءوزىم دە ەسكەرىپ وتىرمىن باۋىرىم، باعاناعى ءبىر ءسوزىم اۋىرىراق ءتيدى ساعان، ءبىر-ەكى جاس كىشىلىگىڭ بار عوي، كەشىر! «جانى كۇيگەن ءتاڭىرىن قارعايدى»، سەنەن باسقامىزدا جەكەگە تابىنۋشىلىق جوق دەپ تىشاتانعان سوڭ قايتەيىن ەندى، تامىرلارىڭدى تۇگەل قازىپ شىقپاسىما بولمادى! ال، مەن ءوزىم وسى دۇنيەدە بيعاننان باسقا ەشكىمگە دە تابىنعان ەمەسپىن. ايتتىم عوي، ونىم قاتە ەمەس، تالانتقا كىم تابىنبايدى! دارىنعا تابىنۋىمىز قاتە ەمەس، تابىنۋ قاجەت بولسا، وسىعان عانا تابىنالىق!...
ىشىمدىككە قوسىلماي، ءجاي اڭگىمەمەن ءشاي ءىشىپ وتىرعان كۇلان جاتىرقاي قارادى قۇلجانعا. مەنىڭ دە كوزىمە يەكتەگەن الباستىداي كورىنىپ، ءتۇيىلىپ قالىپ ەدىم، قولىم ءدىر قاققانداي بولدى.
- سابىر ەت بيعاش!- دەپ كۇبىرلەدى كۇلان. - سەن تيىسسەڭ ۇيىنەن قۋدى دەر!
- قۇلجان-ەي!- دەپ اسىلقان دا، راقىمقان دا، ىنتىقباي دا وعان قوي دەگەندەي باس شايقاپ توقتاتا المادى. ورشەلەنە ءتۇستى قۇلجان:
- ...بىراق قازىرشە ەشكىمگە دە زورلىق وتپەيدى عوي،- دەي تۇرەگەلدى دە ريۋمكاسىن كوتەرە ايلانىپ مەن جاققا بەتتەدى. - اركىمنىڭ سەنەتىن ءوز ءتاڭىرى وزىندە. مەن ءوزىم تولىق سەنەتىن بيعانىممەن عانا ءبىر ريۋمكا قاعىستىرايىنشى!
- قاعىستىر، قاعىستىرا سال، نەڭ كەتەدى!- دەپ ءتور جاعىمنان كۇلان كۇبىرلەدى دە مەن قۇلجاننىڭ ريۋمكاسىن الىپ، ستولعا قويا سالا تۇرەگەلدىم:
- سەن وسىندا اراق ءىشىپ كەلگەنبىسىڭ؟... ماسپىسىڭ، جاعىڭ سەنەر ەمەس قوي؟
- جو-جو-جوق، ىشكەنىم جاڭا عانا!
- ولاي بولسا، بەرى كەلشى! - جەتەكتەي جونەلدىم سىرتقا قاراي. جاۋتاڭ قاعىپ نۇرياشىم، جىمسي كۇلىپ ءاليا ەرە شىقتى.
- ءجا، پارتيا مۇشەلەرى سەنىڭ نەڭدى الدى؟... «وزىنە تابىنعاندى عانا تاڭدايدى» دەپ بۇتىندەي قارالايتىنداي پارتيا باسشىلارى نەڭدى الدى؟.. ۋىڭدى بۇركىپ-بۇركىپ الىپ، قالجىڭىم دەي سالاتىنداي كىمدى اقىماق كورەسىڭ سونشا!
- پالە، ءسىز دە... ءسىز دە وسىنداي... قالجىڭدى ءسىزدىڭ دە شىن كورگەنىڭىز بە؟
- قالجىڭدايتىنداي پارتيا سەنىڭ قۇرداسىڭ با ەدى، ءيا، مۇنشالىق اجۋالايتىن جاۋىڭ با ەدى؟... پارتياعا تابىنباي وسى ۇيگە باس سۇعۋشى بولما مۇنان سوڭ! بۇل ءۇي پارتيانىڭ ءۇيى، مەن - كومپارتيانىڭ قۇلى، مەنى قۇتقارعان، وسىرگەن كوممۋنيستىك پارتيا عانا!... بار، قايت!
- ءسىز دە... ءسىز دە سونداي ما ەدىڭىز! - قۇلجان نىق-نىق باسىپ ءجۇرىپ كەتتى دە، مەن ءاليانىڭ كوزىنشە نۇرياشىمدى قۇشاقتاپ قۇشىرلانا ءسۇيدىم.
- «ءۇمماتىمدى» قۋىپ جىبەردىم!- دەپ قوناقتارىمدى كۇلدىرە كىردىم ۇيگە. ريۋمكا كوتەرە سويلەدىم. - جولداستار، ءبىز، جەكەگە تابىنۋعا قارسى تۇرساق تا پارتياعا تابىنۋىمىز اقاۋسىز ساقتالۋعا ءتيىستى. سەبەبى، بۇل، پرولەتارياتتىڭ، جالپى ەڭبەكشىلەردىڭ پارتياسى. دۇنيەنى جاراتقان ەڭبەك. ءبىزدى ادام قاتارىنا قوسىپ، ەڭبەگىمىزدى جاندىرعان وسى پارتيا. بىرەۋگە پارازيتشا جابىسىپ-سۇيەنىپ ءوسۋدى عانا ماقسات ەتىپ كاۋكەلەكتەيتىن ەكى ءجۇزدى ەڭ ۋلى شىرىتكىش-جاعىمپازدىق باكتەرياسى جوعالسىن!
قوناقتارىم قوپارىلا تۇرەگەلىپ، پىكىرىمدى قۇپتاپ-قۋاتتاي كوتەردى ىدىستارىن. بار جايىمدى بىلەتىن كۇلان، كوز جاسىن ىرشىتىپ جىبەرىپ كۇلدى.
- جەڭەشەتاي، قۇلجانعا ەندى ۇرعاشى كورسەتە كورمەڭىز،- دەپ دۋ كۇلدىردى نۇرالى. اسىلقان ەپتەي قوسىمشالاپ، قۇلجانعا ودان دا دورەكىرەك «قاستىق» سايلادى:
- قيسىنىن تاۋىپ، وزىندەي كوك بەتكە قوسقان ءجون شىعار!... مۇنىمىز تالاپ ەمەس، پىكىر عوي، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز! بىزدىكى تەك ايتەۋىر ەكەۋى تەڭدىكپەن تىلدەسسىن دەگەن عانا حالىستىق قوي...
- كوك بەت ەركى-الدىنا قويار ما بۇل قورتىقتى!-نۇرالىنىڭ بۇل كۇڭكىلى دە ەستىلىپ قالدى.
- ءجا، قويىڭدار ەندى!- دەپ ساقىلداپ كۇلدى كۇلان. ءازىلدى-جاراسىمدى وتىرىس قالپىنا كەلە قالدى...
ءبىزدىڭ ۇيدەن قۇلجان قۋىلعان سول وتىرىستان كەيىنگى ءبىر كۇنى گازەتتەرگە سوۆەت كومپارتياسىنىڭ باس سەكرەتارى حرۋششەۆتىڭ ءبىر سەزدە سويلەگەن ءسوزى شىقتى. وندا جۇڭگو كومپارتياسى ارناۋلى مىسال رەتىندە اتالىپ ماداقتالىپتى: «سوتسياليزم جاۋلارى ماركسيزم داعدارىسقا تاپ بولدى، توقىرادى دەسەدى. ەگەر ماركسيزمنىڭ ومىرشەڭدىگى بولماسا، دامىماسا، ماۋزىدۇڭ باسشىلىعىنداعى قىتاي كومپارتياسىنىڭ قازىرگى جەتىستىكتەرىن، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ جاتقان جاڭالىق تابىستارىن قايدا جاسىرماق!» دەگەن ءسوزى مەنىڭ كوزىمدى جارىق ەتكىزدى. بادىرايا ءتۇستى سول ابزاتس. قۇلجاننىڭ كوزىن (ەگەر سول كوركوكىرەك دۇرىس تۇسىنە السا) ءتىپتى بادىرايتىپ، شىعارىپ جىبەرە جازداعان شىعار دەگەن ويمەن جىميدىم.
ىلە-شالا كوسەمىمىزدىڭ بۇكىل الەمنىڭ كوزىن بادىرايتۋعا كىرىسكەنى بايقالدى. جاڭا دەموكراتيزمنەن سوتسياليزمگە ءوتۋدىڭ «سارا جولىن» بەلگىلەپتى:
«دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرەتىن زور كۇشپەن كوپ، تەز، جاقسى جانە ۇنەمشىلدىكپەن ىستەپ سوتسياليزم قۇرايىق!» دەگەن ءبىر عانا ۇرانمەن تۇلعالانىپتى بۇل «باس جول». كەدەي دە مەشەۋ ءبىر ەلدە كاپيتاليزمنەن اتتاپ ءوتىپ، ءسوتسياليزمدى وسىنداي تەز ىسكە اسىرا قويۋدىڭ كەپىلدىگى رەتىندە «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» مەن «حالىق كوممۋناسىنىڭ» جوباسىن دا جاريالادى. ونەركاسىپتە «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» ارقىلى كاپيتاليزمنىڭ ەڭ وزبىر مىستانى اتالعان انگليانى «ون-اق جىلدا باسىپ وزامىز» دا، اۋىلشارۋاشىلىعىنداعى «حالىق كوممۋنالارى» ارقىلى شارۋاشىلىق جانە تۇرمىستىق سالت-سانا جاعىنان باسقا سوتسياليستىك ەلدەردەن دە وزا زاۋلاتىپ كوممۋنيزمنىڭ تابالدىرىعىندا ءبىر-اق تىنىقپاق ەكەنبىز. ولاي بولاتىنى، ءبىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق كوللەكتيۆىنىڭ اتىنىڭ ءوزى دە «كوممۋنا» ەمەس پە. ءبىر-ءبىر رايون حالقىن ءبىر-ءبىر عانا تايقازاننان تاماقتاندىرىپ، كەرباقپا جەكەشىلدىككە كىرەتىن قۋىس قالدىرماعان سوڭ، كوكىرەگىمىزگە كوممۋنيزم يدەيالوگياسىنان باسقا نە ورناماق!
پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى جاعىنان «ءۇش قىزىل تۋ» اتالعان وسى «باس جول»، «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ»، «حالىق كوممۋناسى» تۋرالى جوبالاردى ۇلكەندى-كىشىلى ءار-ءبىر ورىندار تالقىلاپ ۇيرەنۋگە كىرىستى. تالقىعا سالىپ پىكىر سۇراۋ ەمەس، ميىمىزعا قايتكەندە دە ءسىڭىرىپ، سانامىزعا ورناتۋ عانا تالاپ ەتىلگەندەي نىساي بار. كوپشىلىك قىزمەتكەرلەر قاتارىندا دا، وزدىگىمنەن دە شۇقشيىپ وقىپ، تاۋەكەلگە سەكىرۋدەن باسقا قيسىن ىزدەۋمەن بولدىم. قادالعان كوزىمنەن كەر ءۇتىر، نۇكتەلەرىنىڭ بىردە-ءبىرى قاعىس قالمادى. بىراق، تەرگەۋشىم كەشىرە كور، سول شاقتا «ءۇش قىزىل تۋدىڭ» ميىما كىرگەن-كىرمەگەنىن قازىرگە دەيىن سەزە العانىم جوق. سانامدا تەك ءبىر عانا، ءبىر بولسا دا بىرەگەي، توق قىزىل-زور قىزىل تۋ بار ەدى. ول: «شىنايى كوممۋنيزمشى پارتيا نەندەي تاقىرىپتا نۇسقاۋ شىعارسا دا ءوزىنىڭ باعىنىستىلارىنا زياندى ويمەن شىعارمايدى» دەگەن سەنىم. وسى تۋ - قازىرگە دەيىن مەنىڭ بىردەن-ءبىر ۇكىمشىم. سانامنىڭ ەڭ بيىك شوقىسىندا ءالى دە ءوز سالتاناتىمەن جەلبىرەپ تۇر. بۇل ۇكىمشىم سول شاقتا ءبىر ەسكەرتۋىن مينۋت سايىن قايتالاپ ايتىپ تۇرعانداي سەزىلگەن: «ميىڭا سىڭبەسە دە ۇعىپ ال، كوممۋنيستىك پارتيا - زاۋلىعالام جاڭساق نۇسقاپ جاڭىلا قالسا دا ءوز قاتەلىگىن ءوزى تۇزەتىپ الاتىن پارتيا. ءوزىن-ءوزى اشىق سىنداپ تۇزەتەتىن پارتيا شىن نيەتتى كوممۋنيزمشىلدىكتىڭ مۇكىسسىز تارازىسى دا وسى قاسيەتى»،- دەپ تۇرعانىن انىق ۇعىپ وتىرعانى ءالى دە ەسىمدە. ەندىگى جۇرەر جولىمىز - ىستەر قىزمەتىمىز جونىندەگى زور كەزەڭدىك ءمانى بار بۇل ۇيرەنىسىمىز تالقىسىز-تالاسسىز جوبا ماقالالاردى قايتالاپ-قايتالاپ سىدىرتىپ وقۋمەن عانا وتە بەردى، ءسويتىپ. «نە ءتۇسىندىڭ، قاتە مە، دۇرىس پا، سىزشە قالاي، قانداي پىكىرىڭ بار؟ بۇعان قىزمەتىڭدى قالاي بايلانىستىرماقسىڭ؟» دەپ سۇراعان دا ەشكىم بولمادى.
«ءۇش قىزىل تۋدى» كوكەيگە قوندىرىپ، ساناعا كوتەرەتىن قۋاتتاۋشى پىكىر ەمەس، قۋدالاپ قىجىرتاتىن قيتۇرقى پىكىرلەر شىعا باستادى: «كوسەمىمىزدىڭ ماقتانپازدىققا قانشالىق جات ەكەنىن»، «جەكەگە تابىنۋعا قانشالىق قارسى ەكەنىن» وسىنىسىنىڭ ءوزى-اق كورسەتەر-اۋ ءالى، حرۋششەۆتى ماداق لەبىزىمەن اسپانعا ءبىر-اق ىرشىمادى ما! - دەگەن دۇسپاندىق كۇلكى ەستىلدى. مۇنىڭ كىمنەن شىققانىن بىلە الماي جۇرگەنىمدە «ءوزى جۇيرىك، ءوزى جورعا، ءوزى شارشامايتىن، دەم المايتىن، سۋ ءىشىپ، ءشوپ جەمەيتىن كولىك بولسىن دەگەن بۇيرىق تاراتىلىپتى، مۇنداي ات قايدا بار!... ماشينا بولسا دا بەنزين ىشپەي مە!»- دەيتىن شەنەمە ءسوز شىعىپتى. «باس جولعا» قاراتىلعان سىن ەكەنى بەلگىلى بولسا دا، مۇنىڭ دا قايدان شىققانىن بىلمەدىك. (پارتيا ورتالىعىندا بۇل جوباعا قارسى پىكىرلەر تۋىلىپ، ونداي پىكىردەگىلەرگە «وڭشىل وپپورتۋنيزم» دەگەن قالپاق جاسالىپ جاتقانىن ول شاقتا ەستىمەگەنبىز). تەك، «تاپ جاۋلارىنىڭ بىلجىراعى شىعار» دەي سالدى دوستارىم. بىراق، «تاپ جاۋلارىنىڭ بىلجىراعىنا» قارسى قولداناتىن سوققىلى جاۋاپتارىن بۇل سىنعا ەشقايسىسى قولدانا المادى. ويتەتىنى، مۇندا ءسوتسياليزمدى سۇيەتىن يدەيا، حالىققا جانى اشيتىن جۇرەك، از دا بولسا ماركستىك عىلىمي قيسىن، لوگيكا بارى بايقالادى. بۇعان مەن دە تيىسە الماي، «مۇنداي قارسى پىكىرلەردى قازىرشە تاراتۋشى بولمايىق. پارتيانىڭ ءوزى بىردەمە دەر!» دەپ قانا قويدىم.
ءبىر كۇنى كەشكى قوناققا شاقىرعان اسىلقاننىڭ ۇيىنە قۇلجان ءوز ادەتىنشە بىزدەن بۇرىن جەتىپ، شاقىرىلماسا دا تورلەتىپ وتىرا قالىپتى. مەن كىرگەندە دالبىر قاعىپ تۇرا جۇگىرىپ شلياپام مەن پالتومدى ءىلدى. سۇيەمەلدەپ اپارىپ تورگە وتىرعىزدى دا قولتىعىما كىرە ءتۇستى. جولباسشىمىزبەن «باس جولعا» قارسى الگى قاعىتپا سىنداردى ماعان جاڭا حابار رەتىندە اڭگىمەلەپ، «شاعىنا» تىلدەدى:
- ... قانشا تاربيەلەسەك تە قورس ەتەرىن قويماعان بۇل دوڭىز جاۋ باس جولىمىزدى بىلاي قويىپ، ماۋجۋشي مەن پارتيانى الدەقالاي ءبىر ماقتانشاق-ۇشقالاق، اقىماق ەتىپ ماسقارالاعانىنا قالاي شىدارمىز!... ءدال وسى وسەكتەرىنە قارسى ءبىر ۇلكەن ماقالا جازۋعا دايىندالىپ جاتىرمىن!- دەگەنىندە بىزبەن بىرگە كەلىپ وتىرعان اقيا وعان ءبىر ءتۇرلى جيرەنىشپەن قاراپ، مىرس ەتە ءتۇستى. قۇلجان وعان نىعىزدانا، اسقاقتاي قاراپ قويىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - ەزۋشى تاپتاردى ءتۇپ-تۇقيانىمەن قۇرىتپاي بۇل يتتەر پارتيانىڭ بالاعىنان الۋىن قويمايدى ەكەن!... ويلاڭىزشى بيعا، پارتيا جۇڭگو حالقىن باستاپ، سوتسياليزم مەن كوممۋنيزمگە تەز جەتكىزەتىن وسىنداي ايقىن جول جاساي العاندا سوعان لايىق كولىك جاساي الماي ما!.. فەوداليزمنىڭ قۇدايلارى جاراتتى دەلىنەتىن جۇيرىك تۇلپارلاردان كاپيتاليزمنىڭ ونەرمەندەرى جاراتقان اەروپلاندارى قانشالىق جۇيرىك بولسا، ودان الدە قايدا جۇيرىك جەر سەرىگىن سوتسياليستىك سوۆەت وداعى ۇشىراعانىن سول كەرتارتپا توپ سوقىرلارى كورمەدى مە!... ال، سولاردىڭ ءبارىن تاڭداندىرىپ وتىرعان ۇلى ماۋجۋشي باسشىلىعىنداعى ءبىزدىڭ كوممۋنيزمشى پارتيامىز ولاردىڭ بارىنەن جۇيرىك كولىك جاراتا الاتىندىعىنا كوزى جەتپەي مە!... جەتەدى، بىراق كورگىسى كەلمەيدى. تەك جاۋلىعىمەن كورە الماستىعىمەن عانا شىعارىپ وتىر بۇل وسەكتەردى! حالىقتىڭ پارتياعا سەنگەن ىستىق ىقىلاسىن سۋىتۋ ءۇشىن شىعارىپ وتىر! ولاردىڭ وسىنشالىق قارا جۇرەكتەرىن، ءوسىپ كەتكەن ارام بەزدەرىمەن قوسىپ جۇلىپ تاستاماي پارتياعا قارسى مۇنداي وسەك توقتامايدى!...
انەۋ كۇنى عانا كومپارتيانىڭ «بالاعىنان العاندىعى» ءۇشىن ۇيىمنەن قۋىلعان قۇلجاننىڭ وكپەسى بۇل جولى مەنى ىرازى ەتۋ ءۇشىن عانا قابىنىپ وتىرعانىن سەزىپ، جىميا ءتۇستىم. «پارتياعا تابىنعاندىعىمدى وسىنداي ەكپىنمەن جەتكىزبەسەم، بۇل سۇم سەنە قويماس» دەگەن دولبارمەن كەرەڭگە سويلەگەندەي، سوقىردىڭ كوزىنە تۇرتكەندەي، تايىنشانىڭ مۇرنىن جۇدىرىقپەن تەسكەندەي جاساعان مىنا «لەكتسياسىنا» قارقىلداپ كۇلدىم سوڭىندا. سۇلۋ مۇرنىن تىجىرا تىڭداعان اقيا، قۇمارعا بۇعان نە دەرسىڭ دەگەندەي ءبىر قاراپ الىپ، قۇلجاندى كەكەسىندى ۇنمەن مىسقىلدادى:
- «تاپ جاۋلارىنىڭ» سەنبەيتىنى «ءشوپ جەمەيتىن، سۋ ىشپەيتىن ات» ەكەن. مۇنى جاساۋ جونىندەگى عىلىمىڭدى دا كورسەتسەڭشى!- دەپ سىڭق ەتە تۇسكەن كۇلكىسىن تيا جالعاستىردى ءسوزىن. - قازىرگى جاراتىلىپ جاتقان جۇيرىكتەردىڭ ءبىر ىشكەندە قانشا توننا ماي ءىشىپ، قانشالىق ۋران جەيتىندىگىن بىلەتىن شىعارسىڭ، عىلىمي سىنعا عىلىميىراق جاۋاپ قايتارساڭشى، ەرىكتى اۋىزبەن بورىكتى باس جۇتا بەرەمىن دەمەي! - اقيانىڭ سوڭعى ءسوزى تىڭداۋشىلارىن سۇيىندىرە تۇسكەندەي جىمىڭداتتى. كوپ ادام ايتا المايتىن بولعان تىم العىر ەرلىكتىڭ ءسوزى ەدى بۇل.
- ءى...ءى...ءى... سۇلۋىم، ارتىڭ اشىلىپ-اق قالدى-اۋ وسى سوزىڭنەن!- دەپ قارق-قارق كۇلدى قۇلجان. ءوزىن مەنسىنبەي قۇماردى ءسۇيىپ، قالىڭدىق بولىپ كەتكەن بۇرىنعى ساباقتاسى اقيانى مىقتاپ مۇقاتقانداي، قاساقانا راحاتتانا كۇلدى. - جاۋدىڭ جاۋلىق وسەگىن «عىلىمي» دەدىڭ بە اقىرىندا!... تاپ جاۋلارىنا قانشالىق عىلىمي جاۋاپ قاجەت ەدى؟
تارتىسقا جيى قاتىناسىپ اشىلىپ قالعان مۇعالىم بويجەتكەن قۇلجاننىڭ بۇل جابايى قىجىرتپاسىنان قىسىلا قويار ەمەس، ءوزىن بۇرە ءتۇستى:
- ءوزىڭ ادام بولساڭ، جاۋدىڭ بۇل سىنىن جابايى كورىپ، جابايى جىرتقىششا قارسى اتىلماس ەدىڭ! - دەي سالدى. كوپشىلىكتىڭ بۇل جاۋاپتى دا قۋاتتاعان كۇلكىسىنەن قۇلجاننىڭ بەتىندەگى شۇبارى ءبورتىپ-ءبورتىپ شىعا كەلگەندەي كورىندى. اشۋمەن بۋلىعا تاستادى ءزىلىن:
- كىمنىڭ جوعىن جوقتاپ، سويىلىن سوعىپ وتىرعانىڭ بەلگىلى بولدى عوي، كورەرمىز ءالى!
- كوپتەن-اق كورىسىپ جۇرگەن جايىڭ ءمالىم قۇلجانسىڭ عوي، كورىسسەك كورىسەرمىز.
- جاۋىڭ جابايى، تاعى اڭ بولسا دا سول جابايىلىقتى تەك ادامشا اقىل-سانا مادەنيەتىمەن اۋلاساڭ عانا تولىق جەڭە الاسىڭ، اقيانىڭ پىكىرى سول عانا عوي!- دەپ كۇلان انىقتادى دا، مەنىڭ نۇرياشىم مۇنىڭ كەرى قاتىناسى ارقىلى ءتىپتى ايقىندادى:
- جاۋ تاپ ادامدارىن تۇگەل جابايى اڭعا ساناپ، ءىستى سول «اڭنىڭ» وزدەرىنشە جۇرگىزسەك، جەر شارىندا ارسىل مەن كۇرسىل، اقىرۋ مەن باقىرۋ عانا قالماي ما!
ءۇي تولى ادام دۋىلداي قۇپتادى بۇل ءسوزدى، «ءجون-اق-اۋ!» دەسىپ كۇلدى. ءسوزى قۇپتالسا دا ءجۇزى قىزارا قالدى ماقپالدىڭ. ايەلدەر ستولىنىڭ تورىندە وتىرعان كۇلان وعان باس يزەي كۇلىمسىرەدى دە ءبىر جاعىندا وتىرعان اقيا قۇشاقتاي كۇلدى. قۇلجان ماعان ءبىر قاراپ الىپ، قوسىلا كۇلگەن بولدى دا تومەن قاراپ شۇلعىدى:
- قۇرمەتتى جەڭگەلەرىم دە كىرىسىپ كەتتى عوي، قويدىم ەندى قويدىم، جەڭىلدىم!
- سەنىڭ جەڭىلىسىڭ بۇل سوزدەن عانا ەمەس،- دەدىم مەن، تۇسىندىرە تۇسكىم كەلىپ جالعاستىردىم ءسوزدى. - العاش، «ەزۋشى تاپتاردى تۇقىم-تۇقيانىمەن قۇرتۋ كەرەك» دەگەنىڭدە-اق جەڭىلگەنسىڭ دە «تاپ جاۋلارىنا قانشالىق عىلىمي جاۋاپ كەرەك» دەگەنىڭدە وماقاسقانسىڭ!... توڭكەرىسپەن قوتيىندىق ۇيلەسپەيدى. قوتيىندىق ءبىر مەزەت قاندى سوعىستا ىستەتىلمەسە، باسقا ىستە بۇزعىنشىلىق-بۇلدىرۋشىلىك ءرول اتقارادى. توڭكەرىس قىزمەتىندە سانا جاعىنان تاربيەلەيتىن عىلىمي قىزمەت ماڭداي الدى ورىندا تۇرۋى قاجەت. ال، سەنىڭ عىلىمي جاۋاپتى كەرەكسىزگە شىعارۋىڭ، ماركستىك عىلىمي سوتسياليزمگە مۇلدە جات، اسا جابايى ءسوز.
- مەن ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزگە بۇرىننان قۇلمىن دەگەمىن عوي بيعا! - دەپ قولتىعىمنىڭ استىنان عانا كۇبىرلەگەن قۇلجان، جەڭىلۋ جونىندەگى ەكىنشى سويلەمىن كوتەرىلە، كوپشىلىككە جاريالاي سويلەدى. - مەن جەڭىلدىم دەگەندە دە انەۋ سۇزەگەن قاتىننان... استاپىراللا، سۇزەگەن بويجەتكەننەن جەڭىلگەنىم ەمەس، ءوزىم قادىرلەيتىن جەڭگەلەرىمنەن جەڭىلگەنىمدى عانا مويىندايمىن. ايتپەسە عوي...
جاڭىلعانسىپ «قاتىن» دەگەن قاستىق ءسوزىن قوسا كەتكەنىنە اقيا كۇرەڭىتە قالدى دا، سۇيگەنىن بۇلاي قورلاعانىنا قۇمار كەكتەنە قارادى. كۇلگەندەي جىميىسا دا كۇيگەندەي تىجىرىندى. توقپاي مەن ەسقالي قاتار زەكىردى قۇلجانعا:
- ەي، جاپ دارەتحانا اۋزىڭدى.
- كەشە عانا اياعىن قۇشىپ، تابانىن جالاپ جالىنىپ ءجۇر ەدىڭ عوي، سايقال قورتىق!
- «قولى جەتپەگەن قورلاۋشى» بولماي ما، قۇلجاننىڭ جايىن ءالى بىلمەيتىن، وزدەرىڭ شارتىقسىڭدار عوي دەيمىن!- دەپ نۇرالى دۋ كۇلدىردى دە ماقۇلبەك قۇلجاندى قۇتقارۋ ءۇشىن كىنانى اقياعا دا ارتۋعا تىرىستى:
- اقياشتىڭ ءوزى دە الدىڭعى ءبىر سوزىندە قاتال ءتيىسىپ قويدى عوي، ايتپەسە «سامارودنىي سارى التىن» دەپ تامساناتىن قۇلجان، «قاتىن» دەي سالار ما، قويىڭدار ەندى، ءبىر جولعا كەشىرىڭدەر!
- اۋزىمنان وقىس شىعىپ كەتتى!- دەپ كۇمىلجىدى قۇلجان. - جاڭىلعانىن «استاپىراللا» دەپ تۇزەتكەن كۇناھاردى قۇداي كەشىرەدى دەيدى، كەشىرىڭىزدەر!
- اقياشتىڭ ول ءسوزى قۇلجاننىڭ انايى تانىمىنا ءدال تاۋىپ قايتارىلعان، عىلىمي جاۋاپ بولاتىن. - دەدى قاپاس اتتى ۇزىن بويلى سيدا جىگىت. - قۇلجاننىڭ كوكىرەگىندەگى ءوزىن تاۋ دەپ كورسەتكىسى كەلەتىن تينامداي تاس سول سوزدەن عانا دومالاپ تۇسكەن بولاتىن. ءبىرىنشى رەت سودان جەڭىلگەن. جەڭىلگەندىگىن قۇلجان مويىنداعان با! «كىمنىڭ سويىلىن سوعىپ وتىرسىڭ» دەپ اقياشقا ساياسي جۇدىرىق تۇيگەن سوڭ عانا كىرىستى جەڭگەلەرى. ال، قۇلجان عوي جۇدىرىعىن ءالى ءتۇيىپ وتىر. «قادىرلى جەڭگەلەرىم كىرىستى عوي، ايتپەسە...» دەيدى. «ايتپەسە» قايتپەك ەكەن، اقيانىڭ سول ءسوزىن قالاي جەڭبەك ەكەن، قانە سونىسىن ايتسىنشى ەندى! قاسقىر بولىپ تارتىپ، ايۋ بولىپ جۇلار ما ەدىڭ؟ كورسەتشى ونەرىڭدى!
- جەڭىلدىم دەدىم عوي، جەڭىلدىم، جاڭىلدىم قابەكە! سول سوزدەن-اق جەڭىلگەنمىن، قويدىم ەندى!
بۇل جالىنىشىنا كوپشىلىك ءبىر كۇلىپ الىپ، ول تۋرالى ءسوز تۇگىل ءازىل-قالجىڭ اڭگىمەنى دە سايابىرلاتىپ ەدى. قوناقتار كەشىرگەندەي كورىنگەنىمەن كوڭىلسىزدىك پايدا بولعانىن قوناق يەسى اسىلقان بايقاپ، تاعى دا كوسەمسي باستاعان قۇلجانعا قاراعىشتاپ قويىپ وتىردى. ءوزىنىڭ ەشقانداي ادام كوڭىلىن سىندىرعىسى كەلمەيتىن كونىمپاز مىنەزىمەن شىدايىن دەسەدە جايى بولماي وتىرعانىن بايقادىم. قۇلجان قاق توردە نىقىرايىپ، مەن جاۋاپسىز-قاقاس قالدىرعان ساياسي سۇراۋلارىن ءبىر جاعىنداعى ىنتىقبايعا قويا شىقىلىقتاعان سايىن اسىلقاننىڭ كەڭ جاۋىرىنى بۇلىك ەتە تۇسەتىنىن، اياق جاقتاعى نۇرالى قۋدا بايقاپ وتىرىپتى:
- اسەكە، جاۋىرىڭىزعا ساۋىسقان قونعاننان ساۋ ما؟- دەپ مونتانى ۇنمەن كۇڭگۇر ەتە ءتۇستى.
- ودان دا قيىنىراق! - كۇرسىنە جىميعان اسىلقان، شەرديە تەڭسەلىپ اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى. «كەمپىرىنە» شاعىم ايتقالى شىققانىن سەزىپ كۇلىستىك. كەشىكپەي اسىلقان اراق بوتەلكەلەرىن كوتەرە كىردى دە قانىش «كەمپىر»، تاسىلىپ جاتقان قۋىرداق تارەلكەلەرىن ستولدارعا ءبولىپ ورنالاستىرۋ ءۇشىن كىردى. ايەلدەر جاقتىڭ داستارقانىن جايعاستىرا سالا ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەلىپ، ورتامىزداعى قۇلجانعا دۇرسە قويا بەردى. ارىقشا عانا اقسۇر قانىش، شىعىڭقى ۇلكەن كوزىن بىزگە كۇلىمسىرەتە كەلىپ تاسىرايتتى وعان:
- ەي، شاقىرىپ كەلتىرگەن سىيلى قوناعىم سەنبە ەدىڭ، بەرى شىق بىلاي!... ىنتىقباي، جايلانىپ جوعارىراق وتىرشى!
كوپشىلىك الدىندا ءوزىن قارا جەرگە قاعىپ جىبەرگەن مىنا كۇرزىنى قۇلجان اەروپلانعا اينالدىرىپ مىنە ۇشقانداي كوتەرىلە كۇلدى.
- ياپىر-اۋ، راس!... حا-حا-ھا-ھا... بايقاماي ارالارىنا جالپيىپ وتىرىپ الىپپىن عوي!
- بايقاماي ەمەس، «جاقسى ات ءورشىل، جامان ادام ءتورشىل»، قاي ۇيدە دە كاسىبىڭ وسى!
قانىش ءوز ىسىمەن ءجۇرىپ كەتتى دە قۇلجان ءبىزدىڭ قارسىمىزداعى تومەنگى ورىندىققا شالقالاي شىرەنىپ الىپ قۇردى كىسىلىگىن:
- وسى جەڭەشەم، ۇيرەنىستى كونەكوز بولعاندىعىنان با ەكەن، باسقا جەڭگەلەرىمنىڭ بارىنەن جاقىن كورىنەدى كوزىمە. قايىندارىنا ءوزىمسىنىپ وسىلاي زەيىل تيىسەتىنى قانداي جاراسىمدى!... ءۇرىمجىنىڭ وسى جوعارعى جارىمى ءبىر عانا كوممۋنا بولىپ كوللەكتيۆتەسكەندە كورەمىن ءالى بۇل كىسىدەن، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا... قولىما تۇسكەن قالام اقىمدى كوممۋنانىكى دەپ قاعىپ الىپ، قىلار-اۋ ءالى قىلاپاتتى!... ءجا وسى «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» ءىسى بۇرىن ىستەلىپ كورىلمەگەن ناۋقان عوي، بيعا، قانداي فورمامەن جۇرگىزىلەر ەكەن؟
قۇلجاننىڭ ءسوزىن دە، بۇل سۇراۋىن دا تىڭداماعانسىپ، ىنتىقبايمەن سويلەسىپ وتىر ەدىم. ەسقالي قىسقاشا جاۋاپپەن تويتارا سالماق بولدى ونى:
- سەكىرىپ ىلگەرىلەۋشى تىڭ ناۋقان دەپ كىم ايتتى ساعان، ازاتتىقتىڭ ەكىنشى جىلىنان باستاپ-اق جۇرگىزىلىپ كەلە جاتپاي ما!
- ماسەلەن؟- ءبىر قولىن مىقىنىنا تىرەي سۇرادى قۇلجان بۇل سۇراۋىن. مىقىردىڭ ساياسي شالماسىنا تاعى دا وقىس ءىلىنىپ قالعانىن ەندى سەزگەن ەسقالي وپىق جەگەندەي، تۇقىرىپ الىپ قۋىرداققا باس قويىپ ەدى، بۇل سۇراۋدى بۇلك ەتكىزىپ ماقۇلبەك قايتالادى:
- ماسەلەن.. قاي-قاي ارەكەتتەردە؟
- ماسەلەن، جاڭا دەموكراتيزم وتپەلى ءداۋىر اتالعانىمەن ءۇش ۇلكەن جاۋدى جويا وتىرىپ، ورنىنا مىعىم حالىق شارۋاشىلىعىن قۇراتىن، مەشەۋلىكتەن قۇتىلىپ، ءال-اۋقاتتى كوتەرەتىن، ماشاقاتى كوپ تە ەڭ قاجەتتى ءداۋىر عوي. وسى تاريحي زور مىندەتتى جارتىلاي فەودال، جارتىلاي وتار بولىپ كەلگەن ەلىمىزدە بەس-التى جىلدا عانا ورىنداپ شىعۋ، وڭاي سەكىرۋ مە!
- وسىنى سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ دەپ كىم ايتتى ساعان؟ - قۇلجان تەرگەۋ سۇراۋىن ەسقاليعا تاعى دا قويىپ قالعاندا قوناقتارىنا اسىلقان ىشىمدىكتىڭ باستاما ءسوزىن سويلەۋگە دايىندالىپ، ريۋمكاسىن كوتەرە تۇرەگەلىپ ەدى.
- قۇلجان سەن... قوياسىڭ با، جوق پا؟- دەپ جىبەردى. - بۇل وتىرىسىمىز ساياسي كەڭەستىڭ جيىنى ەمەس. ەگەر ... قىسىپ وتىرا المايتىن بولساڭ، شىعىپ كەت!
وزىنە بۇل تەكتەس ەڭ زور زوبالاڭنىڭ تاعى دا تونە قالعانىن بىلگەن قۇلجان قىسا قويدى دا اسىلقان قوناقاس ءسوزىن سويلەپ بولعان سوڭ، پيالا ىدىستار شىقىلداسىپ، سىقىلداسىپ سۇزىسە جونەلدى. قوناق قۇرساقتارىنا قۇتىرىق سۋى قۇيىلىسىمەن قۇلجاننىڭ الگى سۇراۋى باسقا ءبىر اۋىزدان قايتالانىپ شىعا كەلدى.
- راسىندا دا وسى داۋىردە سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ بولدى ما؟
- سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ بولماعاندا وگىز اياڭ با ەدى!- دەپ توقباي كۇلە جاۋاپ قاتتى. - وسى بەس-التى عانا جىلدا ىستەلگەن ءىستى، باسقان جولىمىزدى ويلاپ كورشى ءوزىڭ، عاسىرلىق جول ەمەس پە!
- اسىرەسە ەگىنشى جۇرتشىلىعىنىڭ اياعى جەرگە ءتيدى مە!- دەپ قاپاس ۇستەمەلەپ ەدى.
- ماسەلەن دەلىك؟- دەپ ماقۇلبەك تاعى دا بۇلك ەتە ءتۇستى. بۇل سۇراۋدى تاعى دا ماقۇلبەكتىڭ تولدەتكەنىن ەسقالي بايقاماي جۇتىنىپ الىپ، كۇشەنە شۇبىرتتى.
- ماسەلەن دەيسىزدەر مە؟ ماسەلەن، جەر مايىن ازايتۋ، وسىمقورلارعا سوققى بەرۋ سىندى شىنجياڭ تاريحىندا بولىپ كورىلمەگەن ناۋقان جۇرىلگەنىنە بىرەر جىل وتپەي-اق ۇلى جەر رەفورماسى باستالا جونەلدى. ەگىنشىلەر بۇل توڭكەرىس ارقىلى پومەششيكتەردەن جەر ءبولىپ الا سالا مويىنسەرىككە ۇيىمداستىرىلدى. ول مويىنسەرىكتەرى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەي - باستاۋشى كوللەكتيۆ تارتىبىنە ەگىنشىلەردى داعدىلانىپ بولماي جاتىپ، كووپەراتسياعا ۇيىمداستىرىلدى. جاي كووپەراتسياعا داعدىلانىپ، كوللەكتيۆتىك تۇرمىس سالتىن يگەرىپ بولعانشا جوعارى دارەجەلى كووپەراتسياعا تارتا جونەلدىك. بۇل ۇلكەن قونىسقا دا ەكى-ءۇش جىل بايىزداتپاي، مىنە، ۇلى كوممۋنا ەرەجەسىن ۇيرەتۋگە كىرىسىپ كەتتىك. وسى ناۋقاندارمەن قۇرىلعان كوللەكتيۆ باسقىشتارىنىڭ ارقايسىسى كوللەكتيۆيزمنىڭ سالت-ساناسىن قالىپتاستىراتىن ۇلكەن-ۇلكەن مەكتەپتەر ەمەس پە!... قاراڭعىلىق-ناداندىق جايلاپ كەلگەن ەگىنشىلەرگە وسى بەس-التى ينستيتۋتتى بەس-التى-اق جىلدا بىتىرگىزۋ، سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ ەمەي اتاڭنىڭ باسى ما ەدى! - دەپ ەسقالي قۇلجانعا قىزارا بورتە قىزىنىپ قارادى. جان-جاعىنا جالتاقتاپ، جىپىلىقتاي تاندى قۇلجان.
- مەن ەمەس، مەن ەمەس قوي بۇل جولى سۇراۋ قويعان!
كوپشىلىك دۋ كۇلدى دە ماقۇلبەك «قاسيەتتى» اتاسىنىڭ باسىن اياعانداي، ءالجاننىڭ شاعىن عانا ارقاسىنا جۋان باسىن دالدالاي سىلقىلدادى. ەسقالي دالەل قويا ءتوندى قۇلجانعا.
- پارتيانىڭ ۇلى قىزمەتتەرىن جوققا شىعارىپ جۇرگەن، سەن ەمەي كىم ەدى؟
- استاپىراللاۋ، پالەڭدى جابا بەرمەسەڭشى ماعان، اسەكەڭ اعا قوي دەگەن سوڭ قويعامىن عوي! بيعاننان سۇراشى، وسىندا كەلگەننەن بەرى پارتيا جونىندە جامان ءسوز سويلەدىم بە ەكەن!
- ءجا، وسى ساياسي قالجىڭدى قويىڭدار ەندى!- دەپ اسىلقان، ستاكانىن تاعى كوتەرە سويلەپ قالدى دا «ساياسي ءسوزدى قويىڭدار» دەگەننەن قورقىپ، وسى تاقىرىپتى قايتا دارىپتەي جونەلدى ءوزى. - «قيالدان تۇرمىس وزدى» دەپ جازۋشىلارىمىز بەكەرگە جازىپ جۇرگەن جوق قوي! دۇنيەدە قيالدان وزعان جۇيرىك بولىپ پا ەدى. ال، سەكىرىپ ىلگەرىلەمەگەن تۇرمىس قيالدان وزا الار ما! تاعى دا سەكىرىپ، بۇدان دا زور سەكىرىپ ىلگەرىلەي بەرۋىمىز ءۇشىن وسى ءبىر ستاكاندى كوتەرىپ جىبەرەلىك!
بۇل توستقا كەلگەندە كوپشىلىك بىرىنەن-ءبىرى قالماۋعا تىرىسىپ، لەزدە كوتەرىسىپ تاستادى. ماقۇلبەكتىڭ دەنەسىنە قاراي، ءوز تالابى بويىنشا ىدىسى دا ۇلكەننەن تاڭدالىپ، اراق ەكى ەسەدەن ارتىعىراق قۇيىلاتىن. وڭەشىنە سالق ەتكىزىپ بارىنەن بۇرىن قۇيا سالا، قاسىنداعى قۇلجانعا كۇرسىنە كۇبىرلەدى.
- ياپىر-اي، ەندى زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ بولعاندا نە كۇن كورەر ەكەنسىڭ!... مەنىڭ عوي، ايتەۋىر، بۇتىم ۇزىن عوي، سەنىڭ شاتىڭ ايرىلىپ كەتەر مە ەكەن!
- مەن عوي، جەڭىلمىن. سوتسياليزمگە ۇشىپ بارارمىن. ال، زىلدەي اۋىر سەن بيشارا ورتا جولدا بىلش ەتە ءتۇسىپ، قاسقىرعا جەم بولارسىڭ!
- مول ەت تاۋىپ قاسقىرلار قالاي قۋانار ەكەن!- دەپ ءبىر بۇيىرىندەگى توقباي قارقىلداعاندا ەستىپ وتىرعان ءبارىمىز كۇلدىك. ءبىر جاعىمدا وتىرعان راقىمقان قۇلجان مەن ماقۇلبەككە زەكىپ جىبەردى.
- ساياسي جولعا قاراتقان وسى سايقى مازاقتارىڭدى قوياسىڭدار ما، جوق پا! ءىشىپ وتىرعاندا ساياسات سويلەيتىن اعايىندار ەندى توقتاتىڭدار!
- ساياسي جولدى كىم ىسقاقتاپتى!- دەپ ماقۇلبەك كۇڭك ەتە ءتۇستى دە، توقباي كۇلە انىقتادى.
- قالاي سەكىرەر ەكەنبىز دەپ مىنا سايتان مەن ديۋ ۋايىمداپ وتىر!
- ديۋ مەن سايتانعا سەكىرۋ مەن جىلپ ەتىپ وتە شىعۋ قيىن بولىپ پا!- دەپ قۇمار قاعىتقاندا قۇلجان ءوزىنىڭ «ساياسي شوقپارىن» كوتەرىپ كەپ الدى.
- ساياسي جولىمىزدى اڭگىمەلەۋدەن - ۇيرەنۋدەن تيۋدىڭ ءوزى قانداي تەندەنتسيا؟
- تۇرمىسىمىزدى ساياساتتان ايىرۋعا بولا ما!- دەپ ونى ماقۇلبەك سۇيەمەلدەي قويدى.
راقىمقان اشۋعا مىنە زەكىردى ەكەۋىنە.
- ساياسي تالقىنى ىڭعاي اراق ءىشىپ الىپ جۇرگىزۋ مازاق ەمەي نەمەنە!
«ساياساتشىلار» ەندى بىردەمە دەسە، قىزىل شەكە توبەلەستىڭ شارتى تولىپ قالعان سياقتى. ساياسي اڭگىمەنى تيۋدان قورقىپ قالعان قوناق يەسى ماعان ىم قاعىپ شىعا بەردى. سەن ءبىر ەبىن تاپشى دەگەن ەكەنىن ءتۇسىندىم.
- قانە جولداستار، ءان سالالىق، الدىمىزداعى زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ ۇلگىسىمەن قوسىلىپ شىرقاتالىقشى، قانە!
ماقپال مەن اقيا باستاي جونەلدى. كوپشىلىك بىردەن قوسىلا شىرقاتقاندا ەگەسۋشىلەر ءبىر-بىرىنە سوزدەرىن ەستىرتە الماي، ەلەڭ قاعىپ وتىرىپ قالدى. الگى راقىمقان دا انگە قوسىلا كەتتى دە قۇلجاننىڭ كوزى اقيا مەن قۇمارعا ورتتەي ءتوندى.
- الباستى باستى سەنى! - ماقۇلبەك كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ كۇبىرلەدى قۇلجانعا. اقيانىڭ ءانى دە باسىڭنان سەكىرە جونەلمەدى مە!... اڭقيعان اۋزىڭا ءانشى قىز ساڭعي وتەر، بايقا!
- باسقالار سەكىرگەندە ساياسات سەكىرمەي قالا ما، كورەرمىز ءالى!- دەپ قۇلجان كۇڭكىلدەي تىستەندى اقياعا. ەستىپ قويدى ما ەكەن دەگەندەي ماعان جالت قاراعانىندا باسىمدى شايقاپ قالدىم. انگە ول دا قوسىلعان بولدى. «وسى ءسوزىڭ راسقا شىعار-اۋ!» - دەپ ويلاندىم اندەتە وتىرىپ. - «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ تاپتىق كۇرەس ساياساتىنىڭ سەكىرۋىنەن وت الماي ما!... بىراق، امان بولسام، اقيا مەن قۇماردى جۇلمالاتا قويماسپىن ساعان!..»
ساۋىق كەشى ءان مەن بيگە اۋىسقان سوڭ قۇمار مەن اقيا قۇلجاننىڭ سايقال سوزىنەن قۇتىلسا دا قۇتىرعان كوزىنەن قۇتىلا المادى. بىرگە اندەتىپ، بىرگە بيلەگەن سايىن قۇلجاننىڭ ەزۋى قيسايدى دا وتىردى. ساۋىق تاراعاندا سول كوز بەن سول ەزۋ، ەكەۋىنىڭ ارتىنان قيسايا ەردى....
باس جول مەن زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ جونىندەگى ۇيرەنۋ قيمىلى باسشىلىق جاعىنان قايتا قۋزالماي اياقسىز توقتاي قالدى دا ءبىزدىڭ ساياساتشىلار اراسىنداعى مۇنداي تارتىس تا دەمىن ىشىنە تارتا قويدى. گازەتكە ويلاماعان جەردەن بۇتىندەي باسقا ءبىر ناۋقاننىڭ، عاجاپتانارلىعى سول، «زور ۇلتشىلدىققا قارسى» ناۋقاننىڭ ماقالالارى شىعا كەلىپ ەدى. ءبارى دە سول ۇلتتان شىققان اۆتورلاردىڭ، پارتيانىڭ نانىمدى باسشى كادرلارىنىڭ ماقالالارى.
قۇلجانداردىڭ اۋزىنان ەندى سول عاجاپ ماقالالاردىڭ ۇزىندىلەرى تۇسپەيتىن بولدى. قاي جاققا بولماسىن ايتەۋىر دومالاي بەرۋ عانا قاجەت قوي، بۇل تاقىرىپتا ءتىپتى سىپسىڭدادى. ءار ۇيگە بارىپ اراق ىشەتىن بەت جۇزدىگىنە، قىدىراتىن جورعا-جۇيرىك كولىگىنە اينالدى بۇل سوزدەر: «ەلىمىزدەگى شاعىن ساندى ۇلت حالىقتارى حانزۋلاردان تاريح بويىنا ەزىلىپ-جابىرلەنىپ كەلدى»، «بۇرىنعى ۇكىمەتتەر حانزۋلاردى قايراپ سالىپ، جانىشتاتۋدى بىرىنەن-ءبىرى مۇراعا اينالدىرىپ قالدىرىپ وتىردى»، «شاعىن ساندى ۇلت حالىقتارىنداعى حانزۋلارعا قارسى وشپەندىلىك تاريح بويى سول راقىمسىز جانىشتالۋدان قالعان زارداپ»، «جەرلىك ۇلتتار قوجايىن ۇلت پەن ونىڭ ۇكىمەتىنىڭ قوسا قابات ەزگىسى، قومسىنۋ-قورلاۋى، زۇلمات قاراڭعىلىقتا ۇستاۋ ساياساتتارى سالدارىنان ارتتا قالعان»، «سول داۋىرلەردەن قالعان ۇلى حانزۋ زور ۇلتشىلدىعى سالت-ءداستۇر رەتىندە ءالى ساقتالىپ كەلە جاتىر. ونى پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم رۋحىمەن ءتۇپ تامىرىنا دەيىن جۇلىپ تاستاماساق، ۇلتتاردىڭ تەڭدىك-ىنتىماعى دەگەنىمىز قۇرعاق ءسوز بولىپ قالا بەرەدى»، «بارلىق حانزۋ كادرلارىنا ۇمتىلماس ساباق ەتۋ ءۇشىن زور حانزۋشىلدىققا قارسى ارەكەت جۇرگىزۋ، شاعىن ساندى ۇلت زيالىلارىنىڭ پىكىرىن تىڭداۋ، شينجياڭداعى بارلىق قىزمەتىمىزدىڭ كىلتى...»
جەرلىك ۇلت زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگىن «اعىنان جارىلدى، جاسا پارتيا» دەگىزىپ دۋىلداتقان وسى ماقالالار گازەتتەردەن كەڭىنەن ورىن الا كەلە «زور حانزۋ ۇلتشىلدىعىنا قارسى ناۋقان» باستالعاندىعى جاريالاندى. بۇل ناۋقانعا جەرلىك ۇلت ازاماتتارى قاتىناستىرىلماسا دا كوپشىلىگى كوڭىلدەنىپ، كەڭىنەن تىنىستادى. شىن مانىندەگى ەركىندىك-تەڭدىككە ەندى جەتكەندەي جەڭىلدەي قالدى.
جەرگىلىكتى ۇلت حالىقتارىنىڭ جۇرەگىن عاسىرلار بويى سىرەستىرىپ قاتىپ جاتقان مۇزدى ەرىتەتىندەي اقيقات ءتىلىنىڭ بۇل ماقالالارى ماۋجۋشيدىڭ ءوز قولى بولماسا، پارتيا گازەتىنەن نەگىزگى ورىندى قالاي العان؟ - بۇل، الگى اياقسىز قالعان نەگىزگى ناۋقانى جونىنەن قاراعان ماعان ۇلكەن جۇمباق ەدى. «بۇل دا زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ، ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ سەكىرىپ ىلگەرىلەۋى» دەستى كوپشىلىك.
«جەكەگە تابىنۋعا قارسى تۇرۋ» جونىندەگى جۇرتشىلىق تالقىسى مەن ءوزىنىڭ سوتسياليزم قۇرۋ جونىندەگى «سارا جولى» ءبىر از كۇڭگىرتتەندىرىپ قويعان كوسەم ابىرويى كوككە قايتا ۇشتى. شينجياڭ زيالىلارى «ۇلى كوسەم»، «كۇن كوسەم»، «دانىشپان كوسەم» دەيتىن اتتارىمەن، «جاساسىنعا» ون مىڭ قابات وراپ، قىزىل-جاسىلمەن الەمدەپ-ۇكىلەپ تۇرىپ ۇشىردى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ۇلى كوسەمىمىزدى بۇلاي ۇشىرۋعا بۇل جولى مەن تاڭىرقاي قويعان جوقپىن. ويتەتىنىم، ولگەنگە جان سالاتىنداي وسى ءبىر كەزەڭدە ەمەس، ءتىپتى، سوناۋ مالشىلاردى سويقان ناۋقاندا دا، «تاريح تاپسىرۋ»، «ۇشكە، بەسكە قارسى ارەكەت» سىندى قاساپشىلىق ناۋقانداردا دا كوسەمدى جازباي-جاڭىلماي كوككە كوتەرىپ داعدالعان ءوزىم بولعان سوڭ، التىنشا جارقىراي قالعان بۇل كەزەڭدە قالاي تاڭىرقاي قويايىن...
ء"اي كەتتىم-اۋ تاعى دا، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا توڭكەرىسشى ەدىم" دەگەندەي، وسى «اقتالماق-ءانزى[4] اۋدارماق بولۋىمنىڭ»[5] ءوزى زور قىلمىس ەمەس پە!
"Abai.kz"
[1] شۋجي (حانزۋشا) - سەكرەتار.
[2] ماۋزىدۇڭ ءسوزى.
[3] تاقسى (ۇيعىرشا) - تارەلكە، جايپاق تاباقشا، تاقسىپاز - قوشامەتشى، جاعىمپاز.
[4] ءانزى (قىتايشا) - دەلو ء(ىس، جاۋاپكەردىڭ قىلمىس جيناعى)
[5] ءانزى اۋدارۋ - قىلمىستىنىڭ ءوزىن اقتاۋى، مويىنداماۋ، قابىلداماي قايتارىپ تاستاۋ دا كەرى توڭكەرىس رەتىندە قارالادى.
