ەلىمىزدە «قاسىرەتتى قاڭتار» وقيعاسىنان كەيىن ساياسي وزگەرىستەر مەن قوعامدىق بەلسەندىلىك ارتتى. ءتۇرلى پارتيالاردىڭ قۇرىلۋى مۇمكىن دەگەن دە بولجامدار بار.

بۇگىن ەل-جۇرتقا ەسىم-سويلارى بەلگىلى ساياساتكەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرى «ەل بولاشاعى» دەپ اتالاتىن بىرلەسكەن ۇندەۋ جاريالادى. اتالمىش ۇندەۋگە 12 تانىمال تۇلعانىڭ قوسىلعانى بەلگىلى بولدى. ولار:

ارمان شوراەۆ، باقىتجان بۇقارباي، باقىتجان تورەعوجينا، دجوحار وتەبەكوۆ، دينا ەلگەزەك، دوسىم ساتباەۆ، ەرمۇرات باپي، قارلىعاش ەجەنوۆا، مارعۇلان سەيسەمباي، مۇحتار جاكىشەۆ، سانجار بوقاەۆ، توعجان قوجاليەۆا.

الەۋمەتتىك جەلىدە «ەل بولاشاعىنىڭ» رەسمي مالىمدەمەسى جاريالاندى. مالىمدەمەنىڭ تولىق نۇسقاسى بىلاي:

«ءبىز، ءتۇرلى سالادا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن، ەلىمىزدە قازىر بولىپ جاتقان جاعدايعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعان قازاقستان ازاماتتارى، قالىڭ جۇرتشىلىق پەن ەلىمىزدىڭ باسشىلىعىنا مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاقتاعى قۇرىلىمى تۋرالى ۇسىنىستارىمىزدى جەتكىزەمىز.

بارشامىز «قاندى قاڭتار» تراگەدياسىنىڭ كۋاسى بولدىق. وعان ەلدە ورناعان قاتال دا ادىلەتسىز اۆتوكراتيالىق رەجيم تۇرتكى بولعانى انىق.
ادام قۇقىقتارى تاپتالىپ، دەموكراتيانىڭ بارلىق ينستيتۋتتارى جويىلدى. ءبىز مۇنى قاتال سىنعا الامىز.

قاڭتار قۇرباندارىنىڭ قانى تەككە توگىلدى دەمەس ءۇشىن، ءبىز ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا بايلانىستى ءوز كوزقاراستارىمىزدى جەتكىزگىمىز كەلەدى.
كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن الەۋەتىن ەكونوميكا دا، تەحنولوگيا دا، اسكەري كۇش تە انىقتاي المايدى. مۇنىڭ بارلىعى – تەك دامىعان ادامي كاپيتالدىڭ سالدارى عانا. جالپى ادامزاتقا ءتان بىرنەشە نەگىزگى قاعيدا بار، سولاردى ساقتاعان جاعدايدا عانا ادامي كاپيتالدىڭ دامۋى مەن الەمگە تارىداي شاشىلعان دارىندى وتانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋدى بارىنشا قامتاماسىز ەتە الامىز.

بۇل قاعيدالار:

1. بوستاندىق.

2. ادىلەتتىلىك.

3. مۇمكىندىكتەر تەڭدىگى.

بوستاندىق – بۇل قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزى. بۇل – ەلىمىزدىڭ، اتا-بابامىز بەن ۇرپاعىمىزدىڭ سان جىلدىق ارمانى. بۇل – باق بوستاندىعى، شەرۋلەر مەن جيىندار بوستاندىعى، ءجۇرىپ-تۇرۋ بوستاندىعى، ءوز پىكىرىڭدى ەركىن ءبىلدىرۋ بوستاندىعى، ار-ۇجدان بوستاندىعى، ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە، ەڭ باستىسى، سايلاۋ بوستاندىعى مەن ادال ءارى باسەكەلى سايلاۋ ناتيجەسى بويىنشا سايلانۋ بوستاندىعى.

ادىلەتتىلىك – بىرلىك پەن تيىمدىلىكتىڭ نەگىزى. ادىلەتتىلىك – سەرىكتەستىكتىڭ نەگىزى، ەرتەڭگى كۇنگە، ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سەنىم، توزىمدىلىك پەن تولەرانتتىلىق، بۇل كەز كەلگەن دامىعان قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزى.

مۇمكىندىكتەر تەڭدىگى – بۇل ادامداردىڭ ءوز الەۋەتىن اشا ءبىلۋىنىڭ نەگىزى. مۇمكىندىكتەر تەڭدىگى – بۇل ۇلتقا، ءدىني سەنىمگە، جىنىسقا، الەۋمەتتىك ستاتۋس پەن تىلگە قاراماي ساياسي ءارى ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردىڭ تەڭدىگى. مۇمكىندىكتەر تەڭدىگى – بۇل قازاقستان ازاماتتارىنىڭ تابىس كورسەتكىشىنە قاراماي مەديتسينالىق جاردەمدى تەڭدەي الۋ مۇمكىندىگى. بۇل – بارلىق ازاماتتاردىڭ قىزمەتىنە، ستاتۋسىنا، اتاعىنا قاراماي زاڭ الدىنداعى تەڭدىگى. بۇل – ادامداردىڭ سەنىمىنە لايىق ازامات قانا جەڭىسكە جەتەتىن ساياسي كۇرەستەگى تەڭدىك.

ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرماي، اتالعان قۇندىلىقتاردى قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن پرەزيدەنت باستاپ، پارلامەنت قوستاپ، جاڭا زاڭدار قابىلدانۋى كەرەك:

1. جاقىندا سايلاۋ تۋرالى جاڭا زاڭ شەڭبەرىندە جاڭا پارتيالاردى، سونىڭ ىشىندە سايلاۋعا تۇسە الاتىن وپپوزيتسيالىق پارتيالاردى ادال ءارى اشىق تىركەۋ باستالۋى ءتيىس. ول ءۇشىن بيىلدىڭ وزىندە «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، ولارعا تىركەۋگە قاجەت شەكتى ازايتۋ كەرەك. تەڭدىك پەن ادىلەتتىلىك قاعيداسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مونوپولياسىن جويىپ، پارتيالىق باسەكەلەستىكتى ءسوز ەمەس، ءىس جۇزىندە قامتاماسىز ەتۋگە شاقىرامىز.

2. «پارتيالار جانە قوعامدىق بىرلەستىكتەر» مەن «ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى» تۋرالى جاڭا زاڭدار شەڭبەرىندە كەزەكتەن تىس پارلامەنتتىك سايلاۋ وتەتىنىن جاريالاۋ كەرەك. پارلامەنتكە سايلانۋ پروپورتسيالى-ماجوريتارلى جۇيە بويىنشا جۇزەگە اسۋى ءتيىس. بيلىك پەن قوعام اراسىندا سەنىم مەن ديالوگ بولۋ ءۇشىن بىزگە «بەيبىت جيىندار جانە شەرۋلەر تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسى قاجەت.

3. ەلدەن شىعارىلعان كاپيتالدى كەرى قايتارۋ بويىنشا ادىلەتتى دە اشىق پروتسەستى باستاپ، ونىڭ ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاساۋ كەرەك. ال ەڭ باستىسى – مۇنداي مودەل قايتالانبايتىنداي دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى قالىپتاستىرۋ قاجەت.

4. بۇل ءۇشىن «سوت پەن سوت جۇيەسى تۋرالى» جانە «ءسوز بوستاندىعى تۋرالى» تۇجىرىمدامالىق دەڭگەيدە جاڭا زاڭداردى قابىلداۋ كەرەك. بۇل زاڭدار ولاردىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىگىنە كەپىل بولۋى ءتيىس.

5. بىزگە ورتالىق پەن وڭىرلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەيتىن، وڭىرلەردىڭ دەربەستىگى مەن سايلاۋشىلاردىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىراتىن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تۋرالى زاڭ كەرەك.

ساياسي رەفورمالارعا كوشۋدى كەلەسى قادامداردان باستاعان ءجون دەپ سانايمىز:

1. «قاندى قاڭتار» وقيعاسىن اشىق ءارى ادىلەتتى تەرگەۋدى قامتاماسىز ەتۋ. ەگەر كىسى ولتىرۋگە نەمەسە توناۋشىلىققا قاتىسى بار دەگەن ناقتى دالەل بولماسا، تۇتقىندالعان بارلىق ازاماتتاردى بوساتۋ كەرەك.

2. ساياسي تۇتقىنداردى بوساتۋ كەرەك.

3. ازاماتتارىمىزدى ازاپتاعان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بارلىق وكىلدەرى مەن بۇل قىلمىسقا كوز جۇما قاراعان باسشىلارىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، ولاردى حالىقتىڭ الدىندا جازاعا تارتۋ كەرەك. پوگون تاققان جاۋىزداردان قۇتىلۋ ءۇشىن كۇشتىك قۇرىلىمداردى جاپپاي تازارتىپ، ليۋستراتسيا جۇرگىزۋ كەرەك.

4. جەكە باسقا تابىنۋمەن كۇرەسۋ ءارى ونى جالعاستىرۋ بويىنشا كەز كەلگەن تالپىنىسقا قارسى قوعامدىق يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا قازاقستان استاناسىنا بۇرىنعى اتاۋىن قايتارىپ، باسقا سالالاردا دا تەگىنەن ايىرۋ پروتسەسىن قولعا الۋ كەرەك.

مۇنىڭ بارلىعى بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى سەنىم قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تەك العاشقى قادامدار عانا بولماق. قازىرگى ساياسي جۇيەنىڭ شەڭبەرىندە ەكونوميكالىق دامۋ مۇمكىندىگى تولىقتاي سارقىلدى. نە قازىردەن باستاپ ءتيىمسىز جۇيەنى وزگەرتىپ باستايمىز، نە ەرتەڭ ەلىمىزدەن ايىرىلاتىن بولامىز.

ءبىز ۇندەۋىمىزدى قولدايتىن ازاماتتاردى وسى قۇجاتتىڭ استىنا قول قويۋلارىڭىزدى سۇرايمىز. حالىقتىڭ ءۇنى ەستىلۋى ءتيىس، بۇعان ارقايىسىمىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز بار.

ءبىز ۇندەۋىمىزدى قولدايتىنداردى ءوز داۋىستارىن بەرۋگە شاقىرامىز. حالىقتىڭ ءۇنى ەستىلۋى كەرەك جانە بۇل ەندى ارقايسىمىزعا بايلانىستى بولماق».

ءبىز اتالعان اتالعان ۇندەۋگە قول قويعان ازاماتتارعا حابارلاسىپ، پىكىر سۇرادىق. بەلگىسى ساياساتكەر، جۋرناليست ەرمۇرات باپي «بۇل توپتىڭ پارتياعا اينالۋى بولاشاق ەنشىسىندە»، دەيدى.

«ەل بولاشاعى» الدىڭعى ۋاقىتتا پارتيا بولا ما، جوق پا، ول جاعى ءالى بەلگىسىز. سەبەبى، بۇنىڭ قۇرامىنداعى ازاماتتاردىڭ ىشىندە وزدەرى پارتيا قۇرىپ جۇرگەن جاندار بار. مىسالى, توعجان قوجاليەۆا، بۇگىن سانجار بوقاەۆ پارتيا قۇردى. سوندىقتان, وسى قۇراممەن پارتياعا اينالىپ كەتەدى دەگەندى مەن ازىرشە ايتا المايمىن.

ال بۇگىن جاريالانعان مالىمدەمەسىندە قوزعالىستىڭ بيلىككە قوياتىن تالابى، ماقسات-مىندەتى ايقىن اتالعان. بيلىككە قويىلىپ وتىرعان تالاپ، ونى ىسكە اسىرۋ وسى قوزعالىستىڭ ماقسات-مۇددەسى بولادى. قوزعالىستى قۇرۋ تۋرالى جيىن نە ارنايى قۇرىلتايشىلىق وتىرىس بولعان جوق. جاريالانعان مالىمدەمەنى جاساعان 12 ازامات بۇل قوزعالىستى «ەل بولاشاعى» دەپ اتادى. شىنىن ايتقاندا, بۇل توپتىڭ قۇرىلعانىن باق-تان وقىدىم. ويتكەنى قۇرىلتايشىلىق جيىن بولعان جوق. بىراق, ءۇش كۇن ىشىندە مالىمدەمەنى دايارلاۋ بارىسىندا، ارالاس-قۇرالاستىق، اقىلداسۋ بولىپ تۇردى. قوزعالىس دەگەنىمىز ماسشتابتى دۇنيە عوي. اۋقىمدى. وعان پارتيا دا، ۇەۇ-دار دا، بىرلەستىكتەر دە كىرە بەرەدى. بولاشاقتا بۇل پارتيا بولا ما، جوق پا، قۇرامىنداعى ادامدار اۋىسا ما، ونىڭ بارلىعىن بولاشاق كورسەتەدى»، - دەيدى ەرمۇرات باپي.

ال ۇندەۋدىڭ تاعى ءبىر قول قويۋشىسى، قوعام بەلسەندىسى، تىركەلمەگەن «حاق» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى توعجان قوجاليەۆا: «بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ورتاق مالىمدەمەمىز جاسالدى. وعان وزدەرىڭىز كورگەندەي, حالىق الدىندا ءوز پىكىرلەرىن اشىق ايتىپ جۇرگەن جاندار كىردى. مالىمدەمەدە كورگەندەرىڭىزدەي، ەلىمىزدە ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالار باستاۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدامىز. ەرتەڭ سايلاۋ بولسا، پارلامەنتتىك سايلاۋعا بىرگە شىعۋىمىز مۇمكىن. ورتاق كواليتسيا رەتىندە. ۇندەۋ اشىق فورماتتا، ياعني, قوسىلامىن دەگەن ازاماتتار بولسا ەشقانداي دا شەكتەۋ بولمايدى. پارلامەنتكە وسى بىرلەسكەن كۇشپەن بارۋعا دا مۇمكىندىك بار. باسيىسى پارتيا قۇرۋ ەمەس، ساياسي وزگەرىستەرگە قادام جاساۋ. ەرتەڭ پارتيا قۇرۋ ءۇشىن، زاڭداردى وزگەرتۋ كەرەك بولادى. باستىسى زاڭداردى وزگەرتۋگە تالپىنىس جاساۋ، سول ءۇشىن دە وسى ۇندەۋدى جاسادىق»، - دەيدى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz