باسى...

ەۋروپا وتقا ورانىپ، تۋىسقان حالىقتار ءوزارا قىرقىسىپ جاتىر. قاتىگەز سوعىس ايلارعا سوزىلدى. ميللياردتاعان اقشا ساعات سايىن وتقا جانىپ، ادامدار قىناداي قىرىلۋدا. ولاردىڭ ىشىندە اتىڭ وشكىر وسى ءبىر سوعىسقا ەش قاتىسى جوق قارتتار، ايەلدەر جانە بەيكۇنا سابيلەر بار. بۇل سوعىستىڭ ناتيجەسى ءبىز بولجاعاننان مۇلدە باسقاشا اياقتالاتىنعا ۇقسايدى. پۋتيندىك رەسەيدىڭ جەڭىمپاز بولمايتىندىعى كۇن وتكەن سايىن ايقىندالىپ كەلەدى. وسىنىڭ سەبەپ-سالدارىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلەتىن بولساق، مەملەكەتتىڭ قورعانىس قابىلەتى مەن  قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى، اينالىپ كەلگەندە، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولادى ەكەن.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اۋىر جاراقاتتانعان جاپون گەنەرالى ولەرى الدىندا: «جاپونيا سوعىستىڭ العاشقى كەزدەرىندە جەڭىسكە جەتكەنىمەن، اقش-تىڭ  قۋاتتى ەكونوميكالىق الەۋەتى ءبارىن جانشىپ-تاپتاپ كەتتى»، - دەگەن بولاتىن. فاشيستىك گەرمانيانىڭ گەنەرالدارى دا گەرمانيانىڭ جەڭىلىس تابۋىن ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق سوعىستاعى جەڭىلىسىنەن ىزدەگەن. حح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ اقش-پەن الەمگە قوجا بولۋعا تالاسۋىنىڭ باستى سەبەبى دە كەڭەس ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى سول جىلداردا اقش-تان الدەقايدا جوعارى بولعاندىعىمەن بايلانىستى ەدى. سول سياقتى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنا كەلگەندە كەڭەس وداعى اسكەري قۋاتىنىڭ السىرەۋى دە ونىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىمەن بايلانىستى بولدى. ءبىز كۇنى كەشەگە دەيىن «تەنتەك شوقپار جيادى» دەگەندەي، جىل سايىن 60 ملرد اقش دوللارىنا تەڭ جويداقسىز قورعانىس بيۋدجەتىن شىعىنداپ، رەسەي حالقىنىڭ تاپقان-تايانعانىنىڭ اسا اۋقىمدى بولىگىن قارۋلانۋعا جۇمساپ، اينالاسىنا ايبات شەگىپ، جولىنداعىنى كۇل-تالقان ەتىپ تاپتاپ كەتەتىن دۇلەي كۇش سانالاتىن رەسەي ارمياسىنىڭ ماسقارا جەڭىلىسى دە وسى الىپ ەلدىڭ وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى اياداي مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىمەن پارا-پار دەڭگەيگە ءتۇسىپ قالعان بەيشارا كۇيىمەن بايلانىستى ەكەنى ءسوزسىز. ۇلان-عايىر اۋماقتى الىپ جاتقان جانە تۇگىن تارتساڭ، مايى شىعاتىن، لىقسىعان بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرعان رەسەي نە سەبەپتى كەدەيلەنىپ بارادى؟ سەبەبى بىرەۋ عانا. اۆتوريتارلىق، ديكتاتورلىق جانە جەمقور بيلىك رەسەي حالقىنىڭ سورىنا اينالدى.

ارينە، قازاق ەلىنىڭ قورعانىس قابىلەتى دە جىرعاپ تۇرماپتى. بۇل جاعدايدى بيلىكتىڭ ۇشار باسىنداعىلارى دا سەزىپ-ءبىلىپ وتىر ەكەن. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 11 قاڭتاردا ءماجىلىس وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قازىرگى جاعدايىن «باسا نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن پروبلەما» دەپ باعالاعانى ءمالىم. دەمەك، ەلىمىزدىڭ قورعانىس الەۋەتىن كۇشەيتۋ، قارۋلى كۇشتەردى رەفورمالاۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. مەن ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن قورعانىس قابىلەتىنىڭ وسۋىنە مىسقالداي بولسا دا پايداسى تيەدى-اۋ دەگەن ۇمىتپەن وزىمە ەرەكشە قانىق، ۇزاق جىلداردان بەرى شۇقشيا زەرتتەپ جۇرگەن «قىتاي رەفورماسىنىڭ باس جوبالاۋشىسى» اتانعان دەن سياوپين ستراتەگياسىنىڭ مەملەكەت قورعانىسىنا بايلانىستى زەرتتەۋ ەڭبەگىمدى ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.

ارمياعا شىداي تۇرۋعا تۋرا كەلەدى

1985 جىلى ماۋسىمدا دەن سياوپين اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر جينالىسىندا ءتورتتى وسى زامانداندىرۋ مەن اسكەري ىستەردىڭ قاتىناسى جونىندە ءسوز سويلەپ، ارميانىڭ ءبىراز جىل شىداي تۇرۋى قاجەتتىگىن ايتقان بولاتىن. ونىڭ شىداي تۇرۋ دەگەندەگىسى – ۇكىمەت اسكەري شىعىندى قىسقارتۋدى جوسپارلار وتىرعاندىعىن ايتقىسى كەلگەندەگىسى ەدى. دەن سياوپين شىنىندا سولاي ىستەدى. 1971 جىلى قىتايدىڭ اسكەري شىعىنى جالپى حالىقتىق كىرىستىڭ 17,5%-ىن قۇراسا، 1985 جىلى 7,5% عانا بولدى.

اسكەري شىعىنداردى قىسقارتۋ ارميانىڭ ىشىندە وكپە-رەنىشتى تۋدىراتىندىعى ءسوزسىز. اقش-تىڭ اسكەري ستراتەگى دجون كوللينس: «مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىك مۇددەسىنەن تۋىندايتىن قارجىلىق، ادامي جانە ساياسي رەسۋرستارعا قاجەتتىلىك ەل ىشىندەگى باسقا دا قاجەتتىلىكتەر مەن ارمان-مۇراتتارعا ۇنەمى قاراما-قارسى كەلىپ وتىرادى. قايتكەندە ەكونوميكا دەپ اتالاتىن وسى ءبىر كۇلشەنى ەڭ ۇيلەسىمدى ەتىپ ءبولۋ ەجەلدەن بەرى، ءتىپتى، ماڭگىلىك تالاس پەن تارتىس تۋدىراتىن ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى»، - دەگەن بولاتىن.

دەن سياوپين ونى تۇپكىلىكتى شەشۋدىڭ جولى - ەكونوميكا دەپ اتالاتىن وسى كۇلشەنى بارىنشا ۇلكەن ەتىپ جاساۋ كەرەك دەپ شەشتى. ولاي بولماسا، ءبارى دە تۇلكى قۇرساق تىرلىك كەشۋگە ءماجبۇر. ەشكىمنىڭ دە قارنىن تويدىرا المايسىڭ. سول كەزدەردە جاپونيانىڭ اسكەري قاراجاتى سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا جالپى ۇلتتىق كىرىستەن ۇستايتىن بولىگى كورىنىسكە ماردىمسىز عانا بولاتىن. بىراق ولار وسى قارجىنى جالپى ۇلتتىق كىرىستىڭ ءبىر پايىزىنا جەتكىزگەن كۇننىڭ وزىندە ولاردىڭ اسكەري شىعىنى قىتايدى بەس-التى ەسە وراپ الار ەدى. قىتايدىڭ 1992 جىلعى بۇكىل ءبىر جىلدىق اسكەري بيۋدجەتى يادرولىق قوزعالتقىش ورناتىلعان اۆياتاسىمالداعىشتىڭ بىرەۋىن ساتىپ الۋعا دا جەتپەيتىن.  ال اسكەري شىعىنداردى 15, ءتىپتى 20% كوبەيتكەن كۇننىڭ وزىندە دە،  ەكونوميكانىڭ وزىندىك قۋاتى ءالسىز بولعاندىقتان ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەيتىن ەدى. بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «ارميانى جابدىقتاۋدى شىنايى وسى زاماندىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن تەك قانا حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىرشاما جاقسى نەگىزىن قالىپتاستىرعاندا عانا مۇكىن بولادى»، - دەگەن بولاتىن.

سول كەزدەگى جاعدايدى دۇرىس پايىمداي العان دەن سياوپين مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى تىم ءالسىز بولعاندىقتان، شەكتى قارجىلىق مۇمكىندىكتەردى ەكونوميكالىق قۇرىلىس پەن عىلىم-تەحنيكانى دامىتۋعا جۇمساۋدىڭ بارىنەن دە ماڭىزدى ەكەندىگىن سەزىپ-بىلە الدى.

انگليانىڭ ايگىلى تاريحشىسى پول كەننەدي: «مەملەكەتتىڭ قورعانىس شىعىنىن ەكىنشى ورىنعا سىرعىتۋ قىتايدىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىن ەكونوميكانى دامىتۋعا بۇرعان اينىماس شەشىمىنىڭ ەڭ ماڭىزدى دالەلى سانالادى. ونى كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىككە جانىن سالا كىرىسۋ يدەياسىمەن، جانە رونالد رەيگان ۇكىمەتىنىڭ كول-كوسىر قارجىنى ارميانى قارۋلاندىرۋعا جۇمساۋىمەن ايقىن سالىستىرىپ، تۇسىنۋگە بولادى»، - دەگەن ەدى. كوپتەگەن ساراپشىلار قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ سول كەزدەگى ءوسىمىن الىپ قاراعاندا، وسىمەن ۇقساس مەزگىلدەگى قورعانىس شىعىنىنان الدەقايدا كوپ قارجى جۇمساۋعا قاۋقارى جەتەر ەدى دەپ توپشىلادى. بىراق قىتاي ولاي ىستەگەن جوق. سول كەزدەگى دەن ءسياوپيننىڭ سەنىمى بويىنشا، تەك قانا ىشكى جالپى ءونىم مەن قوعامدىق بايلىقتى بىرنەشە ەسەلەگەندە عانا قىتايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى ۇزاق جىلدارعا كەپىلدىككە يە بولادى.

دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ويى نەگىزسىز ەمەس بولاتىن. 80-جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، باتىس پەن شىعىس قارىم-قاتىناسى بىرتىندەپ جاقسارا باستادى. دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاۋپى سەيىلىپ كەلە جاتقانداي بولاتىن. كەڭەس وداعىنىڭ السىرەۋى قىتايدىڭ شەكارا ايماقتارىنداعى قورعانىس جۇكتەمەسىن جەڭىلدەتە ءتۇستى. قىتاي وسى ورايدى پايدالانىپ، بارلىق قارجىلىق جانە ماتەريالدىق مۇمكىندىگى مەن ەكونوميكالىق قۇرىلىستى قارقىندى دامىتۋ ارقىلى مەملەكەتتىڭ كۇش-قۋاتىن ەسەلەي تۇسۋگە مۇمكىندىك الدى. بۇل ءححى عاسىرداعى دامۋعا نەگىز قالاۋ ءۇشىن بولاتىن. بۇل جونىندە دەن سياوپين: «سول زامانعا بارعاندا ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىمىز كۇشەيەدى. ءبىز دە اقشانى اياماي جۇمساپ، ارميامىزدى ەڭ وزىق قارۋلارمەن جاساقتايتىن بولامىز. مەملەكەتتىڭ قۋاتى ارتقاندا عانا اتوم بومبالارىن، زىمىرانداردى جاساپ، قارۋ-جاراعىمىزدى جاڭارتىپ، اسپاندا، جەردە، تەڭىزدە بولسىن، ءوز قورعانىس-قۋاتىمىزدى وزىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە مۇمكىندىك الامىز»، - دەپ ارماندايتىن.

دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ساياساتىن باتىس باسىلىمدارى مەن بەدەلدى ساراپشىلار دا جوعارى باعالادى. ولار: «قىتاي ارمياسى ەكونوميكالىق رەفورمانىڭ تۇتاس بارىسىندا ەرەكشە توزىمدىلىك تانىتتى. مۇنىڭ قارىمتاسىن ولار كۇندەردىڭ كۇنىندە قايتارىپ الاتىن بولادى. بىلايشا ايتقاندا، ەگەر دەن سياوپين مىرزانىڭ ەكونوميكانىڭ جالپى دامۋ جوسپارى ءساتتى ىسكە اساتىن بولسا، قىتاي ءوندىرىسىنىڭ جالپى ءونىم مولشەرى 1980 جىلداردان 2000 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ءتورت ەسەلەنەدى. دەمەك، 10-15 جىلدىڭ ىشىندە قىتاي ەكونوميكاسى جەتكىلىكتى قارجىلىق قۋاتتى جيناپ ۇلگەرەدى. سودان سوڭ، بارلىق كۇش-قۋاتىمەن ارمياسىن جاساقتاپ-جاراقتاندىرىپ، قورعانىس قابىلەتىن قۋاتتى دەڭگەيگە كوتەرۋگە مۇمكىندىك الادى. سول كەزگە بارعاندا قىتايدىڭ كورشىلەرى مەن الپاۋىت ەلدەر قىتاي ارمياسى تۋرالى مىقتاپ ويلانۋىنا تۋرا كەلەدى. بۇل تەك ۋاقىت ماسەلەسى عانا»، - دەپ بولجاعان ەدى.

«ىسىكتى قايتارۋ» جانە «قان قۇيۋ»

دەن ءسياوپيننىڭ ارميانى جونگە سالۋداعى ەڭ ەرەكشە ءبىر مىندەتى «ىسىك قايتارۋ» بولاتىن. بۇل جاي عانا ارميانى تارتىپكە سالىپ، جونگە كەلتىرۋ، ماشىقتاندىرۋ ماسەلەسى عانا ەمەس ەدى. ارميا ءىسىپ-كەبۋ اۋرۋىنا دۋشار بولعاندىقتان، وعان ۇلكەن وتا قاجەت بولاتىن.

1975 جىلى ەكىنشى رەت بيلىكتى قولىنا العان دەن سياوپين ارميانى جونگە كەلتىرۋگە كۇش سالعاندا، ارميانىڭ جاعدايىنا قاتىستى بەس اۋىز ءسوز ايتىپتى. سونىڭ ءبىرىنشىسى – ءىسىپ-كەبۋ بولاتىن. كەيىن دەن ءسياوپيننىڭ بيلىكتەن قۇلاۋىنا بايلانىستى بۇل ءۇردىس توقتاپ قالدى. اراداعى بىرنەشە جىلدىق ۇزىلىستەن كەيىن ارميانىڭ شامادان تىس ءىسىنىپ كەتكەندىگى بايقالدى. ارميانىڭ باسقارۋ قۇرىلىمدارى تىم داليىپ كەتىپتى. ارميا قاتارىنىڭ كوپتىگى ادام شوشىرلىق. سونىڭ ىشىندە ساردارلاردىڭ قاتارى ءتىپتى كوبەيىپ كەتىپتى. ارينە، بۇل ارميانىڭ قۋاتتىلىعىنىڭ كورىنىسى ەمەس، كورىنبەيتىن قاتەردىڭ بەلگىلەرى بولاتىن. بۇل تۋرالى دەن سياوپين ءدوپ باسىپ بىلاي دەدى: «قولباسشىلىق قۇرىلىمدارىنىڭ مۇنداي داليىپ كەتۋى ەگەر شىن مانىندە سوعىس بولا قالسا، سوعىسقا قولباسشىلىق ەتۋدى بىلاي قويىپ، قولباسشىلىق قۇرىلىمداردىڭ ءوزىن ءبىر جەرگە جاسىرۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعادى. ارميانىڭ سوعىس قۋاتىن ارتتىرىپ، قولباسشىلىق شەبەرلىكتى شىڭداۋ ءۇشىن مۇنداي داليعان قۇرىلىمداردىڭ كوزىن قۇرتپاي، بولمايدى».

بۇدان تىس، تاعى ەكى ماڭىزدى ماسەلە بار بولاتىن. ارميا مەن قولباسشىلىق قۇرىلىمداردىڭ داليىپ كەتۋىنىڭ كەسىرىنەن مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ شىعىنى دا جويداقسىز كوبەيىپ كەتىپتى. ول ءوز كەزەگىندە ەكونوميكالىق قۇرىلىستىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. مەملەكەتتىڭ قورعانىس شىعىنى شەكتى بولعان جاعدايدا اسكەري قوسىنداردىڭ شامادان تىس كوپتىگى اقشانىڭ كوبىن سول ساربازداردىڭ كيىمى مەن تاماعىنا جۇمساۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن. بۇل تاعى ءوز كەزەگىندە ارميانىڭ قارۋ-جاراعىن وسى زامانداندىرۋعا دا كەسىرىن تيگىزەدى. دەن سياوپين اسكەري قوسىنداردى قىسقارتىپ، ۇنەمدەلگەن اقشانى قارۋ-جاراقتاردى جاڭارتۋعا جۇمساۋدى، ودان اسقان اقشانى ەكونوميكالىق قۇرىلىمدارعا جۇمساۋدى تالاپ ەتتى. قورىتىپ ايتقاندا، ءتورتتى وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسى بولسىن، ارميانى سۇرىپتاپ سوعىس قۋاتىن كوتەرۋ بولسىن – ءبارىن دە ءىسىپ-كەبۋدىڭ كوزىن قۇرتۋدان باستاۋ كەرەك. ءىسىپ-كەبۋ اۋرۋىن قالاي ەمدەيمىز دەگەن ماسەلەگە بايلانىستى دەن سياوپين ەڭ الدىمەن ونىڭ سەبەبىمەن كۇرەسۋدى تاپسىردى. ارميادا مەملەكەتتىك اكىمشىلىك قۇرىلىمدار سياقتى ناۋقاستىڭ ءتۇپ-تامىرى وفيتسەرلەر سانىنىڭ شەكتەۋسىز كوبەيىپ كەتۋىمەن بايلانىستى بولاتىن. وفيتسەردىڭ دارەجەسى ونىڭ ەڭبەگىنىڭ، لاۋازىمىنىڭ بىردەن-ءبىر ولشەمى سياقتى ەدى. وفيتسەر بولعان سوڭ - دارەجەڭ بولادى. دارەجە بولعان سوڭ – سوعان سايكەس جالاقى الىپ، جاعدايىڭدى  جاسايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، ارميا پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ التىن دىڭگەگى دەپ اسپەتتەلگەندىكتەن، ونىڭ قولباسشىلارى ءوزىن اسپاندى تىرەپ تۇرعانداي سەزىنەتىن. سوعىسسىز، بەيبىت زاماندا مۇنداي جاقسى ورىنعا كىم قىزىقپايدى؟! قولى جەتكەندەر بالالارىن ارمياعا جىبەرەدى. تامىر-تانىس تاۋىپ، شەنىن كوتەرىپ، دارەجەسىن وسىرەدى. ال مۇنداي ارميا ءىسىپ-كەپپەگەندە قايتەدى؟! ءبىر قىزىعى، نەگىزگى ساتىلارداعى، مىسالى، روتا، ۆزۆود دەڭگەيىندەگى جۇيەلى اسكەري ءبىلىم العان وفيتسەرلەر جەتىسپەيدى ەكەن. ال پولك، ديۆيزيا، اسكەري قۇرامالاردا باسقارۋشى كادرلار وتە كوپ. ورىن جەتىسپەگەن سوڭ، ءتۇرلى-ءتۇستى اسكەري مانساپتار جومارتتىقپەن تاراتىلا بەرىپتى.  مىسالعا، پولكوۆنيك دارەجەلى قۇپيا قىزمەت وكىلى،  مايور دارەجەسىندەگى ءارىپ تەرۋشى دەگەن سياقتى مانساپتاردان ءسۇرىنىپ جىعىلاسىڭ.  ال مۇنداي قولباسشىلىق مەكەمەلەر ءىسىپ-كەپپەگەندە، قايتەدى؟! جارىلارعا شاق تۇر ەكەن. دەن ءسياوپيننىڭ كوزى جەتكەن ءبىر شىندىق اسكەري قوسىنداردى قىسقارتۋدان بۇرىن، ەڭ الدىمەن، وفيتسەرلەردىڭ قاتارىن اياۋسىز تازالاۋ كەرەك ەكەن. ارينە، ولاردىڭ قاتارى از ەمەس. جانە بىردەن لاقتىرىپ تاستاپ، قاڭعىرتىپ جىبەرۋگە دە بولمايدى. ولاردىڭ دا باعىپ وتىرعان بالا-شاعاسى، كەمپىر-شالى بار دەگەندەي. ءبارى دە زاڭعا سايكەس بولۋعا ءتيىس. ءبىر قىزىعى، سول كەزدەگى قىتايدا قاتىستى زاڭ – تارتىپتەر مۇلدە جوققا ءتان ەكەن. كوپ قۇرىلىمدار ۋاقىتشا اكىمشىلىك بۇيرىقتارمەن جۇمىس ىستەپ كەتىپتى. ءار مەكەمە - وزىنشە ءبىر پارلامەنت. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ىزگە كەلتىرۋ، وسىنداي جاعداي ەندى قايتىپ كەلمەستەي ەتىپ تارتىپكە سالۋ جانە ونى شەگەلەي بەكىتۋ ءۇشىن زاڭ كەرەك ەكەن. بىراق، ونى كۇتىپ وتىرۋعا دا ۋاقىت كوتەرمەيدى. قازىر تەك بارىمەن بازار بولىپ، قولدا بار ەرەجە-تارتىپتەرمەن جۇمىس ىستەي تۇرۋ كەرەك.

اسكەري قۇرىلىمداردىڭ داليىپ كەتۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى قارۋلى كۇشتەردىڭ ءتۇرىنىڭ كوپتىگى دە كىسى شوشىرلىق جاعدايعا جەتكەن ەكەن. قۇرىلىم رەفورماسى بارىسىندا اۋدان دەڭگەيىندەگى قارۋلى كۇشتەردى تاراتىپ، ونى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردىڭ قۇزىرىنا بەرۋ. تەمىر جول ارمياسىن تاراتىپ، تەمىر جول مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىنا بەرۋ. نەگىزگى قۇرىلىس ارمياسىن تاراتىپ جىبەرۋ. زەڭبىرەكشىلەر قوسىنى، برونوتەحنيكالار قوسىنى، قۇرىلىس ارميا قوسىنى دەگەندەردى لايىقتى ىقشامداپ، ءاربىر ارميا قۇرامالارىنىڭ قۇزىرەتىنە بەرۋ، باسى ارتىقتارىن قىسقارتۋ، ءتىپتى، تاراتىپ جىبەرۋ قاجەت. ال قىسقارتۋدان كەيىنگى ارميا قوسىندارىنا قاتاڭ شتاتتىق رەجيم ەنگىزىپ، باسى ارتىق بىردە-ءبىر ادام قابىلدانبايتىنداي جاعدايعا جەتكىزۋ كەرەك دەپ شەشتى.

بۇل بارىستا دەن سياوپين دامىعان باتىس ەلدەرىنىڭ ارميانى جاساقتاۋ تاجىريبەلەرىن مۇقيات زەرتتەۋدى تاپسىردى. سويتسە، قۋاتتى ەكونوميكاسى بار الىپ ەلدەردىڭ ءوزى ارميانىڭ شتاتتىق سانىن زاڭمەن رەتتەيدى ەكەن. مىسالى، جاپونيادا 1980 جىلعى قورعانىس مينيسترلىگىنە قاتىستى زاڭنامادا اۋە-تەڭىز جانە قۇرلىق ارمياسىنىڭ جالپى سانى 272 مىڭ 162 ادام بولىپ بەلگىلەنىپتى. ەگەر وسىعان 1 ادام قوسىلسا نەمەسە كەمىسە، جاپونيا پارلامەنتىنە ارنايى زاڭ قابىلداۋى قاجەت بولادى ەكەن. ال قىتايلار شتات دەگەندى ويىنشىققا اينالدىرىپ جىبەرگەن كورىنەدى. مىسالى ءبىر گەنەرالدا قانشا كومەكشى، قانشا حاتشى، قانشا جۇرگىزۋشى، قانشا قورعاۋشى، قانشا ورىنباسار بولاتىندىعىن ول ءوزى شەشەدى. ءتىپتى، اسپازداردىڭ وزىنە سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن اقشا تولەنگەنىمەن، ونىڭ مولشەرىن بەلگىلەيتىن دە گەنەرالدىڭ ءوزى. دەن سياوپين ماسەلەنى ءدال وسى ارادان زاڭداستىرىپ، بارلىعىن ءوز ورنىنا قويدى. ال قىسقارىلعان ادامدار قايدا كەتەدى؟ ارينە، قاتارداعى سارباز بەن تومەن شەندى ساردارلاردىڭ جاعدايىن شەشۋ ونشا قيىنعا تۇسپەيدى. ولاردىڭ كوبى جاس جانە ەڭبەگىن بۇلداي قوياتىنداي قان كەشىپ، سوعىسقان ادامدار ەمەس. بۇل جەردەگى ەڭ قيىنى وسى رەسپۋبليكانى قۇرىسقان، ەڭبەگى ەلەۋلى قارت گەنەرالداردىڭ ماسەلەسى. ولاردىڭ كوبىسى جاسى ەگدە ادامدار. ولاردى باسقا سالاعا اۋىستىرۋعا دا، نەمەسە قايتادان ءبىر جاڭا كاسىپكە باۋلۋ دا مۇمكىن ەمەس. لاقتىرىپ تاستاۋعا تاعى كەلمەيدى. امالسىز دەن سياوپين ولاردى اكىمشىلىك قۇرىلىم رەفورماسىنداعىداي اقىلشىلار ەتىپ قايتا تاعايىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. اقىلشىلاردىڭ دا ءوز بيلىگى بار. بۇرىنعىداي جاقسى جالاقى الادى، جاقسى ۇيدە تۇرادى، جاقسى كولىك مىنەدى دەگەندەي. بىراق ولارعا ناقتى جۇمىسقا بيلىك ايتىپ، شەشىم جاساۋ قۇقىعى بەرىلمەگەن. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، ولاردى ولە-ولگەنشە باعىپ-قاعۋ كەرەك. ال قالعاندارى بۇرىن قاي جاقتان كەلدى – سول جاققا بارۋ كەرەك. مىسالى، ءوزىنىڭ تۋعان اۋدانىنا، اۋىلىنا دەگەن سياقتى. وسىعان بايلانىستى جەرگىلىكتى ورىندارعا دا ارنايى تاپسىرما بەرىلدى. مۇمكىندىگىنشە وسى ادامداردىڭ دالادا قالماۋى، جۇمىسپەن قامتىلۋى ماسەلەسىن ارنايى قاداعالاۋ ءۇشىن جاۋاپتى بولۋىن ءوز مىندەتىنە الۋعا. ارينە، ولاردىڭ كوبىنە بيۋدجەتتەن ءبىرجولا قول ءۇزۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى دا تولەندى. مەملەكەتتەن قارجى العان اسكەري قىزمەتكەرلەر ەندىگى جەردە ءوز بەتىمەن كاسىپ اشۋعا جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا ەندىگارى ماسىل بولماۋعا ۋاعدالاستى.

ارمياداعى شال-شاۋقانداردان قۇتىلۋ جانە ولاردى باعىپ-قاعۋ قازىناعا كادىمگىدەي سالماق تۇسىرگەنىمەن، تاعى ءبىر قىرىنان ولاردىڭ ورىن بوساتۋى وسى زامانعى جۇيەلى اسكەري تاربيە العان جاس ساردارلاردىڭ  شىنايى قولباسشىلىق ورىنعا ءوسىپ، ساردارلار قوسىنىنىڭ وسى زاماندانۋ جانە جاستاسۋ ۇردىسىنە يگى ىقپالىن جاسادى. دەن سياوپين دە بۇل تاجىريبەنى اسپاننان العان جوق، سول باياعى وزىق، دامىعان كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن قورىتىندىلاۋ نەگىزىندە قالىپتاستىردى. مىسالعا، اسا قۇدىرەتتى قارۋلى كۇشتەرى بار اقش-تىڭ ءوزى ءار جىلى 10% ساردارلارىن وتستاۆكاعا جىبەرىپ، قولباسشىلار قۇرامىن جاڭارتىپ، جاسارتىپ وتىرادى ەكەن. ول ەلدە ۇنەمى تازارىپ، جاستاسىپ وتىرعان سوڭ، 30-40 جاستاعى گەنەرالدىڭ ءوسىپ شىعۋى دا تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس كورىنەدى. وسىدان بۇرىن قىتاي ارمياسىندا قولباسشىلىق قۇرىلىمى تىم قارتايىپ كەتكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇراتىن. سوعىس كورگەن، قان كەشكەن قارت گەنەرالداردىڭ تاجىريبەسى دە قىمبات شىعار، بىراق ۋاقىت وتە كەلە ءبارى ەسكىرەدى. قازىرگى زامان وزىق قارۋلاردىڭ زامانى. ال قارت گەنەرالدار قانشا جەردەن تاجىريبەلى، دانىشپان بولعانىمەن، وسى زامانعى سوعىستىڭ قاجەتىنەن مۇلدە كەنجەلەپ قالعان. مىنە بۇل دەن ءسياوپيننىڭ ارميانى ءىسىپ-كەبۋدەن ارىلتۋ وپەراتسياسىنىڭ شەشۋشى تۇسى بولاتىن.

ارميانى سۇرىپتاۋدا دەن سياوپين 1985 جىلى شەشۋشى قادام جاسادى. سول جىلى ماۋسىم ايىندا شاقىرىلعان ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە ول ەكى جىلدا ارميانى 1 ملن ادامعا قىسقارتۋ شەشىمىن جاريا ەتتى. ناتيجەسىندە، بۇكىل قىتايداعى 11 اسكەري وكرۋگتىڭ تورتەۋى قىسقاردى. ال كورپۋس دارەجەلى اسكەري قوسىنداردان 31-ءى قىسقارسا، ديۆيزيا، پولك دارەجەسىندەگى اسكەري قوسىنداردىڭ 4054-ءى قىسقاردى. وعان قوسا، ارميا قاتارىندا قارا كوبەيتىپ جۇرگەن ناقتى اسكەري ىستەرمەن قاتىسى جوق مادەنيەت، ساياسي ۇگىت-ناسيحات قىزمەتكەرلەرىنەن 450,000 ادام ارميا قاتارىنان شىعارىلدى. ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنە تىكە قارايتىن قولباسشىلىق شتابتىڭ تەڭ جارىمى جۇمىستان بوساتىلدى. وسى سۇرىپتاۋدان سوڭ ارميانىڭ جالپى سانى ۇشتەن بىرگە قىسقارىپ، 4 ملن 200 مىڭ ادامنان 3 ملن-عا ازايدى. بۇل ساندىق مالىمەت سالىستىرمالى تۇردە العاندا بۇكىل قىتايدىڭ جان باسىنا شاققانداعى اسكەريلەردىڭ سانى 0,3% قۇرادى. بۇل تۇراقتى ارميا ۇستاۋعا شەكتەۋ قويىلعان جاپونيادان (0,27%) ءسال-اق جوعارى بولىپ، الەمدە التىنشى ورىنعا تۇراقتادى. سول كەزدە كەڭەس وداعىنىڭ ارمياسى 5 ملن 110 مىڭ ادام بولاتىن.

مەملەكەت بولعان سوڭ، اسكەري قورعانىستىڭ قاجەتتىلىگى داۋ تۋدىرمايدى. سول داۋىردە الەمدىك سوعىس قاۋپى سەيىلە باستاعاندىقتان، دەن سياوپين بۇل قادامعا سانالى تۇردە بارعانى شىندىق. بىراق عالامدىق جاعداي اياق استىنان قۇبىلىپ، سوعىس قاۋپى قايتا تونسە، نە ىستەۋ كەرەك، دەن ءسياوپيننىڭ وسى شەشىمى تىم اسىعىستىق بولعان جوق پا دەگەن سياقتى كۇدىك-كۇماندار قىتايدىڭ بيلىك ەليتاسىندا از بولعان جوق. بىراق دەن سياوپين مۇنداي كۇدىك-كۇماندارعا ءبىر اۋىز سوزبەن: «عالامدىق جاعداي جامانعا بەت الىپ، سوعىس قاۋپى قايتا تونسە دە ارميانى سۇرىپتاۋدىڭ قاجەتتىلىگى داۋ تۋدىرمايدى. ءتىپتى ول ءسوزسىز قاجەتتىلىك. سوعىس قاۋپى تونە تۇسكەن سايىن ارميانى ودان بەتەر سۇرىپتاۋ كەرەك. بۇل اسكەري قوسىندارىمىزدى سوعىسقا شىنداپ جاساقتاۋ ءۇشىن قاجەت»، - دەپ كەسىپ ايتتى.

وتكەن داۋىرلەردە ماو تسزەدۋڭ قىتاي ارمياسى كوپتىگىمەن جەڭەدى دەپ ويلايتىن. شىنىندا، ماو «ادام تەڭىزى» سوعىس ادىسىمەن بيلىككە جەتىپ ەدى. كەز-كەلگەن ديكتاتورعا بيلىك بارىنەن قىمبات. ول ءۇشىن ادام تاعدىرىنىڭ، ونىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنىڭ، بوستاندىعى مەن قۇقىعىنىڭ قۇنى كوك تيىن. سول ءۇشىن دە ماو «ادام كوپ بولسا، كۇش كوپ بولادى» دەگەن ساندىراقتى ويلاپ تاۋىپ ەدى. ول ءۇشىن ادامنىڭ كوپتىگى سوعىستا قۇربان بەرۋ ءۇشىن عانا كەرەك. ايتەۋىر قارا ءنوپىر قىتايدى ەشكىم دە قىرىپ، تاۋىسا المايدى عوي دەگەن ساۋەگەيلىك بولاتىن. ستالين دە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا 27 ملن كەڭەس وداعىنىڭ حالقىن، ونىڭ ىشىندە 600 مىڭ قازاقستاندىقتىڭ ءومىرىن قۇرباندىققا شالۋ ارقىلى جەڭىسكە جەتتى. ال دەن سياوپين شيرەك عاسىردان استام اسكەري قوسىندارعا قولباسشىلىق ەتكەن تاجىريبەسى مەن ەۋروپالىق ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا وسى زامانعى سوعىستا جەڭىس پەن جەڭىلىستىڭ كىلتى ارميانىڭ كوپ-ازدىعىندا ەمەس، ونىڭ شىنايى سۇرىپتالعان سوعىس ونەرىندە ەكەندىگىن جاقسى بىلەتىن. ەگەر قىتاي ارمياسى بۇرىنعىداي كوپتىگىمەن قوسا قولباسشىلىق شتابتارىنىڭ ءىسىنىپ-كەپكەن، داليعان قۇرىلىمدارىمەن سوعىسپاق تۇگىلى، قورعانۋىنىڭ ءوزى قيىنعا تۇسەر ەدى. بەيبىت زاماندا تۇراقتى ارميا تەك قانا سۇرىپتالعان، سوعىسقا ساقاداي ساي قوسىنداردان عانا قۇرالۋعا ءتيىس. ارميانىڭ كوپ بولۋى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن تەجەپ قانا قالماستان، ارميانىڭ وسى زامانعى جابدىقتالۋىنا دا كەسىرىن تيگىزەدى. ول ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىڭ قورعانىس ستراتەگياسىن السىرەتەتىندىگى ءسوزسىز.

دەن ءسياوپيننىڭ ارميانى سۇرىپتاپ، اسكەردى قىسقارتۋ ستراتەگياسى بىردەن ءۇش ءتۇرلى ناتيجە بەردى:

- ءبىرىنشىسى. مەملەكەت ادامي جانە زاتتىق رەسۋرستاردى جۇمىلدىرا وتىرىپ، ءتورتتى وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسى مەن ەكونوميكالىق رەفورمالاردى تەرەڭدەتۋگە مۇمكىندىك الدى;

- ەكىنشى. ارميا ۇنەمدەلگەن اسكەري شىعىنداردىڭ ەسەبىنەن وسى زامان قارۋ-جاراقتارىمەن جابدىقتانۋعا مۇمكىندىك الدى;

- ءۇشىنشى. سۇرىپتالعان اسكەري قوسىنداردى وسى زامانعى سوعىس قاجەتتىلىگىنە قاراي ماشىقتاندىرۋ جانە وقىتىپ تاربيەلەۋ ارقىلى ساردارلار مەن ساربازداردىڭ جاۋىنگەرلىك قۋاتىن ءوسىرىپ، بيىك ستراتەگيالىق قورعانىس دەڭگەيىنە جەتكىزدى.

سول كەزدە باتىستىڭ كەيبىر اسكەري ساراپشىلارى «قىتايدىڭ ميلليوننان اسا اسكەرىن قىسقارتۋى ونىڭ قورعانىس قابىلەتىنە قىلداي كەسىرىن تيگىزگەن جوق، قايتا قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتىن ودان بەتەر وسىرە ءتۇستى» - دەپ باعالاعان بولاتىن.

تاريحتا كەڭەس وداعى ازامات سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن قىزىل ارميا قوسىندارىن قىسقارتىپ، ارميانىڭ ەڭ تاڭداۋلى مارشالدارى مەن گەنەرالدارىن وققا بايلاپ ەدى. سونىڭ كەسىرىنەن فينليانديامەن سوعىستا وڭباي جەڭىلدى. اقش تا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ءوز ارمياسىن قىسقارتۋدىڭ كەسىرىنەن پەرل-حاربور پورتىنا جاپون ارمياسىنىڭ تۇتقيىل سوققىسى كەزىندە كۇيرەي جەڭىلدى. وسىلارمەن سالىستىرعاندا دەن ءسياوپيننىڭ 1 ملن اسكەردى قىسقارتۋ شەشىمى ءىس جۇزىندە قىتاي ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرلىك قۋاتىن ەسەلەپ ارتتىرعان ەرەكشە وقيعا بولدى.

دەن ءسياوپيننىڭ اسكەردى قىسقارتىپ، ارميانى سۇرىپتاۋ ستراتەگياسى جايدان-جاي ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەن عانا تۋىنداعان ورا-شولاق جوسپار ەمەس ەدى. ول قىتاي ارمياسىن قايتا جاساقتاۋدى مىناداي ءۇش ءتۇرلى ابزالدىقتى شەبەر جۇزەگە اسىردى:

- بىرىنشىدەن. ارميانى قىسقارتۋ، ايتەۋىر، ءبىر ءبولىم ادامداردى ارميا قاتارىنان شىعارۋ ءۇشىن جاسالعان جوق. ول مۇقيات سارالاۋ مەن سۇرىپتاۋ ارقىلى سوعىس قيمىلدارىنا ەشقانداي پايداسى جوق باسى ارتىق ادامداردى، كارى قۇرتانداردى جانە وسى زامانعى سوعىستىڭ قاجەتىنە جارامايتىن ساردارلار مەن ساربازدارادى ارميا قاتارىنان تازالاۋعا مۇمكىندىك الدى;

- ەكىنشىدەن. اسكەر قىسقارتۋ تەك قانا ساندىق قانا ۇعىم ەمەس، ول سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا قۇرىلىمدىق رەتتەۋ بولاتىن. مىسالعا ءىرى اسكەري وكرۋگتەردى قىسقارتۋ جانە ءوزارا قوسۋ ارقىلى باس شتابتىڭ قۇزىرەتىن ايتارلىقتاي ءوسىردى. وعان قوسا، اسكەري وكرۋگتەردىڭ ايماقارالىق ستراتەگيالىق قورعانىسىن بەكەمدەۋگە مۇمكىندىك الدى. اسكەري قۇرامالارعا جاسالعان رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە ءبىر اسكەري قۇرامانىڭ قۇرامىندا زەڭبىرەكشىلەر ارمياسى، برونوتەحنيكالار ارمياسى، قۇرىلىس ارمياسى جانە حيميالىق سوعىستاردان ساقتانۋ ارمياسى قاتارلى بۇرىنعى دەربەس اسكەري قۇرامالاردى ءوزارا بىرىكتىرۋ ارقىلى اسكەري قۇرامالاردىڭ دەربەس سوعىس قابىلەتىن ءوسىرىپ، وسى زامانعى سوعىستىڭ قاجەتىنە بەيىمدەي الدى;

- ۇشىنشىدەن. اسكەر قىسقارتۋ باسى ارتىق ادامداردان قۇتىلۋمەن ءبىر ۋاقىتتا وسى زامانعى سوعىس قاجەتىنە ۇيلەسەتىن جاڭا جاۋىنگەرلىك كۇشتەردى قاتارعا قوسۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل جەردە ارميا قاتارىنان ادامدار تەك قانا كەتىپ جاتىر ەكەن دەگەن قاتە تۇسىنىك تۋماۋعا ءتيىس. كەتكەندەردىڭ كوپ بولعاندىعى داۋ تۋدىرمايدى. بىراق ولاردىڭ ورنىنا ءبىرى ونعا تاتيتىن جاڭا كۇشتەردەن ارميا قاتارىن تولىقتىرىپ جاتتى. مىسالعا، كارى-قۇرتاڭ قارت گەنەرالداردان تارتىپ اسكەري قاتارىنداعى مادەنيەت قىزمەتكەرىنە دەيىن نەشە جۇزدەگەن مىڭ ادام ارميا قاتارىنان شىعارىلعانىمەن، ەرەكشە ەكى شەپ سۇرىپتاۋدان، تاڭداۋدان وتكەن وسى زامانعى بىلىمگە يە، جۇيەلى اسكەري ءبىلىم العان جاس ساربازدار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى قولباسشىلىق ورىندارىنا جايعاسىپ، ارميانىڭ جاۋىنگەرلىك قۋاتىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە كوتەرىپ تاستادى. ورتالىقتاعى قولباسشىلىق قۇرىلىمدارىنىڭ تورتتەن ءبىرى قىسقاردى. ءىرى اسكەري وكرۋگتەردىڭ قولباسشىلىق قۇرىلىمىنىڭ قىسقارۋى 50% جەتتى. ال ولاردىڭ ورتاشا جاس مولشەرى بۇرىنعى 64,9 جاستان 56 جاسقا دەيىن قىسقاردى.

بۇرىندا ايتقانىمىزداي ارميانىڭ اسكەري قۋاتى ونىڭ سانىندا ەمەس، ساپاسىندا ەكەندىگىن، ۇيىمدىق قۇرىلىم مەن قارۋ-جاراعىنىڭ ساپاسىنا بايلانىستى بولاتىندىعىن اسكەري ونەردەن الىپپەلىك ساۋاتى بار ادامداردىڭ ءبارى بىلەدى. دەن ءسياوپيننىڭ اسكەر قىسقارتۋىن قىسقارتۋ دەگەننەن گورى، ەلەكتەن وتكىزۋ دەپ تۇسىنگەن دۇرىستاۋ بولادى. ول ارميا قاتارىن تولىقتىرىپ، اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن جان باعىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارىن باسى ارتىق، ءتىپتى زياندى ادامدارعا بالاپ، ارميا قاتارىنان تۇگەلدەي الاستادى. جانە سوعان سايكەس سوعىس قيمىلدارى ءۇشىن ەرەكشە ءزارۋ ماماندار مەن دارىندى جاس قولباسشىلاردى اسكەري قاتارىنا سۇرىپتاپ قابىلدادى. مىنە بۇل، دەن ءسياوپيننىڭ اسكەر قىسقارتىپ، ارميانى سۇرىپتاۋ ارقىلى قىتايدىڭ قورعانىس قابىلەتىن وسىرۋگە باعىتتالعان اسا ماڭىزدى ستراتەگياسى بولاتىن. ءدال سول كەزدە اقش پەن كەڭەس وداعى اسكەري باسەكەنى قالاي باسەڭدەتەمىز، قورعانىس كۇشتەرىن قالاي قىسقارتامىز دەپ ساۋدالاسىپ جاتقاندا دەن سياوپين كورىنىستە 1 ملن اسكەر قىسقارتقان كەيىپ تانىتىپ، كورەر كوزگە عالامدىق بەيبىتشىلىككە ۇلكەن ۇلەس قوسقان تۇلعا بولىپ كورىنە ءبىلدى.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz