الىستان كورسەڭ، الدىرمايسىڭ...
يدەولوگياعا – يە، ديپلوماتياعا – ديۆەرسيفيكاتسيا كەرەك!
سونىمەن، سوعىس باستالدى! دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن بۇل سۋىت حاباردى ەستىپ، بۇكىل الەم 1939 جىلدان بەرى باستان وتكەرمەگەن شوك الدى دەسە بولادى!
بۇل كۇندەرى الەم ەكىگە بولىنگەن سياقتى: ءبىرى – باسقا ەلدىڭ جەرىن باسىپ الىپ جاتقان رەسەي، ەكىنشىسى – وعان قارسىلىق تانىتىپ جاتقان باسقا ەلدەر.
قاتىسۋشىلارى مەن ولارمەن مۇددەلەس جانە نيەتتەس تاراپتاردى ەسكەرسەك، ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قارساڭى دەپ قابىلداۋعا بولاتىن بۇل وقيعانىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارىن ساراپشىلار جان-جاقتان تالقىلاپ، ءارتۇرلى، كەيدە ءبىر-بىرىنە مۇلدەم كەرەعار پىكىرلەر مەن بولجامدار ايتىپ جاتىر. ساراپتامالار دا كەيدە ساياسي كونيۋنكتۋرانىڭ قۇربانى بوپ كەتەتىنى دە راس.
اسىرە ءارى امبەباپ بىلگىشسىنىپ، ول حورعا قوسىلماي-اق قويايىن.
تەك قانا بۇل گەوساياسي داعدارىستىڭ قازاقستانعا تيگىزەر قانداي اسەرى بولۋى مۇمكىن، سوعان قاتىستى عانا كەيبىر ويلارىممەن بولىسەيىن.
بىرىنشىدەن، بۇل سوعىستىڭ گەوساياسي اسەرى بار.
رەسەي – ءبىزدىڭ، توقاەۆ ايتپاقشى، «قۇدايدىڭ ءوزى بەرە سالعان كورشىمىز»، ەاەو، كەدەن وداعى، ودكب مەن شوس-تاعى وداقتاس-ارىپتەسىمىز. ۋكراينا دا -بىزدەن الىس ەمەس: كەشەگى سوۆەت وداعىندا بىرگە بولدىق، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستارىمىز بارشىلىق.
فالسافالىق تۇرعىدان ايتقاندا، رەسەي – كەشەگى يمپەريانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعان اۆتوريتارلىق رەجيمنىڭ سيمۆولى بولسا، ۋكراينا – رەسەيدىڭ اننەكسيالىق ساياساتىنان زارداپ شەگۋشى جانە دامۋدىڭ باتىستىق، سونىڭ ىشىندە، ۇلتتىق سانانىڭ قايتا ورلەۋىنىڭ (رەنەسسانس) زاماناۋي مودەلى ىسپەتتەس.
بۇل ءبىر-بىرىمەن تۋىس ەكى سلاۆيان حالقى اراسىنداعى سوعىس ەمەس، بۇل دۇنيەتانىمدىق، وركەنيەتتىك ەكى كوزقاراستىڭ قاقتىعىسى!
ەكى جاققا قاتىستى پوزيتسياسىن جاريالاعاندا، قازاقستان بيلىگى وسى ماڭىزدى جايتتى ەسكەرۋى ءتيىس.
ەكىنشىدەن، بۇل سوعىستىڭ تازا ەكونوميكالىق اسەرى بار. رەسەي ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن ەكونوميكالىق ارىپتەسىمىز ەكەنى ءمالىم. ول شىندىقتى ءبىز جوققا شىعارا المايمىز. قاراپ وتىرساق، ءبىزدىڭ تەڭگە عانا رۋبلگە تەلىنىپ قالعان جوق، ەكونوميكانىڭ تۇتاس سالالارى دا سولتۇستىك كورشىمەن ءجىپسىز بايلانىپ قالعان! ەاەو ول ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بەرگەن ەدى، ەندى سونىڭ «جەمىسىن» كورىپ وتىرمىز.
وسى ورايدا رەسەي پرەمەرى ءميشۋستيننىڭ ۋكرايناعا قارسى اسكەري وپەراتسيا باستالعان كۇنى باسقا ەلگە ەمەس، ءدال قازاقستانعا، ەاەو ۇكىمەتارالىق كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنا ۇشىپ كەلۋىنە دە ەرەكشە نازار اۋدارۋىمىز قاجەت. رەسمي ەسەپتى قاراساق، ول ءبىزدىڭ بيلىكپەن تەك قانا ەاەو اياسىنداعى كەلىسىم-شارتتار مەن ورتاق ءىس-شارالار جوسپارلارىنىڭ ورىندالۋ بارىسىن تالقىلاعان-مىس. ءوز باسىم بۇل اقپاراتقا ونشا سەنبەي وتىرمىن. سوعىس باستالعان كۇنى كەزدەسىپ، ەكى جاق ۋكراينا تاقىرىبىن ءسوز ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس! كەلىسسوزدەردىڭ جاي-جاپسارىن جاسىرىپ جاتقانىنا قاراعاندا، وسى ساپاردىڭ باسقا دا «ناتيجەلەرى» بولۋى عاجاپ ەمەس!
باتىس سانكتسيالارى ءتۇرالى ءسوز قوزعاعاندا، ءبىز رەسەيگە قاتىستى سانكتسيالاردىڭ قازاقستانعا تيگىزەر اسەرى جايىندا عانا ايتۋعا بەيىمبىز. بىراق، رەسەيدىڭ قولتىعىنا كىرگەن سايىن، سول سانكتسيالار... وزىمىزگە دە جاريالانۋى دا مۇمكىن ەكەنىن ۇمىتپايىق! ماسەلەن، وسى ساپار بارىسىندا ميشۋستين ءبىزدىڭ بيلىككە دحر مەن لحر-دى مويىنداۋعا قاتىستى قىسىم كورسەتسە جانە بىزدىكىلەر امالسىزدان بولسا دا، سونداي قادامعا بارسا، نەمەسە ءبىزدىڭ ەكونوميكا ناقتى سالالار مەن جوبالار نەگىزىندە رەسەي ەكونوميكاسىمەن ودان سايىن ىنتاماقتاسا تۇسسە، ءدال سولاي بولارى ءسوزسىز!
ەكى قاۋىپ بار.
ءبىرى – جاڭا، بۇرىنعىلاردان بەتەر ءارى كەشەندى سيپاتقا يە بولعان سانكتسيالارعا دۋشار بولعان رەسەي قارجى جۇيەسى قۇلدىراپ جاتىپ، ءبىزدىڭ ەلدى وزىمەن بىرگە قۇردىمعا سۇيرەپ الىپ كەتۋى مۇمكىن.
ەكىنشىسى – رەسەيلىك كومپانيالارمەن بىرىككەن نە ارىپتەس بولعان وتاندىق قۇرىلىمدارىمىزعا دا سول سانكتسيالاردىڭ سالقىنى ءتيۋى ىقتيمال. باسقا جەردەن وپا تاپپاعان رەسەي كاپيتالى ءبىزدىڭ ەلگە اعىلىپ جاتقانى دا سودان. بىراق ولاردىڭ ءبارى «توكسيچنىي». ماسەلەن، رەسەيلىك سبەر نە اەس جوبالارى قازاقستانعا جۇزەگە اسسا، ولاردىڭ ارتى قاراڭ بولماق.
ۇشىنشىدەن، بۇل سوعىستىڭ ىشكى ساياساتىمىزعا دا اسەرى بار.
يدەولوگيالىق تۇرعىدان ءبىز رەسەيدىڭ ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزممەن ۋلانعان نەويمپەريالىق دۇنيەتانىمىنىڭ قۇربانى ءارى قۇلى بوپ قالعانىمىز وتىرىك پە؟
كۇن سايىن جاتپاي-تۇرماي وسى قۇندىلىقتاردى دارىپتەيتىن رەسەيلىك تەلەارنالاردىڭ قازاق ەفيرىندە ەمىن-ەركىن تاراتىلۋىنىڭ ءوز جەمىسى بار ەمەس پە: «سولوۆەۆتەر» ءبىزدىڭ قوعامدا ءوز جاقتاستارىن تاربيەلەپ جاتقانىن قالاي جاسىرامىز؟ وعان جول بەرىپ وتىرعان – ءوزىمىزدىڭ بيلىك! گيبريدتىك، سونىڭ ىشىندە، اقپاراتتىق سوعىستا جەڭىلىپ جاتقانىمىز دا – ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋداعى بيلىكتىڭ تۇرلاۋسىز ساياساتىنىڭ جەمىسى.
ماسەلەن، ۇلتتىق پاتريوتيزم تۋرالى ايتقاندا ءبىز تەك قانا قازاقتار تۋرالى ءسوز قوزعايمىز. بۇل ماسەلە تەك بىزگە عانا كەرەك سياقتى. مەنىڭشە، وتانسۇيگىشتىك سەزىمىن قالىپتاستىرۋ ىسىندە قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلتتاردى دا قامتۋ كەرەك! ازىرشە بۇل باعىتتا بيلىك ەكىجۇزدىلىك تانىتىپ كەلەدى: قازاق تىلىندەگى ۇلتتىق باعىتتاعى ريتوريكا ورىس تىلىندە مۇلدەم باسقاشا تۇرگە ەنىپ كەتەدى!
سوعىس قارساڭىنداعى سوزىندە ءپۋتيننىڭ «دەناتسيفيكاتسيا» تۋرالى باسا ايتۋىندا دا ءبىراز گاپ جاتىر. ول دەگەنىڭىز تەك قانا ۋكريانداعى ەمەس، پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتەگى باسقا ەلدەردەگى ۇلتتىق ساياساتتىڭ جاڭاشا، زاماناۋي سيپات الۋىنا كورسەتىلگەن ساياسي سەس دەپ بىلەمىن.
كوۆيد جاعى بولەك، بىراق سەپاراتيستىك پيعىلداردىڭ جايىلۋى جونىنەن ءبىزدىڭ كەيبىر وبلىسىمىز عانا ەمەس، وي-سانامىزدىڭ ءبىراز بولىگى «قىپ-قىزىل ايماقتا»! ول جاققا ۆاكتسينا سالىپ، كەيبىر بەيپىل اۋىزداردى ماسكامەن جاۋىپ جاتقان ەشكىم دە جوق!
يدەولوگيامىزدىڭ قانداي مۇشكىل جاعدايدا ەكەنىن كەشەگى قاڭتار قاندى قىرعىنى كورسەتكەن جوق پا؟!
«الىستان كورسەڭ، الدىرمايسىڭ!» دەپ اتام قازاق بەكەر ايتپاعان. ءبىزدى الىستاعى ەمەس، جاقىنداعى قاۋىپتى ءالى دە بايقاماي كەلەمىز! ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يدەولوگياعا دا يە كەرەك!
الىس-جاقىن تاريحي پەرسپەكتيۆا تۇرعىسىنان العاندا وسىناۋ وقىس تا وسپادار ساياسات ءپۋتيننىڭ تۇبىنە جەتۋى دە مۇمكىن. جيىرما جىلدان استام ورنىنان قوزعالا قويماي وعان نارازى وپپوزيتسيانى ايتپاعاندا، ونىڭ باسقىنشىلىق، اگرەسسورلىق، اننەكسيالىق دوكتريناسىنا قارسى ىشكى جانە سىرتقى كۇشتەر ۇلعايىپ كەلەدى.
اۆتوريتارلىق جۇيەدە كوپ نارسەنى وليگارحتار شەشەتىنى راس. رەسەيدەگى ىقپالدى كلاندار دا ءپۋتيننىڭ وركەنيەتتى الەممەن ارازداسىپ، وقشاۋلانۋىنا، ءوز ميللياردتارىنىڭ سانكتسيالاردىڭ استىندا قالۋىنا اكەپ سوقتىرىپ جاتقان ساياساتىنا ءتىپتى دە ريزا ەمەس. بىتەۋ جارا ءبىر كۇنى جارىلادى، ساراي توڭكەرىسى بولۋى ابدەن ىقتيمال!
وسى كۇندەرى بىرقاتار باق پەن ساراپشىلار «ەشنارسەگە الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق، توقاەۆ پەن ءپۋتيننىڭ اراسى جاقسى» دەگەن سىڭايدا ءپوزيتيۆتى كورىپكەلدىك تانىتىپ جاتىر.
پۋتين كەشەگى كۇنگە دەيىن نازارباەۆپەن دە دوس بولعان جوق پا؟ سوندىقتان بىزگە ەكى باسشىنىڭ ەكەۋارا كەلىسىمدەرى ەمەس، جەر تۇتاستىعىمىزعا قاتىستى رەسمي، تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان حالىقارالىق كەپىلدىكتەر كەرەك! ولار ەسكىرىپ جاتسا، جاڭالۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە، كوپۆەكتورلىق سىرتقى ساياساتتى جاڭاشا ءمان-مازمۇنمەن تولتىرۋ، ديپلوماتيامىزدى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋ كەرەك!
ءامىرجان قوسان
Abai.kz
