— تالعات دوسىمعاليۇلى، قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ قۇلديلاۋى شەكتەن اسىپ كەتتى. بۇل رۋحاني توقىراۋدىڭ زاڭدى جالعاسى. ەلىمىزدە بولىپ جاتقان كۇردەلى جاعدايدى ەل ازاماتى رەتىندە قالاي باعالايسىز؟

— بارىس جىلى باستالعالى بەرى، ەل دۇرلىككەن قاندى قاڭتار وقيعاسىنا 40 كۇننەن استى. الماتى ساناتوريىندە مەيرامبەك بەسپاەۆ ەكەۋمىز دەمالىپ جاتقانبىز. كىرىپ-شىعۋعا مۇمكىندىك جوق. 6 قاڭتار كۇنى مەيرامبەك جاستارعا ۇندەۋ جاسادى. ارتىنان ۇلىقبەك پەن اقبەرەن باستاعان اقىندار ۇندەۋ جاساپ، ءبىز قول قويدىق. بۇل تولقۋدىڭ سەبەبىن كىم زەرتتەدى، كىم ءبىلدى، كىم قارادى. ال ءبىزدىڭ بيلىك تەك سالدارىمەن كۇرەسۋدە. وتىز جىلدا ات توبەلىندەي، داۋلەتتىلەردىڭ حالىقتى جانشىعانىنىڭ بەلگىسى. پرەزيدەنت ايتقان 20 مىڭ تەرروريست دەگەنگە كوڭىلىم سەنبەيدى. ءاۋ باستا، جالعان اقپار بەرىپ، 20 000 سودىر دەپ پرەزيدەنتتىڭ اۋزىنا سالىپ بەرگەن كىسىلەر دە بار. حالىق نارازىلىققا قايدان باردى؟ ارينە، كەدەيشىلىكتەن، ۇمىتسىزدىكتەن، جوقشىلىقتان ابدەن سىلەسى قاتىپ، شارشاعان حالىقتىڭ نالاسىنان وت تۇتاندى. جاڭاوزەننەن باستالعان بەيبىت شەرۋ اينالىپ كەلىپ، جاڭا قازاقستانعا ۇلاستى. بۇقارا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ قۇلدىراۋى وسىعان الىپ كەلدى. شەتەلدەن ىرگەلى وقۋ ورىندارىن وقىپ كەلگەن جاستار باستارىن تاۋ-تاسقا ۇرىپ، تۇك شىعارا الماي، كەرى قايتىپ كەتتى. مۇنى «ۋتەچكا موزگوۆ» دەيدى. ەڭ تاڭداۋلى، ميلى، اقىلدى، ءبىلىمدى، ەلگە تۇتقا بولا الاتىن العىر جاستاردىڭ تۋعان ەلىنىڭ جارقىن كەلەشەگىنە سەنبەي، وتانىنان كۇدەر ءۇزىپ، باق ىزدەپ، ۇشقان ۇياسىنان بەزىپ كەتۋىنە ۇلاستى. ات توبەلىندەي، اۋقاتتى توپ، ەكىجۇزدى جاعىمپازدار، سۋايتتار، شەنەۋنىكتەر، ءوز قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن بايشىكەشتەر قازاق حالقىن قوسىلا قاناپ جىبەردى. سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ 70 جىلىندا دا ءدال وسىنداي قاناۋ بولعان جوق. سونداي-اق بۇل جولعى قاقتىعىس وتكەن عاسىردىڭ 1931-1932 جىلعى الاپات اشتىعىنان، 1937-1938 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنىنەن سوڭ، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ ەڭسەسىن ەزىپ جىبەردى. ەڭ قيىنى، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن، بولاشاققا دەگەن  ۇمىتتى جوق قىلدى.

— كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ التىن وزەگى، اسىل نەگىزى حالىق، تىرەگى حالىق، بارى مەن نارى قارا حالىق ەكەنىن قاشان ۇعامىز؟ بۇل راسىندا قاراپايىم عانا فيلوسوفيا. وتانشىلدىق يدەولوگيا نەلىكتەن بىزدە كەمشىن قالدى؟

– ەل ىشىندە تومەنشىك فيلوسوفيا پايدا بولدى. بايشىكەشتەرگە، مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى شەنەۋنىكتەرگە جاقىن جۇرگەندەرگە عانا جاعداي جاسالادى دەگەن باقاي ەسەپ فيلوسوفيا. التىن بەسىك اۋىلدى قۇرتتىق. ونى جاساعان تەك قانا بيلىك. وزبەكستان، بەلارۋسسيا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بۇرىنعى قالىبىن ساقتاپ قالدى. ودان ۇتىلعان جوق، ۇتتى. وسى جۇيەنى قالىپتاستىرعان بايلاردىڭ قاسكوي ارەكەتىنە، 30 جىل ۇرلانعان، وففشورعا كەتكەن مەملەكەت قارجىسىنا ءىشىڭ ۋداي اشيدى. ەگەر سول قىرۋار قارجى ەلگە قايتارىلسا، ىشكى-سىرتقى قارىزدى تەگىس جابار ەدى!

ءبىلىمى جوق سانتەحنيكتار ميللياردەر بولىپ كەتتى. بيلىك زيالى قاۋىمنىڭ كەرەكتىسىن الدى دا، كەرەكسىزىن قۋدى. عىلىم اكادەمياسىن جاپتى. ءبارىن تاراتتى. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم بەرۋ دارەجەسى «باللون» جۇيەسى دەپ بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن تاس-تالقان ەتتى. پىسىقايلار ءار وبلىستا، قالا بەردى اۋدان ورتالىقتارىندا جەكەمەنشىك ءبىلىم وردالارىن كوپتەپ اشتى. بىراق وندا كىم ساباق بەرەدى؟ بۇل ماسەلە ولاردى ويلاندىرمادى دا. جەمقورلىق قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىدى. پەرزەنتحانادان باستاپ، جايلادى. استى-ءۇستىمىز تەك پارا بەرۋ، پارا الۋ، جەمقورلىقتان، كەدەرگىلەردەن تۇردى. اشكوزدەر، ارسىزدار ابدەن بايىدى. ولاردا ار-ۇيات جوق، ءبىلىم جوق، اقىل جوق. سانالىلار سىرتتا قالدى. اقىلدىلاردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيدى. ات توبەلىندەي، از قازاقپىز، ءبىر حالىق بولا تۇرا، ءبىرىن ءبىرى تونادى. بۇل بيلىك ءالى باعاسىن الادى. بۇل 100 جىلعا جەتەر قارا داق. قارالى قاڭتاردا قازا تاپقان ەت جاقىندارى بار وتباسىلار ءۇشىن بۇل وقيعا قايعى-شەر، ۇمىتىلمايتىن تراگەديا. قازاق تاريحىندا ماڭگىلىككە قالاتىن قارالى كۇندەر. سىرتتان كەلگەن جاۋدى جەڭۋ وڭاي، ىشكى جاۋدى جەڭۋ قيىن.

ەڭ جانعا باتاتىنى بيلىك ءبىزدىڭ كۇشتىك ورگانداردى، اسىرەسە، پوليتسەيلەردى ماڭگۇرت جاسادى. جالاقىسى از، پاتەر جالداپ تۇراتىن، تاپقانى تاماعىنا جەتپەيتىن فورما كيگەن سورلىلارعا: «مىنە ءبىزدىڭ جاۋىمىز!» دەپ كورسەتتى، كومانديرلەر ايتقان سوزگە ولار سەنگەن. سوندىقتان دا ماڭگۇرت پوليتسەيلەر ءوز باۋىرىن، تۋىسىن، قازاعىن ازاپتاپ، تىرناعىنىڭ استىنا ينە سۇعىپ، ارقاسىنا ۇتىك باسىپ، دوپشا تەبۋى ولاردىڭ وسى جۇيەگە، وسى بيلىككە دەگەن اشۋ-ىزاسى. پوليتسەيلەر حالىقتى قورعاۋشىلار ەمەس، قورلاۋشىلار بولىپ شىقتى. ءبىز ەلىن-جەرىن سۇيەتىن ادال كاسىپكەرلەردى كوبەيتە الماي وتىرمىز. ۇلتتىق كومپانيالارعا كىرۋ، ادال قىزمەت ەتۋ ەرتەگى بولىپ قالدى. ءيا، سولاي. تەك ادرەساتى عانا دۇرىس ەمەس. بۇل بەيشارالار ونى ءتۇسىنىپ جاتقان جوق. ولار دا رۋحى تونالعان، جوعالعان جاندار. تونالعان شىعىندى قايتارۋعا بولادى. ال جانى، جۇرەگى، ارى، ازاماتتىعى تونالعاندارعا نە ايتاسىڭ؟ سولاي… تۇرعىمباەۆتاردىڭ باعاسىن ءالى تاريح بەرەدى. ول ءسوزسىز. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا دىنمۇحامەد قوناەۆ، قانىش ساتباەۆ، سالىق زيمانوۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، ساعادات نۇرماعامبەتوۆ، مۇقتار اۋەزوۆ سياقتى ۇلت تۇلعالارى ۇرپاق جادىندا ادىلەتتىلىگىمەن، رۋحى تازالىعىمەن قالدى. بۇل ادامداردىڭ ارتىنا قالدىرعان ەش بايلىعى بولعان جوق، حالقىنا ادال قىزمەت ەتتى. ال قازىر شە؟ قازىر ىشكى ىستەر مينيسترلەرى قالاي تۇرادى؟ كوتتەدجدەردە شالقىپ تۇراتىنى جالعان ەمەس قوي. وكىنىشكە قاراي، قازاقتىڭ باعى 300 جىلدا جانعان جوق. بۇعان كىنالى حان ابىلاي ەمەس، مۇستافا شوقاي ەمەس، قوناەۆ ەمەس، كوكىرەك كوزى سوقىر، ەلىن-جەرىن، مەملەكەت مۇددەسىن ويلاۋعا شورقاق، شىرىگەن، تۋعان حالقىن تۇبىرىمەن مەنسىنبەيتىن، شەتەلدەرگە تابىنعان، بايلىقتىڭ قۇلى بولعان اۋقاتتى قاۋىم بولىپ شىقتى.

ال زاڭعا كەلسەك، وزگە ەلدىڭ اتا زاڭى حالقىنا ارنالسا، ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا ءبىر عانا ادامعا، ونىڭ وتباسىنا ارنالعان. بۇل تاريح ءۇشىن سوراقىلىق!

تاۋەلسىزدىك ساياساتتان باستالمايدى، سانادان باستالادى. سوندىقتان دا حالىقتا «ءار كاللادا ءبىر قيال» دەگەن ماتەل بار. قاڭتار بىزگە نە بەردى دەگەن سۇراق بولسا، قاڭتار ءبىزدىڭ سانامىزدى وياتتى دەپ ايتار ەدىم. ءارى حالىق ءوزىنىڭ بىرىككەنىندە ۇلكەن كۇش ەكەنىن كورسەتتى. جانە بۇل ەڭ سوڭعى بىرىگۋ ەمەس. كەرىسىنشە، بىرىگۋدىڭ باسى عانا. سوسىن، حالىقتى كۇشپەن بيلەۋگە بولمايدى. بۇل – اكسيوما.

2011 جىلى جاڭاوزەندە بولعان جاعداي تۋرا وسىلاي قايتالاندى. قارۋسىز حالىقتى اتقان بيلىك. ميتينگ اراسىنا بوگدە ويلىلار مەن جالدامالى ساقالدىلار كىرىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي، بيلىككە جاقىنداردىڭ ىشىندە راديكالدى سالافيتتەر جەتكىلىكتى. ءبىز كونستيتۋتسيا بويىنشا زايىرلى مەملەكەتپىز دەپ اتالامىز. ال سوندا نەگە ءدىني ارنالار كوپ؟ ويتكەنى، ولاردىڭ دا «كرىشالارى» بار. بۇل قاندى وقيعانى ۇيىمداستىرعانداردىڭ ىشىندە بيلىكتىڭ باسىنداعىلاردىڭ تۋىسقاندارى. نەگە بىزدە ونەر مەن سپورتتاعى جاستار ءوتىپ كەتتى؟ بۇنى زەرتتەيتىن، تەكسەرەتىن سەبەپ-سالدارىن انىقتايتىن ورگاندار بار ما؟ وتىزجىلدا ۇلتتىق يدەولوگيا بولمادى. ءتىپتى، وتارداعى قويدا دا ەشكى بولادى. ال بىزدە يدەولوگيانىڭ اتى بار دا، زاتى جوق. «نۇر وتان» پارتياسى كىمگە كەرەك؟ قۇر بوس جەلبۋاز ءسوز. ءبىز اتا-بابامىزدىڭ مىڭجىلدىق سالت-داستۇرىمەن ەتەنە قابىسقان مۇسىلمانشىلىقتى ۇستانعان، وبال مەن يماندى قاستەرلەگەن حالىقپىز. زايىرلى مەملەكەتپىز دەيمىز. ال بىزدە ءدىني ارنالار كوپ، ولاردىڭ سانى كوبەيدى. ونى ۇيىمداستىرعاندار بيلىكتىڭ باسىندا وتىرعان تۋىستارى. ونەر، سپورت، ءبارى دىنگە ءوتىپ كەتكەن.

— نەلىكتەن بولمىس-ءبىتىمى ەركىندىك سۇيگىش، ادامسۇيگىش، وبال مەن ساۋاپتى قاستەر تۇتقان، پەيىلى تازا، اقنيەت، باۋىرمال قازاق ۇلتتىق ءتول دۇنيەتانىمىن مەنسىنبەي، باسقا بولىپ وزگەردى؟ مۇسىلمانشىلىق، قۇدايعا جات ىستەن، جامانشىلىقتان بەزۋ سايراعان تىلدە ەمەس، دارحان جۇرەكتە، كىسىلىك ءىس-ارەكەتتە جانە ادالدىقتا بولۋى كەرەك قوي؟

– بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا بولمادى. الدىمەن، يدەولوگيا بولۋى كەرەك. ءالى كۇنگە يدەولوگيا جوق. باياعىدا جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ قىرعىنىنان قازاق حالقىن امان الىپ قالعان ەل قورعاۋ، وتاندى ءسۇيۋ دەگەن يدەولوگيا بولاتىن. تۋعان ەلگە، جەرگە دەگەن اسقان سۇيىسپەنشىلىك جوق. ياعني، پاتريوتيزمنەن ادامىز. ال بۇگىن شە؟ اۋىلدا دا، قالادا دا جاستار قاڭعىپ ءجۇر. نەگە؟ ويتكەنى، جۇمىس جوق. جۇمىس بولماعان سوڭ، كەدەيشىلىك، قارىز، كرەديت كوبەيدى. ال كرەديت دەگەنىمىز ول قۇلدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى.  اسىرەسە، قالادا ناشاقورلىق، جەزوكشەلىك ءورشىپ تۇر. جاپ-جاس قىزدار ءتانىن ساتادى. امالسىزدان… ال وسى ماسەلەنى كىم زەرتتەپتى، كىم ويلاپتى؟ بىلە بىلگەن ادامعا بۇل دا مەملەكەتتىڭ دارمەنسىزدىگى.  حالىققا دەگەن جان اشىماۋشىلىق، كوزبوياۋشىلىقتىڭ سالدارى.

قاي سالادا دا جاستاردىڭ دىنگە كىرۋى قىنجىلتادى. باسقا وبلىستاردى ايتپاعاندا، ەلورداداعى تەاتر اكتەرلارىنىڭ 90 پايىزى دىنگە كەتكەن. سپورتتا دا سول. بىزگە قاراعاندا، وزبەكستان زايىرلى مەملەكەت. ءدىن بيزنەسىنىڭ ارقاسىندا، بايىعان ونەر مەن ايتىس وكىلدەرىنىڭ ەسىمىن قازىر ءبارى بىلەدى. جاسىرىن ەشتەڭە جوق. ولار جاستاردى تارتتى. قازىرگى قازاقتىڭ 30-40 جاس ارالىعىنداعىلار راديكالدى دىندە، بۇل ءتۇبى بولاشاققا شابىلاتىن بالتامەن تەڭ. مۇنىمەن ءبىز زايىرلى مەملەكەت قۇرا المايمىز. بىزدە بالا تاربيەسى مەكتەپتەن باستالادى ەمەس پە؟ ال جالپى تاربيە ول ۇشتاعان. اتا-انا تاربيەسى، مەكتەپ تاربيەسى، كوشە تاربيەسى. كوشە تاربيەسى قازىر ۇستەمدىك الىپ تۇرعان كەز. قازىر بىزدە قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەپ ايعايلاپ جاتامىز. بۇنىڭ دا سەبەپ-سالدارى وسى كوزبوياۋشىلىقتان تۋادى.  مەكتەپتە پاندەردى وقۋى مۇمكىن. ال بىراق ادامي قاسيەتتەردى كىم بەرەدى؟ كىسىلىك، سىيلاستىق، ادامگەرشىلىك، ماحاببات سەكىلدى قاي مۇعالىم ايتىپتى؟ مەن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرە المايمىن. ويتكەنى، ءبىز وتىز جىلدا جاستاردى توزدىردىق، رۋحىن السىرەتتىك. الماتىنىڭ ساۋدا ورىندارىنداعى دۇكەندەردى تالان-تاراجعا سالعان توناۋشىلار ءوز جاستارىمىز سول جاستارىمىزدان شىققان جوق پا؟ بۇل دا جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارى. بىراق وسىنداي قيىن كۇندەردە 14 وبلىستا ساناۋلى عانا اكىمدەر حالىقپەن بىرگە بولدى. اسىرەسە، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى. سول سەبەپتى، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا بىردە-ءبىر تەرەزە سىنعان جوق. الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە ءارتۇرلى تاقىرىپقا جازعان ادامدار كوبەيدى. بۇل پوپۋليزم بار دەگەن تۇسىنىكتى بىلدىرەدى. شىن جانى اشىعاندار دا جەتكىلىكتى. سول سەبەپتى، قازىر  ءبىز جارتىلاي عانا شارا جاساپ جاتىرمىز.

بۇل قاڭتار تراگەدياسى وسىدان ءۇش جىل بۇرىن شىرىلداپ وتقا جانعان بەس بالانىڭ كوز جاسى بولار دەپ تە ويلايمىن. سول سەبەپتى، باۋ-باقشاداعى ارام ءشوپتى تامىرىمەن جۇلۋ كەرەك. ايتپەسە، قايتادان قاۋلاپ وسەدى. سوندا عانا باقشا تازارادى. بىراق ءبىز ءالى جالتاقتاپ وتىرمىز. بۇل ۇزاققا بارمايدى. ەندى قالاي ءومىر سۇرەمىز؟ قايدا بارامىز؟ جاڭا قازاقستان بولسا، ەلدىڭ ساياسي الەۋەتىن ويلايتىن ساياساتكەرلەر قايدا؟ ەگەر ءبىز جاڭا قازاقستان جاسايتىن بولساق، شەتكە كەتكەن ولشەۋسىز مول اقشانى عانا قايتارماي، التىن باستى مىقتى ادامداردى قايتارۋىمىز كەرەك. يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، نۇرجان سۇحبانبەردين، عالىمجان جاقيانوۆ، مۇحتار جاكىشەۆ، سەرىك احمەتوۆ، اكەجان قاجىگەلديندى نەگە شاقىرماسقا؟ ولاردا تاجىريبە بار. ولاردان ەندى مەملەكەت پايدا كورمەسە، زيان كورمەس ەدى. «ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار» دەمەكشى، ولاردىڭ بارلىعى بۇرىنعى بيلىكتىڭ ساياسي قۇرباندارى. كەشەگى قارالى قاڭتاردا ءبىز تەك ولگەن، شەيىت بولعان قۇربانداردى ايتامىز. ال ساياسي قۇرباندار بىزدە قانشاما. ول تەك ءبىر اللاعا ايان.

— ودان كەيىن دە قازاقتىڭ جاس بالالارى توسىن ورتتەن، كەدەيشىلىكتەن، قاراۋسىزدىقتان قازا تاپتى. ءبىز نەلىكتەن بالالارىن قورعاي المايتىن بەيقام، ەنجار حالىققا اينالدىق؟ 

— ءبىز تاۋەلسىزدىك العالى ونەردى وركەندەتكەن جوقپىز. 29 جىلدا استانادا قازاق دراما تەاترى سالىندى. مەن قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ العاشقى يدەياسىنان باستاپ، ىرگەتاسى قالانىپ، سالىنىپ بىتكەنگە دەيىن باسى-قاسىندا تۇگەل بولدىم. مىنەزىم سول كەزدەگى مينيسترگە ۇناماعان بولۋى كەرەك، ءبارى دايار بولعاندا، مەنى جۇمىستان كەتىردى. اباي ساتيراسىنداعى «كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا، باس يزەيمىن شىبىنداپ» دەمەكشى، ولاردىڭ بارلىعى، وسى جالتاڭ فيلوسوفيانى العا تارتىپ وتىردى. اسىرەسە، وسى سالادا كادرلاردىڭ ءجيى اۋىسۋى بەلەڭ الدى. قانشاما مينيستر اۋىستى. ءار سالادان كەلدى، مادەنيەتكە جانى اشيتىندارى بىرەن-ساران. ەسىل-دەرتى ايگىلى داتالى كۇندەردە كونتسەرت بەرۋ، ءبىر ادامنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ بولدى. ءبىزدىڭ سۇرىنگەن جەرىمىز وسى. استانا كۇنى دەگەن قانداي مەيرام؟ تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ تۋعان كۇنىن تويلاۋ ناعىز جاعىمپازدىق. بۇرىنعى حاندارىمىز قايدا قالدى؟ تاۋەلسىزدىك تاريحي مەزەتتىڭ سىيى بولعان جوق پا، الىپ يمپەريا ىدىرادى. قوناەۆقا دەگەن العىسىمىز شەكسىز بولۋى كەرەك، ال وعان كوشەدەن باسقا نە بەردىك؟ دارىندىلاردى ەلەمەۋ، تالانتتى قىزعانۋ ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن دەرت، ەگويستىك امبيتسيا، ۇلتتىڭ باعىن وسىرمەيتىن، رۋحاني الەمدى جەگىدەي جەيتىن كەساپات.

–مادەنيەت – مەملەكەتتىك ءىس. بارلىق ءىرى مەملەكەتتەر وسى قاعيدانى تەرەڭ ۇستانىپ، ودان ولسە اينىعان ەمەس. مادەنيەتى مەن ونەرىن، ادەبيەتىن وزگە حالىقتارعا مويىنداتقان ۇلتتار سۇيكىمدى عانا ەمەس، جەر بەتىندەگى ەڭ تاڭداۋلى ەلدەر دەر ەم. تاۋەلسىزدىك العالى ءبىزدىڭ ەل دە وسى قاعيدانى ۇستانعانى راس. بىراق ونى وڭىنان جۇزەگە اسىرۋ جولىندا، راسىمەن ءبارىن كادرلار، بىلىكتىلىك، سونىڭ ىشىندە، جەرگىلىكتى كادرلار دا شەشەدى. ءبىر وبلىستا تەاتر سالاسىندا باسشى بولعان جازۋشىنىڭ ماعان ايتقانى بار: «ۇكىمەت جىل سايىن مادەنيەتكە ۇلكەن قارجى بولەدى، بىراق ونى كوبىنەسە، دۇرىس يگەرە الماي، جىل سوڭىندا كەرى قايتارادى». مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر؟!

– يدەولوگيا – ول ەڭ اۋەلى كينو، ادەبيەت، تەاتر. حالىق قارجىسى ءبىر ادامدى دارىپتەۋگە كەتىپ، پىسىقايلاردىڭ جاعىنۋىمەن جەلگە ۇشتى. سونداي-اق ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ديكتاتورلىق جولعا تۇسۋىنە جاعىمپازدار مەن ساتقىندار ايىپتى. 1930-شى جىلدارى امەريكادا ۇلى داعدارىس بولعاندا، امەريكانىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن كينو بولدى. سول سەبەپتى، ادەبيەت پەن كينونى جولعا قويۋ كەرەك. ويتكەنى، قازىر پوەزيادا قايعىلى سارىن مولايدى. وتكەندى اڭساۋ، ءتۇڭىلىس، مۇڭ، قۇسا سارىن كوپ. پوەزيا – حالىقتىڭ بارومەترى. بۇكىل شىعارماشىلىق وداقتار تۇگەلگە دەيىن قۇرىدى. شالاجانسار جازۋشىلار وداعى عانا قالدى. بيلىك تاس-تالقان ەتتى. ەلدىڭ ءبارى ساياساتتان تۇڭىلگەن سوڭ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىمەن بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، ەلگە كوۆيد تە ۇلكەن سوققى بولىپ ءتيدى. حالىقتى قىناداي قىردى. مەديتسينا سالاسى جەمقورلىققا بىلعاندى. قانشاما دارىندارىمىز مەديتسينانىڭ السىزدىگىنەن، بەيمەزگىل اجال قۇشتى. بۇل مەزەت 37 جىلدىڭ باسقا ۆاريانتى بولدى. وكىنىشتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مادەنيەت مينيسترىنە جارىماي قويدىق. ءوز كرەسلوسىن ويلايتىن، قارا باسىنىڭ قامىنان اسپايتىن ادامدار ەلدىك مادەنيەتتىڭ دامۋىنا، وسە تۇسۋىنە سەپتىگىن تيگىزە مە؟ وعان ورەسى دە جەتپەيدى. مادەنيەت كونتسەپتسياسى جاسالعان جوق. سوندىقتان زيالى قاۋىممەن وتىرىپ، مادەنيەت تۇجىرىمىن جاساۋ كەرەك.

— بۇكىل قازاقستان تامىر-تانىسسىز، سۇيەمەلسىز كۇن كورە المايتىن كىرىپتارلىققا دۋشار بولدى دەيسىز عوي؟ اباي: «ءوزى زوردىڭ بولادى ىعى دا زور» دەيدى. اقىن، قوعام قايراتكەرى مەيىرحان اقداۋلەتتىڭ «قازاق بىرەۋسىز «كىسى» بولا المايدى» دەگەن ىزالى مىسقىلى بار. تىرەگى جوق دارىندى، ءبىلىمدى ادامداردىڭ مىنا قوعامعا كەرەكسىز بولىپ قالعانى وكىنىشتى ءھام قاتەرلى.

– ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ساناسى ۋلاندى. وتىزىنشى جىلداردان دا تومەن ءتۇسىپ كەتتى. دارحاندىقتى، بيىك قاسيەتتەردى جوعالتىپ الدىق. تەلەارنالار قيقى-جيقى، حالتۋرا. تەلەارنانىڭ بارىندە بيلىكتى ماقتاۋ، دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز، دەپ وتىرىكتى سوقتى. «ساراي اقىندارى» دەيدى وندايلاردى. ءبىر پرەزيدەنتتىڭ باسىن عانا ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ ساناسىن ۋلادى، جالعان قۇندىلىقتاردى ۋاعىزداپ، كوكەيگە ءسىڭىردى. بيلىكتە بولعان ءبىر ادال ادامدى كوردىم، ول – قوناەۆ. وسىنداي ابىز كىسىلەردى ءبىزدىڭ بيلىك تاپتادى. ونەر الەمى بىلعانىپ كەتتى. كىمنىڭ تانىسى كوپ نەمەسە قولداۋشىسى كۇشتى، سولار عانا كينو ءتۇسىردى. تەك اقشامەن بايۋدىڭ جولىنا ءتۇستى. ولار وتىرىك فيلمدەر ءتۇسىردى. بۇگىندە «قازاقفيلم» ەشكىم كىرمەيتىن مەكەمەگە اينالدى. مەنى اۋزىمدى قۋ شوپپەن ءسۇرتتى دەمەڭىزدەر. ەل بولعان جەردە، ەر تۋماي قويمايدى. بىزدە قولىنان ءىس كەلەتىن جاستار بيلىكتە بارشىلىق. ماسەلەن، ەرلان قارين مەن داۋرەن اباەۆتى الايىق. ەكەۋى دە جاس جىگىتتەر، ۇلتتىڭ رۋحاني ۇپايىن تۇگەندەيدى دەگەن ءۇمىتىم جوق ەمەس. اسحات ايماعامبەتوۆ، اسحات ورالوۆ، قازىرگى دەپۋتاتتار بەرىك ابدىعاليەۆ، قازىبەك يسا، ماقسات رومانقۇلوۆ سياقتى ازاماتتارعا دا كوپ ءۇمىت ارتامىز.

بىزدە ۇلتتىق كەڭەس دەگەن بار، ىشىندە كىم بار، كىم جوق، ءبىلىپ بولمايدى. حالىقتىڭ ءسوزىن شىرىلداپ ايتاتىن ەشكىمدى كورىپ تۇرعان جوقپىن. سول سەبەپتى، بيلىككە بىلعانباعان تازا ادامدار كەرەك. قازىرگى ۇكىمەتكە ۇلكەن جۇك ءتۇستى. ەكونوميكانى دا، حالىقتىڭ ەڭسەسىن دە قاتار كوتەرۋىمىز قاجەت. ول  ۇشىن مىقتى تۇلعالار كەرەك. يمانعالي ءتارىزدى تۇلعالار كوشەدە شاشىلىپ جاتقان جوق. شىڭعىس ايتماتوۆ پەن قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋ» اتتى دراماسىندا: «ماڭگى تالاس، ماڭگى داۋ. قان ساسىعان سوعىستا دا سول سۇراۋ – قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟ جاۋدان قاشىپ جاسىعاندا، سول سۇراۋ قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟ –  جاۋدى جەڭىپ تاسىعاندا، سول سۇراۋ  – قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟» دەمەۋشى مە ەدى؟!

— تالعات اعا، قانداي شىعارماشىلىق يدەيالارىڭىز بار؟

– كينو باستايىن دەپ وتىرمىن. ءتۇسىرۋ جۇمىستارى ەلدە جانە بەلارۋسسيا رەسپۋبليكاسىندا بولادى. اتاۋى – «قارا قىز». سوعىس كۇندەرىندەگى قازاق قىزدارىنىڭ ەرلىگى. قازىر ونەر توقىراۋ ۇستىندە. التىناي اسىلمۇراتوۆا مەن الان بورىباەۆ، قازاقشا ايتقاندا، تاشكەن كورگەن، وپەرا، بالەت، وسى ەكەۋىنەن باسقاسى رۋحاني داعدارىس ۇستىندە. ەگەر وسى زامانعى ۇلتتىق دراماتۋرگيانىڭ نىشانى دا بولماسا، داڭعاراداي تەاتر سالعاننان نە پايدا؟ ەڭ نەگىزگى كەدەرگى زاماناۋي دراماتۋرگيا مەن پەسا جازاتىن دراماتۋرگتەر جوق. بالالار دراماتۋرگياسى ءنولدىڭ قاسى. ياعني، ءبىز بولاشاعىمىزدى ويلامايمىز. سوندىقتان دا بالالار يۋتۋب پەن تيك-توكتا وتىرادى. ول نە جارىتىپ تاربيە بەرەدى. بالالار ادەبيەتىن ءوسىرۋ كەرەك. ءبىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ ءبىراز جۇمىس ىستەپ جاتىر. وعان دا كۇنشىلدەر جول بەرگىسى جوق. بۇرىنعى پىسىقاي مينيستر ءۇش تىلدە وقىتام دەپ حالىقتى اقىماق قىلدى. ونەر ادامىنا دەگەن شىنايى قامقورلىق جوق. ولجاس سۇلەيمەنوۆ ايتپاقشى، ءبىزدى جاۋلاعان «سەروست»، ساۋاتسىزدىق، تالعامسىزدىق، ەكىجۇزدىلىك باسىم بولىپ تۇر. قۇدايدىڭ ءبىر اتى – حالىق. حالىقتى الداۋعا بولادى، بىراق ماڭگى الداي المايسىڭ. ءبىز – 30 جىلدا نە سالىپ ۇيرەندىك؟ تەك مەشىتتەر، بازارلار، قاپتاعان تويحانالار، ءسويتىپ، نەسيە الىپ بەكەرگە شاشىلۋدى تىيا المادىق. تىم قۇرىسا، وتاندىق شۇلىقتى دا شىعارا المادىق قوي. بۇرىن تەكستيل فابريكالارى قانداي ەدى. جاۋ شاپقانداي قىلدىق. اۋىلدى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن – 50 جىل كەتەدى. الەۋمەتتىك جاعدايدى تۇزەمەسەك وپىق جەيمىز. ديحان، مالشىعا جاعداي جاساماي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى. قانشاما زاۋىتتار اشىلدى، ءبارى كوزبوياۋشىلىق. قانشاما قارجى جەلگە ۇشتى. «بالىق باسىنان ءشىريدى» دەمەكشى، شيكىزاتىمىز سۋ تەگىن سىرتقا كەتىپ جاتىر. بۇل بولاشاق بۋىن ۇرپاقتارىمىزدىڭ بايلىعىن ۇرلاۋ، كەلەشەككە جاسالعان قىلمىس بولىپ سانالادى. بىراق قىلمىس ەرتە مە، كەش پە اشىلادى. سوندىقتان قازىردەن باستاپ، ايىپتى جاندار ءۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.

— اڭگىمەڭىزگە راقمەت! شىعارماشىلىعىڭىزعا ساتتىلىك تىلەيمىن.

سۇحباتتاسقان ايگۇل كەمەلباەۆا

دەرەككوزى: «جاس الاش» گازەتى

Abai.kz