قالامگەر – رۋحانيات شىراقشىسى
جازۋشى، اقىن، قالامگەر... بۇل ۇعىمدار حالقىمىز ءۇشىن قاشاندا قاسيەتتى. «ونەر الدى - قىزىل ءتىل» دەپ ءتىلدى، ونىڭ قۇدىرەتىن ەرەكشە باعالايتىن حالقىمىز اقىندارى مەن شەشەندەرىن، دۋالى اۋىزىمەن ۇلتتىق، ەلدىك ماسەلەلەردى شەشكەن كوسەمدەرىن قاشاندا ارداق تۇتقانى تاريحتان بەلگىلى جايت. جازۋشىلار باس قوسقان كەزدە دە ەلدىڭ بولاشاعى، حالقىمىزدىڭ ىنتىماعى مەن بەرەكەسى، رۋحاني قۇندىلىقتار، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باياندى جەتىستىكتەرى، مەملەكەتىمىزدىڭ بۇگىنگى كەلبەتى مەن ەرتەڭگى اسۋلارى اڭگىمە ارقاۋىنا اينالارى ءسوزسىز. جازۋشى قاۋىمنىڭ ءوزارا جۇزدەسىپ، پىكىر الماساتىن كەزى دە، اراعا جىلدار سالىپ كەلەتىن - قۇرىلتاي.
جازۋشى، اقىن، قالامگەر... بۇل ۇعىمدار حالقىمىز ءۇشىن قاشاندا قاسيەتتى. «ونەر الدى - قىزىل ءتىل» دەپ ءتىلدى، ونىڭ قۇدىرەتىن ەرەكشە باعالايتىن حالقىمىز اقىندارى مەن شەشەندەرىن، دۋالى اۋىزىمەن ۇلتتىق، ەلدىك ماسەلەلەردى شەشكەن كوسەمدەرىن قاشاندا ارداق تۇتقانى تاريحتان بەلگىلى جايت. جازۋشىلار باس قوسقان كەزدە دە ەلدىڭ بولاشاعى، حالقىمىزدىڭ ىنتىماعى مەن بەرەكەسى، رۋحاني قۇندىلىقتار، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باياندى جەتىستىكتەرى، مەملەكەتىمىزدىڭ بۇگىنگى كەلبەتى مەن ەرتەڭگى اسۋلارى اڭگىمە ارقاۋىنا اينالارى ءسوزسىز. جازۋشى قاۋىمنىڭ ءوزارا جۇزدەسىپ، پىكىر الماساتىن كەزى دە، اراعا جىلدار سالىپ كەلەتىن - قۇرىلتاي.
اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا وتكەن قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كەزەكتى حIV قۇرىلتايىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى الىبەك اسقاروۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءمادەنيەت جانە اقپارات ۆيتسە-مينيسترى ارمان قىرىقباەۆ قاتىستى. قۇرىلتايدا قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ بەس جىلدىق ەسەبى تىڭدالىپ، باسقارمانىڭ جاڭا قۇرامى سايلاندى. ادەبيەتتىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى، ۋاقىت تالابى تۋدىرعان وزەكتى ماسەلەلەر ءسوز بولدى.
قۇرىلتايدىڭ العاشقى ءسوزى مەملەكەتتىك حاتشى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدكە بەرىلدى. مەملەكەتتىك حاتشى ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قۇرىلتاي قاتىسۋشىلارىنا جولداعان قۇتتىقتاۋىن وقىپ، جيىن جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەدى. ۇلتتىق ادەبيەت پەن ونىڭ دامۋى تۋراسىندا كەلەلى ويلارىمەن ءبولىسىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنە دەگەن ەلباسى قامقورلىعىن ەرەكشە اتاپ كورسەتتى.
- جازۋشىلاردىڭ، قالامگەرلەردىڭ قاي قوعامدا بولماسىن الاتىن ورنى ەرەكشە بولعان. سىزدەر ەرەكشە كاسىپ، ەرەكشە ونەر يەسىسىزدەر، - دەپ باستادى ءوز ءسوزىن مەملەكەتتىك حاتشى. - ۇلى جاراتۋشىدان جەتكەن ءتورت كىتاپتىڭ ءبىرى ىنجىلدە «اۋەلى ءسوز بولعان» دەپ جازادى. دەمەك، ءسوز ۇستاعان ادام، قالام ۇستاعان ادامنىڭ قاي قوعامدا، قاي ەلدە بولماسىن اتقاراتىن جۇگى دە، جاۋاپكەرشىلىگى دە زور بولعان. بۇل - ادامزات دامۋىنىڭ ءار كەزەڭىندەگى ۇلى قوعامداردا، ۇلى مەملەكەتتەردىڭ بارىندە بىردەي ورىن العان قۇبىلىس. جازۋشى ءبىر ۇرپاقتى عانا ەمەس، تۇتاس ۇلتتى تاربيەلەيدى. ۇلى ابايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تالاي بۋىنى اقىن شىعارمالارىمەن تاربيەلەندى. ءتىپتى ابايدىڭ ۇلىلىعى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ بيىگىنەن دە اسىپ، ءبىز ۇلى دەپ كەلگەن، ۇلىق دەپ كەلگەن حالىقتىڭ، ححI عاسىرداعى وزگە دە حالىقتاردىڭ ۇرپاعىن تاربيەلەۋگە كوشتى. مىنە، ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتى، قالام ونەرىنىڭ قۇدىرەتى دەگەن وسى بولسا كەرەك.
مۇحتار ابرارۇلى ءوز سوزىندە ۋاقىتتىڭ الدىندا تۇرعان جاۋاپكەرشىلىكتى قازاق قالامگەرلەرى ءوز دارەجەسىندە اتقارىپ كەلە جاتقانىن، ادەبيەت دامۋىنىڭ بۇگىنى مەن كەشەگىسىن سارالاپ، حالىق اراسىندا الاتىن ورنىنىڭ بيىك تە، كەمەل ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
- قازاقتىڭ تاعى ءبىر ۇلى جازۋشىسى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ادەبيەت ۇلى بولمايىنشا، ۇلت ۇلى بولمايدى» دەگەن كەرەمەت ءسوزى بار. شىندىعىندا، ۇلتتىڭ ۇلىلىعى ونىڭ رۋحاني قازىعىنىڭ مىقتىلىعىندا. ال سول رۋحاني قازىق پەن دىڭگەكتى ورنىقتىرۋشى بۇل - جازۋشىلار قاۋىمى. حح عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ دۇنيەدەگى اتاعى الىسقا كەتكەن تالاي ۇلتتاردىڭ ادەبيەتىمەن تەرەزەسى تەڭ، ال كوپ جاعدايدا وزىق ەكەندىگىن دالەلدەپ كەتكەن ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارى - سونىڭ ايقىن ايعاعى، - دەدى ول. «ەلباسىمىز ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما جىلى ىشىندە، ەڭ قيىن كەزەڭدەردە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا ۇنەمى قولداۋ كورسەتتى. ەلباسى تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا، اسىرەسە 90-جىلداردىڭ باسىندا كىتاپ شىعارۋ تۇگىلى، «وتكرىتكا» شىعارۋ مۇڭ بولعان كەزدە بۇل ماقساتقا مەملەكەت تاراپىنان ميلليونداعان قارجى ءبولدىردى. مۇنىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇيعارۋىمەن 1993 جىلدان بەرى قاراي قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ، جالپى شىعارماشىلىق وكىلدەرىنىڭ تاڭداۋلى تۇلعالارىنا مەملەكەتتىك ارناۋلى ستيپەنديا تاعايىنداپ كەلەدى. بۇل دا مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ وتىرعان قامقورلىقتىڭ شىنايى ۇلگىسى» دەدى مۇحتار ابرارۇلى. مەملەكەتتىك حاتشى قۇرىلتاي قارساڭىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگىمەن، مۇڭ-مۇقتاجىمەن تانىسۋ ءۇشىن ەلباسى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءورازاليندى ارنايى قابىلداعانىن، كەزدەسۋدە جازۋشىلاردىڭ ماسەلەسى، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ جاي-كۇيى، كەلەلى ماسەلەلەرى ءسوز بولعانىن اتاپ ءوتىپ، الداعى ۋاقىتتا ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن جازۋشىلاردىڭ ۇلكەن كەڭەسى ءوتۋى مۇمكىندىگى بارىن حابارلادى.
قۇرىلتاي جۇمىسىن باستاۋعا بايلانىستى حاتتامالىق شارالار وتكىزىلگەننەن كەيىن، جيىنعا قاتىسۋشىلار ەكى قۇرىلتاي اراسىندا باقيلىق بولعان 118 قالامگەرلەردى ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسكە الدى. ولاردىڭ اتى-جوندەرى وقىلدى.
سودان كەيىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالين جازۋشىلاردىڭ الدىندا تۇرعان كەلەلى ماسەلەلەردى ارقاۋ ەتكەن بايانداما جاسادى. ول ءوز سوزىندە ۇلت ادەبيەتىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە، باعىت-باعدارىنا، جازۋشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن ماقسات-مۇراتتارىنا، وداق جۇمىسىنا توقتالدى. سونىمەن قاتار جازۋشى قاۋىمدى تولعاندىرىپ جۇرگەن كىتاپ تارالىمى مەن كىتاپ ساۋداسى جاعدايى، جازۋشىلاردىڭ ەڭبەگىنە تولەنەتىن قالاماقى ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋى، جاس قالامگەرلەردى پاتەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى ۇيىم تاراپىنان اتقارىلعان جۇمىستاردى باياندادى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا قاتىستى باق بەتتەرىندە ايتىلىپ جۇرگەن بىرقاتار سىني پىكىرلەرگە قاتىستى ساليقالى جاۋاپ بەردى. قجو ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىراتىن ۇيىم بولعاندىقتان عيمارات كەڭسەلەرىن جالعا بەرۋ - قارجى تاپشىلىعىن شەشۋدىڭ امالى ەكەنىن ءمالىم ەتتى. الدەبىرەۋلەردىڭ شاعىم تۇسىرگەنىنە بايلانىستى وداقتا قارجىلىق تەكسەرۋلەردىڭ جۇرگىزىلگەنىن، الايدا ەشقانداي زاڭ بۇزۋشىلىق ارەكەتتەردىڭ انىقتالماعانىن ايتتى.
نۇرلان ءورازاليننىڭ قالاماقى ماسەلەسى مەن قارجى تاپشىلىعىنا بايلانىستى شىعارىلۋى تەجەلىپ قالعان «سىن» جۋرنالىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارىلاتىن باسىلىمداردىڭ قاتارىنا قوسۋ جونىندەگى ۇسىنىسىنا مۇحتار ابرارۇلى نازار اۋدارىپ، ماسەلەنىڭ وڭىنان شەشىلەتىنىنە سەندىردى. مۇحتار ابرارۇلى جازۋشىلارعا قالاماقى تولەۋ ماسەلەسى كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقانىن، تاياۋ ۋاقىتتا مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىق كورەتىن تۋىندىلارعا جانە جازۋشىلارعا بولىنەتىن قالاماقىنىڭ ەڭ تومەنگى شەكتى ءمولشەرى بەلگىلەنەتىندىگىن، قالاماقى بەرىلەتىن ادەبي تۋىندىلاردىڭ قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانىنداعى پروزا، پوەزيا، دراماتۋرگيا، ت.ب. سەكتسيالارىندا تالقىلاۋدان ءوتۋى ءتيىس دەگەندى ايتتى.
بۇل كۇنى الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ىزگى تىلەكتى ارقالاعان قۇتتىقتاۋ حاتتار كەلىپ ءتۇسىپ جاتتى. اتاپ ايتار بولساق، ولار تۇركيا، رەسەي، ءازىربايجان، بەلارۋس، قىرعىزستان جازۋشىلار وداقتارى اتىنان كەلگەن حاتتار. سونىمەن قاتار بەلگىلى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ، جازۋشىلار شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلبايۇلى، روللان سەيسەنباەۆ، قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ توراعاسى ومىربەك بايتۇرسىنوۆ، «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆتىڭ اتىنان دا ءجۇرەكجاردى لەبىزگە تولى قۇتتىقتاۋلاردىڭ كەلگەنى حابارلاندى.
قۇرىلتاي جۇمىسىنا قاتىسقان قر ۇعا اكادەميگى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى سەرىك قيراباەۆ تولعامدى ويلارىمەن ءبولىستى. ول قوعامداعى جازۋشىنىڭ ءرولى، جاڭا زاماننىڭ جاسامپاز كەيىپكەرىن قالىپتاستىرۋ، جازۋشىلاردىڭ جەكە شەبەرحاناسى مەن جان دۇنيەسى حاقىندا، جالپى شىعارماشىلىق ەڭبەك جايىندا اڭگىمە قوزعادى.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ وسى قۇرىلتايعا دەيىنگى اتقارعان ەڭبەگىن سارالايتىن باقىلاۋ-تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ ەسەبىن بەلگىلى اقىن ايان نىسانالين جاسادى. القالى باسقوسۋدا قازاق پوەزياسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى تۋرالى اقىن يسرايل ساپارباي، پروزا سەكتورى بويىنشا اتقارىلعان شارۋالار توڭىرەگىندە جازۋشى تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆ، قازاقستانداعى ورىس ادەبيەتىنىڭ دامۋى جايىندا سەكتسيا جەتەكشىسى ليۋبوۆ شاشكوۆانىڭ باياندامالارى تىڭدالدى.
تۇستەن كەيىنگى ەركىن پىكىر الماسۋ جاعدايىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ اتقارعان جۇمىستارى تۋرالى قابدەش ءجۇمادىلوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا، يران-عايىپ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، ورازبەك سارسەنباەۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكە، قوعاباي سارسەكەەۆ، احمەتجان اشيري سەكىلدى بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار ءوز ويلارىمەن ءبولىستى.
جيىن سوڭىندا قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كەزەكتى XIV قۇرىلتايىنا قاتىسۋشىلاردىڭ ۇندەۋى قابىلدانىپ، وداقتىڭ 147 ادامنان تۇراتىن باسقارما مۇشەلەرى سايلاندى. ولار ءوز كەزەگىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىن سايلادى. باسقارمانىڭ العاشقى پلەنۋمى وتكىزىلىپ، ونى بەلگىلى جازۋشى قاليحان ىسقاق جۇرگىزىپ وتىردى. باسقارما مۇشەلەرىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا نۇرلان ورازالين قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى بولىپ قايتا سايلاندى. جازۋشىلار وداعى باسقارماسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ عالىم جايلىباي، جازۋشىلار وداعى باسقارماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارلارى بولىپ جاناربەك ءاشىمجان، مارالتاي رايىمبەكۇلى سايلاندى.
ءداۋىرجان تولەباەۆ
"انا ءتىلى" گازەتى
