وتكەن 2021 جىلدىڭ شىلدەسىندە اقش بيلىگى وزدەرىنە «تالىپتەردەن كەلەتىن تىكەلەي قاۋىپ سەيىلدى» دەپ تاۋىپ، اۋعانىستاننان اسكەرىن شەگىندىردى. ارادا التى اي وتكەننەن كەيىن «تەرروريزم» ءدۇبىرى قازاقستاننان ەستىلدى.

پرەزيدەنت توقاەۆ «قاڭتار وقيعاسى» كەزىندە ەلگە دايىندىقتان وتكەن «20 مىڭ سودىر شابۋىل جاساعانىن»، سول ۇشىندە ۇقشۇ-نىڭ اسكەرىن كىرگىزۋگە ءماجبۇر بولعانىن  مالىمدەدى. قىتاي تارابى باسىندا ەلدەگى دۇربەلەڭدى «قازاقستاننىڭ ىشكى ءىسى» دەپ باعالاعانىمەن، پرەزيدەنتتىڭ سوزىنەن كەيىن پوزيتسياسىن وزگەرتىپ، سىرتقى كۇشتەردىڭ قازاقستاننىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋىن قۇپتامايتىنىن، كومەك قولىن سوزۋعا ءازىر ەكەنىن جەتكىزدى. جاڭاوزەندە گاز باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنان بۇرق ەتكەن بەيبىت ميتينگىنىڭ ارتى ارانداتۋشىلىققا ۇلاسىپ، گەوساياسي ماسەلە دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنىنە كۋا بولىپ وتىرمىز.

جالپى الەم ەلدەرىنىڭ «تەرروريزممەن» ورتاق كۇرەسكە جۇمىلۋى - 2001 جىلعى 11 قىركۇيەك وقيعاسىنان باستاۋ العانى بەلگىلى. امەريكا تەرريتورياسىندا ءجۇز بەرگەن اتالمىش تراگەدياعا سول كەزدەگى پرەزيدەنت كىشى بۋش «ءال-قايدا» مەن «تاليباندى» ايىپتاپ، «بەن لادەن مەن ومار مولدانى تىرىدەي ۇستاپ، ساقالىن جۇلامىن» دەپ، اۋعانىستانعا باسىپ كىردى. اقش-تىڭ باستاماسىمەن «تەرروريستىك»، «ءدىني ەكسترەميستىك» توپتاردىڭ قارجى كوزدەرى، بايلانىس جولدارى جويىلدى. ۋاقىت كورسەتكەندەي، اقش باستاعان الەمدىك «تەرروريزممەن» كۇرەس ناۋقانىنىڭ يگىلىگىن كورگەن ورتا ازياعا جاقىن ورنالاسقان ءبىزدىڭ ەكى قۇدايى كورشىمىز (رەسەي مەن قىتاي) بولدى. اقش-تىڭ اسكەري وپەراتسياسى بارىسىندا اۋعانىستاننىڭ اۋماعىندا «ءال-قايدا» مەن «تاليبان» «سودىرلارىنىڭ قاتارىندا بولدى، مەدرەسەلەرىندە ءدىني ءبىلىم الدى» دەلىنگەن كوپتەگەن شەتەل ازاماتتارى (اراسىندا قىتاي، رەسەي، قازاقستاننان بارعاندار دا بار) قولعا ءتۇستى. سونى جەلەۋ ەتكەن ەكى كورشىمىز شەشەندەر مەن ۇيعىرلاردىڭ ۇلتازاتتىق ۇيىمدارىن، باسشىلارىن تەرروريستىك توپتاردىڭ قارا تىزىمدىگىنە ەنگىزىپ الدى. قىتاي ەكى الىپ، بيگە شىعىپ، قۇرامىنا قازاقستاندى دا تارتىپ، «شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن» قۇردى.

باسىندا بەيتاراپ مايدان ۇستانعان قىتاي تارابىنىڭ پرەزيدەنتتىڭ «تەرروريستەر» جايىندا ايتقانىن كەيىن، بىردەن بەلسەنىپ شىعا كەلۋىنىڭ سەبەبى وسىدان ەدى. ايتىپ-ايتپاي، قازاقستانداعى «تەرروريزم» ءدۇبىرى ەكى كورشىمىزگە مايداي جاعىپ وتىر. ورىس باسىلىمدارى «قازاقستانداعى ءدىني ەكسترەميستەردىڭ ارتىندا تۇركيا تۇر، ميتينگىگە شاقىرعان بلوگەرلەردىڭ ارتىندا اقش كونگرەسى قارجىلاندىراتىن قوعامدىق ۇيىمدار تۇر» دەپ، اشىق جازا باستادى. قىتاي جاق قاشانعىسىنداي ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، بيلىكتىڭ تەرگەۋ قورتىندىسىن كۇتىپ وتىر. ولارعا دا جاعىمدى جاڭالىق  جوق ەمەس.

«20 جىلدان بەرى تەررروريزمدى زەرتتەۋمەن اينالىسقان» مەملەكەتتىك حاتشى ەرلان كاريننىڭ باتاسىن العان «امانات» تاۋەلسىز كوميسياسىنىڭ جەتەكشىسى ابزال قۇسپان مىرزا ءباسپاسوز جيىنىندا: «ۇستالعانداردىڭ اراسىندا شەتەلدىكتەر جوق، قىتايدان كەلگەن قانداستار كوپتەپ كەزدەسەدى» دەسە، «ارانداتۋشى-پروكوۆاتورلار» دەگەن جازباسىندا: «ءبىز كورگەن قحر دا دۇنيەگە كەلگەن قازاقتىڭ ىشىندەگى بارلىعى بىردەي ازاماتتىق الماعان. تيىسىنشە ول شەتەلدىك بولىپ ەسەپتەلەدى. ۇناسا دا، ۇناماسا دا زاڭ تالابى سول» دەپ، قاداپ ايتتى. پرەزيدەنتتىڭ دۋالى اۋزىنا ىلىككەن «اقيقات» تاۋەلسىز كوميسسياسىنىڭ جەتەكشىسى ايمان وماروۆا دا: «ۇستالعان شەتەلدىكتەر اراسىندا قىتاي تۋمالارى (قازاق، ۇيعىر) باسىم» دەدى. سوڭعى جىلدارى «قىتايدان قىسىم كوردىك» دەپ، ارعى بەتتەن شەكارانى زاڭسىز كەسىپ ءوتىپ كەلگەندەر قاتارىنىڭ كوبەيگەنى، ۇزاق ۋاقىت قايماعى بۇزىلماعان ەكى ەل قاتىناسىنىڭ جاڭا سىناقتارعا تاپ بولعانى، سول داۋلى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا ابزال مەن ايماننىڭ بولعانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى.

ترامپ پرەزيدەنتتىككە كەلگەننەن كەيىن، اقش پەن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق سەلبەستىك، تەرروريزممەن كۇرەس مايدانى تۇبەگەيلى وزگەردى. ترامپ ۇيعىرلاردىڭ «شىعىس تۇركىستان ۇلتازاتتىق ۇيىمى» مەن جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان دولقىن ايسانى حالىقارالىق تەرروريستەردىڭ قارا تىزىمدىگىنەن شىعارىپ تاستادى. قىتاي مەن رەسەيدىڭ امەريكاداعى باق-تارىن «شەتەل اگەنتى» تىزىمىنە قوستى.  باتىس ەلدەرى قىتايدى «تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمدى جەلەۋ ەتىپ، جەرگىلىكتى مۇسىلمان ازشىلىق ۇلتتارعا گەنوتسيد جاسادى» دەپ ايىپتاپ وتىر. سول سەبەپتى كۇنى كەشە اياقتالعان «بەيجىڭ قىسقى وليمپياداسىنا» بايكوت جاريالادى. وسىنى ەسكەرسەك، ەكونوميكالىق ارىپتەستىككە قۇرىلعان قازاق-قىتاي قاتىناسى تەرروريزممەن كۇرەس باعىتىندا، جاڭاشا سيپات السا، ەل ىشىندە دە، حالىقارادا دا سۇراپىل داۋ-دامايعا مۇرىندىق بولارى انىق. سول ۇشىندە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ازاماتتىعى قولعا تيمەي، ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە ءجۇرمىز دەگەن اڭعالدىقپەن ارانداپ قالعانداردىڭ ءىسىن قاراۋدا وتە اباي بولعان ءجون.

2004 جىلى قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىنداعى جەكە اۋرۋحانادا بولات ەسىمدى جىگىتپەن بىرگە ەم قابىلدادىم. العاشقى كۇندەرى كەزەكشى دارىگەردىڭ كەلگەن سايىن بولاتقا شۇيلىگىپ: «بۋىنىڭدى جازىپ ەدىم، بۇيرەگىڭ شىقتى، بۇيرەگىڭدى جازىپ ەدىم، باۋىرىڭ شىقتى، تەرروريستەرمەن دوس بولىپ نەڭ بار ەدى؟!» دەپ جازعىرا سويلەگەنى مەندە تاڭدانىس تۋدىردى. ونىڭ جاناشىرلىقپەن ايتىلعان ءسوز ەكەنىن ارتىنان ءبىلدىم.

بولاتتىڭ 1997 جىلى 5 قاڭتاردا قۇلجادا ءجۇز بەرگەن ۇيعۇر جاستارىنىڭ قىتايعا قارسى ەرەۋىلىندە بالا كەزدەن بىرگە وسكەن ۇيعىر دوستارىن قورعاعانى ءۇشىن جەتى جىلعا سوتتالىپ، جازاسىن وتەپ كەلگەن بەتى ەكەن. ناقتى بارىسى بىلاي بولعان: «5 اقپان» وقيعاسىنان كەيىن، ءۇي-ءۇيدى ارالاپ جاپپاي ءتىنتۋ، تۇتقىنداۋ باستالادى. باسىنا كۇن تۋعان بولاتتىڭ بىرنەشە دوسى ودان ءوز ۇيىندە جاسىرۋدى سۇرايدى. ول كەزدە قىتايلاردىڭ قازاقتارعا كەڭ پەيىل تانىتاتىن كەزى. ولار سونى بىلسە كەرەك. دوستارىنىڭ كوڭىلىن قيماعان بولات بىردەن كەلىسىپتى. ۇيعىرلاردىڭ اراسىندا وتىرعان از عانا قازاق وتباسىن اسكەريلەر ءمان بەرىپ تەكسەرمەپتى. بولات بالا كەزدەن بىرگە وسكەن ءتىلى - ءبىر، ءدىنى - ءبىر دوستارىن وقيعانىڭ ءدۇبىرى باسىلعانشا ۇيلەرىندە جاسىرىپ، ارتىنان شەكارا اسىپ، باس ساۋعالاماق بولعان ولاردى امان-ەسەن جولعا شىعارىپ سالىپتى. شەكارانى بۇزىپ وتكەن بولاتتىڭ دوستارىن قازاق شەكاراشىلارى قولعا ءتۇسىرىپ، ەكى جاقتى كەلىسىم بويىنشا قىتايعا قايتارىپ بەرەدى. ولار تەرگەۋ بارىسىندا ءبارىن مويىندايدى. بولات بىردەن تۇتقىندالىپ، مارقۇم قاجىعۇمار شابدانۇلى قامالعان ءۇرىمجىنىڭ اتىشۋلى 1-تۇرمەسىندە جازاسىن وتەيدى. بولاتتى ۇرماعان، سوقپاعان. جاتقاننان باسقا ۋاقىتتا، جەرمەن جەكسەن الاسا ورىندىقتا بۇكتەتىلىپ تاپجىلماي وتىرۋدى بۇيىرعان. كۇنى بويى ەركىن وتىرىپ-تۇرماعاندىقتان، ۋاقىت وتە كەلە بولاتتىڭ ەكى تىزەسى شور بولىپ، اياعىنىڭ سىڭىرلەرى قاتىپ كەتكەن ەكەن. ونىڭ كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz