Basy...

Europa otqa oranyp, tuysqan halyqtar ózara qyrqysyp jatyr. Qatygez soghys ailargha sozyldy. Milliardtaghan aqsha saghat sayyn otqa janyp, adamdar qynaday qyryluda. Olardyng ishinde atyng óshkir osy bir soghysqa esh qatysy joq qarttar, әielder jәne beykýnә sәbiyler bar. Búl soghystyng nәtiyjesi biz boljaghannan mýlde basqasha ayaqtalatyngha úqsaydy. Putindik Reseyding jenimpaz bolmaytyndyghy kýn ótken sayyn aiqyndalyp keledi. Osynyng sebep-saldaryna terenirek ýniletin bolsaq, memleketting qorghanys qabileti men  qauipsizdigining kepili, ainalyp kelgende, memleketting ekonomikalyq әleuetimen tikeley baylanysty bolady eken.

Ekinshi dýniyejýzilik soghysta auyr jaraqattanghan japon generaly óleri aldynda: «Japoniya soghystyng alghashqy kezderinde jeniske jetkenimen, AQSh-tyn  quatty ekonomikalyq әleueti bәrin janshyp-taptap ketti», - degen bolatyn. Fashistik Germaniyanyng generaldary da Germaniyanyng jenilis tabuyn eng aldymen ekonomikalyq soghystaghy jenilisinen izdegen. HH ghasyrdyng 60-70 jyldary Kenes Odaghynyng AQSh-pen әlemge qoja bolugha talasuynyng basty sebebi de Kenes ekonomikasynyng damuy sol jyldarda AQSh-tan әldeqayda joghary bolghandyghymen baylanysty edi. Sol siyaqty HH ghasyrdyng 80-jyldaryna kelgende Kenes Odaghy әskery quatynyng әlsireui de onyng ekonomikalyq damuynyng tyghyryqqa tireluimen baylanysty boldy. Biz kýni keshege deyin «tentek shoqpar jiyady» degendey, jyl sayyn 60 mlrd AQSh dollaryna teng joydaqsyz qorghanys budjetin shyghyndap, Resey halqynyng tapqan-tayanghanynyng asa auqymdy bóligin qarulanugha júmsap, ainalasyna aibat shegip, jolyndaghyny kýl-talqan etip taptap ketetin dýley kýsh sanalatyn Resey armiyasynyng masqara jenilisi de osy alyp elding Ontýstik Koreya sekildi ayaday memleketting ekonomikasymen para-par dengeyge týsip qalghan beyshara kýiimen baylanysty ekeni sózsiz. Úlan-ghayyr aumaqty alyp jatqan jәne týgin tartsan, mayy shyghatyn, lyqsyghan baylyqtyng ýstinde otyrghan Resey ne sebepti kedeylenip barady? Sebebi bireu ghana. Avtoritarlyq, diktatorlyq jәne jemqor biylik Resey halqynyng soryna ainaldy.

Áriyne, Qazaq elining qorghanys qabileti de jyrghap túrmapty. Búl jaghdaydy biylikting úshar basyndaghylary da sezip-bilip otyr eken. Preziydent Qasym-Jomart Toqaev 11 qantarda mәjilis otyrysynda sóilegen sózinde Qazaqstannyng Qaruly kýshterining qazirgi jaghdayyn «basa nazar audarudy qajet etetin problema» dep baghalaghany mәlim. Demek, elimizding qorghanys әleuetin kýsheytu, qaruly kýshterdi reformalau kezek kýttirmeytin mәsele. Men elimizding últtyq qauipsizdigi men qorghanys qabiletining ósuine mysqalday bolsa da paydasy tiyedi-au degen ýmitpen ózime erekshe qanyq, úzaq jyldardan beri shúqshiya zerttep jýrgen «Qytay reformasynyng bas jobalaushysy» atanghan Den Siyaopin strategiyasynyng memleket qorghanysyna baylanysty zertteu enbegimdi úsynudy jón kórip otyrmyn.

Armiyagha shyday túrugha tura keledi

1985 jyly mausymda Den Syaopin әskery ister komiytetining kezekti bir jinalysynda tórtti osy zamandandyru men әskery isterding qatynasy jóninde sóz sóilep, armiyanyng biraz jyl shyday túruy qajettigin aitqan bolatyn. Onyng shyday túru degendegisi – Ýkimet әskery shyghyndy qysqartudy josparlar otyrghandyghyn aitqysy kelgendegisi edi. Den Syaopin shynynda solay istedi. 1971 jyly Qytaydyng әskery shyghyny jalpy halyqtyq kiristing 17,5%-yn qúrasa, 1985 jyly 7,5% ghana boldy.

Áskery shyghyndardy qysqartu armiyanyng ishinde ókpe-renishti tudyratyndyghy sózsiz. AQSh-tyng әskery strategi Djon Kollins: «Memleketting qauipsizdik mýddesinen tuyndaytyn qarjylyq, adamy jәne sayasy resurstargha qajettilik el ishindegi basqa da qajettilikter men arman-múrattargha ýnemi qarama-qarsy kelip otyrady. Qaytkende ekonomika dep atalatyn osy bir kýlsheni eng ýilesimdi etip bólu ejelden beri, tipti, mәngilik talas pen tartys tudyratyn mәsele bolyp qala beredi», - degen bolatyn.

Den Syaopin ony týpkilikti sheshuding joly - ekonomika dep atalatyn osy kýlsheni barynsha ýlken etip jasau kerek dep sheshti. Olay bolmasa, bәri de týlki qúrsaq tirlik keshuge mәjbýr. Eshkimning de qarnyn toydyra almaysyn. Sol kezderde Japoniyanyng әskery qarajaty salystyrmaly týrde aitqanda jalpy últtyq kiristen ústaytyn bóligi kóriniske mardymsyz ghana bolatyn. Biraq olar osy qarjyny jalpy últtyq kiristing bir payyzyna jetkizgen kýnning ózinde olardyng әskery shyghyny Qytaydy bes-alty ese orap alar edi. Qytaydyng 1992 jylghy býkil bir jyldyq әskery budjeti yadrolyq qozghaltqysh ornatylghan aviatasymaldaghyshtyng bireuin satyp alugha da jetpeytin.  Al әskery shyghyndardy 15, tipti 20% kóbeytken kýnning ózinde de,  ekonomikanyng ózindik quaty әlsiz bolghandyqtan aitarlyqtay nәtiyje bermeytin edi. Búl turaly Den Syaopiyn: «Armiyany jabdyqtaudy shynayy osy zamandyq dengeyge kóteru ýshin tek qana halyq sharuashylyghynyng birshama jaqsy negizin qalyptastyrghanda ghana mýkin bolady», - degen bolatyn.

Sol kezdegi jaghdaydy dúrys payymday alghan Den Syaopin memleketting ekonomikalyq quaty tym әlsiz bolghandyqtan, shekti qarjylyq mýmkindikterdi ekonomikalyq qúrylys pen ghylym-tehnikany damytugha júmsaudyng bәrinen de manyzdy ekendigin sezip-bile aldy.

Angliyanyng әigili tarihshysy Pol Kennedi: «Memleketting qorghanys shyghynyn ekinshi oryngha syrghytu Qytaydyng barlyq kýsh-jigerin ekonomikany damytugha búrghan ainymas sheshimining eng manyzdy dәleli sanalady. Ony Kenes Odaghynyng әskery qauipsizdikke janyn sala kirisu iydeyasymen, jәne Ronalid Reygan ýkimetining kól-kósir qarjyny armiyany qarulandyrugha júmsauymen aiqyn salystyryp, týsinuge bolady», - degen edi. Kóptegen sarapshylar Qytay ekonomikasynyng sol kezdegi ósimin alyp qaraghanda, osymen úqsas mezgildegi qorghanys shyghynynan әldeqayda kóp qarjy júmsaugha qauqary jeter edi dep topshylady. Biraq Qytay olay istegen joq. Sol kezdegi Den Syaopinning senimi boyynsha, tek qana ishki jalpy ónim men qoghamdyq baylyqty birneshe eselegende ghana Qytaydyng últtyq qauipsizdigi úzaq jyldargha kepildikke ie bolady.

Den Syaopinning búl oiy negizsiz emes bolatyn. 80-jyldardyng orta sheninen bastap, batys pen shyghys qarym-qatynasy birtindep jaqsara bastady. Dýniyejýzilik soghystyng qaupi seyilip kele jatqanday bolatyn. Kenes Odaghynyng әlsireui Qytaydyng shekara aimaqtaryndaghy qorghanys jýktemesin jenildete týsti. Qytay osy oraydy paydalanyp, barlyq qarjylyq jәne materialdyq mýmkindigi men ekonomikalyq qúrylysty qarqyndy damytu arqyly memleketting kýsh-quatyn eseley týsuge mýmkindik aldy. Búl HHI ghasyrdaghy damugha negiz qalau ýshin bolatyn. Búl jóninde Den Syaopiyn: «Sol zamangha barghanda bizding ekonomikalyq quatymyz kýsheyedi. Biz de aqshany ayamay júmsap, armiyamyzdy eng ozyq qarularmen jasaqtaytyn bolamyz. Memleketting quaty artqanda ghana atom bombalaryn, zymyrandardy jasap, qaru-jaraghymyzdy janartyp, aspanda, jerde, tenizde bolsyn, óz qorghanys-quatymyzdy ozyq dengeyge kóteruge mýmkindik alamyz», - dep armandaytyn.

Den Syaopinning búl sayasatyn batys basylymdary men bedeldi sarapshylar da joghary baghalady. Olar: «Qytay armiyasy ekonomikalyq reformanyng tútas barysynda erekshe tózimdilik tanytty. Múnyng qarymtasyn olar kýnderding kýninde qaytaryp alatyn bolady. Bylaysha aitqanda, eger Den Syaopin myrzanyng ekonomikanyng jalpy damu jospary sәtti iske asatyn bolsa, Qytay óndirisining jalpy ónim mólsheri 1980 jyldardan 2000 jylgha deyingi aralyqta tórt eselenedi. Demek, 10-15 jyldyng ishinde Qytay ekonomikasy jetkilikti qarjylyq quatty jinap ýlgeredi. Sodan son, barlyq kýsh-quatymen armiyasyn jasaqtap-jaraqtandyryp, qorghanys qabiletin quatty dengeyge kóteruge mýmkindik alady. Sol kezge barghanda Qytaydyng kórshileri men alpauyt elder Qytay armiyasy turaly myqtap oilanuyna tura keledi. Búl tek uaqyt mәselesi ghana», - dep boljaghan edi.

«Isikti qaytaru» jәne «qan qúy»

Den Syaopinning armiyany jónge saludaghy eng erekshe bir mindeti «isik qaytaru» bolatyn. Búl jay ghana armiyany tәrtipke salyp, jónge keltiru, mashyqtandyru mәselesi ghana emes edi. Armiya isip-kebu auruyna dushar bolghandyqtan, oghan ýlken ota qajet bolatyn.

1975 jyly ekinshi ret biylikti qolyna alghan Den Syaopin armiyany jónge keltiruge kýsh salghanda, armiyanyng jaghdayyna qatysty bes auyz sóz aitypty. Sonyng birinshisi – isip-kebu bolatyn. Keyin Den Syaopinning biylikten qúlauyna baylanysty búl ýrdis toqtap qaldy. Aradaghy birneshe jyldyq ýzilisten keyin armiyanyng shamadan tys isinip ketkendigi bayqaldy. Armiyanyng basqaru qúrylymdary tym daliyp ketipti. Armiya qatarynyng kóptigi adam shoshyrlyq. Sonyng ishinde sardarlardyng qatary tipti kóbeyip ketipti. Áriyne, búl armiyanyng quattylyghynyng kórinisi emes, kórinbeytin qaterding belgileri bolatyn. Búl turaly Den Syaopin dóp basyp bylay dedi: «Qolbasshylyq qúrylymdarynyng múnday daliyp ketui eger shyn mәninde soghys bola qalsa, soghysqa qolbasshylyq etudi bylay qoyyp, qolbasshylyq qúrylymdardyng ózin bir jerge jasyrudyng ózi qiyngha soghady. Armiyanyng soghys quatyn arttyryp, qolbasshylyq sheberlikti shyndau ýshin múnday dalighan qúrylymdardyng kózin qúrtpay, bolmaydy».

Búdan tys, taghy eki manyzdy mәsele bar bolatyn. Armiya men qolbasshylyq qúrylymdardyng daliyp ketuining kesirinen memlekettik budjetting shyghyny da joydaqsyz kóbeyip ketipti. Ol óz kezeginde ekonomikalyq qúrylystyng damuyna keri әserin tiygizedi. Memleketting qorghanys shyghyny shekti bolghan jaghdayda әskery qosyndardyng shamadan tys kóptigi aqshanyng kóbin sol sarbazdardyng kiyimi men tamaghyna júmsaugha tura keledi eken. Búl taghy óz kezeginde armiyanyng qaru-jaraghyn osy zamandandyrugha da kesirin tiygizedi. Den Syaopin әskery qosyndardy qysqartyp, ýnemdelgen aqshany qaru-jaraqtardy janartugha júmsaudy, odan asqan aqshany ekonomikalyq qúrylymdargha júmsaudy talap etti. Qorytyp aitqanda, tórtti osy zamandandyru qúrylysy bolsyn, armiyany súryptap soghys quatyn kóteru bolsyn – bәrin de isip-kebuding kózin qúrtudan bastau kerek. Isip-kebu auruyn qalay emdeymiz degen mәselege baylanysty Den Syaopin eng aldymen onyng sebebimen kýresudi tapsyrdy. Armiyada memlekettik әkimshilik qúrylymdar siyaqty nauqastyng týp-tamyry ofiyserler sanynyng shekteusiz kóbeyip ketuimen baylanysty bolatyn. Ofiyserding dәrejesi onyng enbeginin, lauazymynyng birden-bir ólshemi siyaqty edi. Ofiyser bolghan song - dәrejeng bolady. Dәreje bolghan song – soghan sәikes jalaqy alyp, jaghdayyndy  jasaysyn. Onyng ýstine, armiya proletariat diktaturasynyng altyn dingegi dep әspettelgendikten, onyng qolbasshylary ózin aspandy tirep túrghanday sezinetin. Soghyssyz, beybit zamanda múnday jaqsy oryngha kim qyzyqpaydy?! Qoly jetkender balalaryn armiyagha jiberedi. Tamyr-tanys tauyp, shenin kóterip, dәrejesin ósiredi. Al múnday armiya isip-keppegende qaytedi?! Bir qyzyghy, negizgi satylardaghy, mysaly, rota, vzvod dengeyindegi jýieli әskery bilim alghan ofiyserler jetispeydi eken. Al polk, diviziya, әskery qúramalarda basqarushy kadrlar óte kóp. Oryn jetispegen son, týrli-týsti әskery mansaptar jomarttyqpen taratyla beripti.  Mysalgha, polkovnik dәrejeli qúpiya qyzmet ókili,  mayor dәrejesindegi әrip terushi degen siyaqty mansaptardan sýrinip jyghylasyn.  Al múnday qolbasshylyq mekemeler isip-keppegende, qaytedi?! Jarylargha shaq túr eken. Den Syaopinning kózi jetken bir shyndyq әskery qosyndardy qysqartudan búryn, eng aldymen, ofiyserlerding qataryn ayausyz tazalau kerek eken. Áriyne, olardyng qatary az emes. Jәne birden laqtyryp tastap, qanghyrtyp jiberuge de bolmaydy. Olardyng da baghyp otyrghan bala-shaghasy, kempir-shaly bar degendey. Bәri de zangha sәikes bolugha tiyis. Bir qyzyghy, sol kezdegi Qytayda qatysty zang – tәrtipter mýlde joqqa tәn eken. Kóp qúrylymdar uaqytsha әkimshilik búiryqtarmen júmys istep ketipti. Ár mekeme - ózinshe bir parlament. Osynyng bәrin bir izge keltiru, osynday jaghday endi qaytyp kelmestey etip tәrtipke salu jәne ony shegeley bekitu ýshin zang kerek eken. Biraq, ony kýtip otyrugha da uaqyt kótermeydi. Qazir tek barymen bazar bolyp, qolda bar ereje-tәrtiptermen júmys istey túru kerek.

Áskery qúrylymdardyng daliyp ketuining taghy bir sebebi qaruly kýshterding týrining kóptigi de kisi shoshyrlyq jaghdaygha jetken eken. Qúrylym reformasy barysynda audan dengeyindegi qaruly kýshterdi taratyp, ony jergilikti әkimshilikterding qúzyryna beru. Temir jol armiyasyn taratyp, temir jol ministrligining qúzyryna beru. Negizgi qúrylys armiyasyn taratyp jiberu. Zenbirekshiler qosyny, bronotehnikalar qosyny, qúrylys armiya qosyny degenderdi layyqty yqshamdap, әrbir armiya qúramalarynyng qúzyretine beru, basy artyqtaryn qysqartu, tipti, taratyp jiberu qajet. Al qysqartudan keyingi armiya qosyndaryna qatang shtattyq rejim engizip, basy artyq birde-bir adam qabyldanbaytynday jaghdaygha jetkizu kerek dep sheshti.

Búl barysta Den Syaopin damyghan batys elderining armiyany jasaqtau tәjiriybelerin múqiyat zertteudi tapsyrdy. Sóitse, quatty ekonomikasy bar alyp elderding ózi armiyanyng shtattyq sanyn zanmen retteydi eken. Mysaly, Japoniyada 1980 jylghy qorghanys ministrligine qatysty zannamada әue-teniz jәne qúrlyq armiyasynyng jalpy sany 272 myng 162 adam bolyp belgilenipti. Eger osyghan 1 adam qosylsa nemese kemise, Japoniya parlamentine arnayy zang qabyldauy qajet bolady eken. Al qytaylar shtat degendi oiynshyqqa ainaldyryp jibergen kórinedi. Mysaly bir generalda qansha kómekshi, qansha hatshy, qansha jýrgizushi, qansha qorghaushy, qansha orynbasar bolatyndyghyn ol ózi sheshedi. Tipti, aspazdardyng ózine salyq tóleushilerding esebinen aqsha tólengenimen, onyng mólsherin belgileytin de generaldyng ózi. Den Syaopin mәseleni dәl osy aradan zandastyryp, barlyghyn óz ornyna qoydy. Al qysqarylghan adamdar qayda ketedi? Áriyne, qatardaghy sarbaz ben tómen shendi sardarlardyng jaghdayyn sheshu onsha qiyngha týspeydi. Olardyng kóbi jas jәne enbegin búlday qoyatynday qan keship, soghysqan adamdar emes. Búl jerdegi eng qiyny osy respublikany qúrysqan, enbegi eleuli qart generaldardyng mәselesi. Olardyng kóbisi jasy egde adamdar. Olardy basqa salagha auystyrugha da, nemese qaytadan bir jana kәsipke baulu da mýmkin emes. Laqtyryp tastaugha taghy kelmeydi. Amalsyz Den Syaopin olardy әkimshilik qúrylym reformasyndaghyday aqylshylar etip qayta taghayyndaugha mәjbýr boldy. Aqylshylardyng da óz biyligi bar. Búrynghyday jaqsy jalaqy alady, jaqsy ýide túrady, jaqsy kólik minedi degendey. Biraq olargha naqty júmysqa biylik aityp, sheshim jasau qúqyghy berilmegen. Bir auyz sózben aitqanda, olardy óle-ólgenshe baghyp-qaghu kerek. Al qalghandary búryn qay jaqtan keldi – sol jaqqa baru kerek. Mysaly, ózining tughan audanyna, auylyna degen siyaqty. Osyghan baylanysty jergilikti oryndargha da arnayy tapsyrma berildi. Mýmkindiginshe osy adamdardyng dalada qalmauy, júmyspen qamtyluy mәselesin arnayy qadaghalau ýshin jauapty boluyn óz mindetine alugha. Áriyne, olardyng kóbine budjetten birjola qol ýzu ýshin qomaqty qarjy da tólendi. Memleketten qarjy alghan әskery qyzmetkerler endigi jerde óz betimen kәsip ashugha jәne memlekettik qúrylymdargha endigәri masyl bolmaugha uaghdalasty.

Armiyadaghy shal-shauqandardan qútylu jәne olardy baghyp-qaghu qazynagha kәdimgidey salmaq týsirgenimen, taghy bir qyrynan olardyng oryn bosatuy osy zamanghy jýieli әskery tәrbie alghan jas sardarlardyn  shynayy qolbasshylyq oryngha ósip, sardarlar qosynynyng osy zamandanu jәne jastasu ýrdisine iygi yqpalyn jasady. Den Syaopin de búl tәjiriybeni aspannan alghan joq, sol bayaghy ozyq, damyghan kapitalistik elderding tәjiriybesin qorytyndylau negizinde qalyptastyrdy. Mysalgha, asa qúdiretti qaruly kýshteri bar AQSh-tyng ózi әr jyly 10% sardarlaryn otstavkagha jiberip, qolbasshylar qúramyn janartyp, jasartyp otyrady eken. Ol elde ýnemi tazaryp, jastasyp otyrghan son, 30-40 jastaghy generaldyng ósip shyghuy da tanghalarlyq jaghday emes kórinedi. Osydan búryn Qytay armiyasynda qolbasshylyq qúrylymy tym qartayyp ketkendigi kózge úryp túratyn. Soghys kórgen, qan keshken qart generaldardyng tәjiriybesi de qymbat shyghar, biraq uaqyt óte kele bәri eskiredi. Qazirgi zaman ozyq qarulardyng zamany. Al qart generaldar qansha jerden tәjiriybeli, danyshpan bolghanymen, osy zamanghy soghystyng qajetinen mýlde kenjelep qalghan. Mine búl Den Syaopinning armiyany isip-kebuden aryltu operasiyasynyng sheshushi túsy bolatyn.

Armiyany súryptauda Den Syaopin 1985 jyly sheshushi qadam jasady. Sol jyly mausym aiynda shaqyrylghan ortalyq әskery ister komiytetining keneytilgen mәjilisinde ol eki jylda armiyany 1 mln adamgha qysqartu sheshimin jariya etti. Nәtiyjesinde, býkil Qytaydaghy 11 әskery okrugtyng tórteui qysqardy. Al korpus dәrejeli әskery qosyndardan 31-i qysqarsa, diviziya, polk dәrejesindegi әskery qosyndardyng 4054-i qysqardy. Oghan qosa, armiya qatarynda qara kóbeytip jýrgen naqty әskery istermen qatysy joq mәdeniyet, sayasy ýgit-nasihat qyzmetkerlerinen 450,000 adam armiya qatarynan shygharyldy. Ortalyq әskery ister komiytetine tike qaraytyn qolbasshylyq shtabtyng teng jarymy júmystan bosatyldy. Osy súryptaudan song armiyanyng jalpy sany ýshten birge qysqaryp, 4 mln 200 myng adamnan 3 mln-gha azaydy. Búl sandyq mәlimet salystyrmaly týrde alghanda býkil Qytaydyng jan basyna shaqqandaghy әskeriylerding sany 0,3% qúrady. Búl túraqty armiya ústaugha shekteu qoyylghan Japoniyadan (0,27%) sәl-aq joghary bolyp, әlemde altynshy oryngha túraqtady. Sol kezde Kenes Odaghynyng armiyasy 5 mln 110 myng adam bolatyn.

Memleket bolghan son, әskery qorghanystyng qajettiligi dau tudyrmaydy. Sol dәuirde әlemdik soghys qaupi seyile bastaghandyqtan, Den Syaopin búl qadamgha sanaly týrde barghany shyndyq. Biraq ghalamdyq jaghday ayaq astynan qúbylyp, soghys qaupi qayta tónse, ne isteu kerek, Den Syaopinning osy sheshimi tym asyghystyq bolghan joq pa degen siyaqty kýdik-kýmәndar Qytaydyng biylik elitasynda az bolghan joq. Biraq Den Syaopin múnday kýdik-kýmәndargha bir auyz sózben: «Ghalamdyq jaghday jamangha bet alyp, soghys qaupi qayta tónse de armiyany súryptaudyng qajettiligi dau tudyrmaydy. Tipti ol sózsiz qajettilik. Soghys qaupi tóne týsken sayyn armiyany odan beter súryptau kerek. Búl әskery qosyndarymyzdy soghysqa shyndap jasaqtau ýshin qajet», - dep kesip aitty.

Ótken dәuirlerde Mao Szedung Qytay armiyasy kóptigimen jenedi dep oilaytyn. Shynynda, Mao «adam tenizi» soghys әdisimen biylikke jetip edi. Kez-kelgen diktatorgha biylik bәrinen qymbat. Ol ýshin adam taghdyrynyn, onyng ómiri men densaulyghynyn, bostandyghy men qúqyghynyng qúny kók tiyn. Sol ýshin de Mao «adam kóp bolsa, kýsh kóp bolady» degen sandyraqty oilap tauyp edi. Ol ýshin adamnyng kóptigi soghysta qúrban beru ýshin ghana kerek. Áyteuir qara nópir qytaydy eshkim de qyryp, tauysa almaydy ghoy degen sәuegeylik bolatyn. Stalin de ekinshi dýniyejýzilik soghysta 27 mln Kenes Odaghynyng halqyn, onyng ishinde 600 myng Qazaqstandyqtyng ómirin qúrbandyqqa shalu arqyly jeniske jetti. Al Den Syaopin shiyrek ghasyrdan astam әskery qosyndargha qolbasshylyq etken tәjiriybesi men Europalyq bilimining arqasynda osy zamanghy soghysta jenis pen jenilisting kilti armiyanyng kóp-azdyghynda emes, onyng shynayy súryptalghan soghys ónerinde ekendigin jaqsy biletin. Eger Qytay armiyasy búrynghyday kóptigimen qosa qolbasshylyq shtabtarynyng isinip-kepken, dalighan qúrylymdarymen soghyspaq týgili, qorghanuynyng ózi qiyngha týser edi. Beybit zamanda túraqty armiya tek qana súryptalghan, soghysqa saqaday say qosyndardan ghana qúralugha tiyis. Armiyanyng kóp boluy halyq sharuashylyghynyng damuyn tejep qana qalmastan, armiyanyng osy zamanghy jabdyqtaluyna da kesirin tiygizedi. Ol óz kezeginde memleketting qorghanys strategiyasyn әlsiretetindigi sózsiz.

Den Syaopinning armiyany súryptap, әskerdi qysqartu strategiyasy birden ýsh týrli nәtiyje berdi:

- Birinshisi. Memleket adamy jәne zattyq resurstardy júmyldyra otyryp, tórtti osy zamandandyru qúrylysy men ekonomikalyq reformalardy terendetuge mýmkindik aldy;

- Ekinshi. Armiya ýnemdelgen әskery shyghyndardyng esebinen osy zaman qaru-jaraqtarymen jabdyqtanugha mýmkindik aldy;

- Ýshinshi. Súryptalghan әskery qosyndardy osy zamanghy soghys qajettiligine qaray mashyqtandyru jәne oqytyp tәrbiyeleu arqyly sardarlar men sarbazdardyng jauyngerlik quatyn ósirip, biyik strategiyalyq qorghanys dengeyine jetkizdi.

Sol kezde batystyng keybir әskery sarapshylary «Qytaydyng millionnan asa әskerin qysqartuy onyng qorghanys qabiletine qylday kesirin tiygizgen joq, qayta Qytay halyq azattyq armiyasynyng jauyngerlik qabiletin odan beter ósire týsti» - dep baghalaghan bolatyn.

Tarihta Kenes Odaghy azamat soghysy ayaqtalghannan keyin qyzyl armiya qosyndaryn qysqartyp, armiyanyng eng tandauly marshaldary men generaldaryn oqqa baylap edi. Sonyng kesirinen Finlyandiyamen soghysta onbay jenildi. AQSh ta birinshi dýniyejýzilik soghystan keyin óz armiyasyn qysqartudyng kesirinen Perl-Harbor portyna japon armiyasynyng tútqiyl soqqysy kezinde kýirey jenildi. Osylarmen salystyrghanda Den Syaopinning 1 mln әskerdi qysqartu sheshimi is jýzinde Qytay armiyasynyng jauyngerlik quatyn eselep arttyrghan erekshe oqigha boldy.

Den Syaopinning әskerdi qysqartyp, armiyany súryptau strategiyasy jaydan-jay ekonomikalyq qajettilikten ghana tuyndaghan ora-sholaq jospar emes edi. Ol Qytay armiyasyn qayta jasaqtaudy mynaday ýsh týrli abzaldyqty sheber jýzege asyrdy:

- Birinshiden. Armiyany qysqartu, әiteuir, bir bólim adamdardy armiya qatarynan shygharu ýshin jasalghan joq. Ol múqiyat saralau men súryptau arqyly soghys qimyldaryna eshqanday paydasy joq basy artyq adamdardy, kәri qúrtandardy jәne osy zamanghy soghystyng qajetine jaramaytyn sardarlar men sarbazdarady armiya qatarynan tazalaugha mýmkindik aldy;

- Ekinshiden. Ásker qysqartu tek qana sandyq qana úghym emes, ol sonymen bir uaqytta qúrylymdyq retteu bolatyn. Mysalgha iri әskery okrugterdi qysqartu jәne ózara qosu arqyly bas shtabtyng qúzyretin aitarlyqtay ósirdi. Oghan qosa, әskery okrugterding aimaqaralyq strategiyalyq qorghanysyn bekemdeuge mýmkindik aldy. Áskery qúramalargha jasalghan reformalardyng nәtiyjesinde bir әskery qúramanyng qúramynda zenbirekshiler armiyasy, bronotehnikalar armiyasy, qúrylys armiyasy jәne himiyalyq soghystardan saqtanu armiyasy qatarly búrynghy derbes әskery qúramalardy ózara biriktiru arqyly әskery qúramalardyng derbes soghys qabiletin ósirip, osy zamanghy soghystyng qajetine beyimdey aldy;

- Ýshinshiden. Ásker qysqartu basy artyq adamdardan qútylumen bir uaqytta osy zamanghy soghys qajetine ýilesetin jana jauyngerlik kýshterdi qatargha qosugha mýmkindik berdi. Búl jerde armiya qatarynan adamdar tek qana ketip jatyr eken degen qate týsinik tumaugha tiyis. Ketkenderding kóp bolghandyghy dau tudyrmaydy. Biraq olardyng ornyna biri ongha tatityn jana kýshterden armiya qataryn tolyqtyryp jatty. Mysalgha, kәri-qúrtang qart generaldardan tartyp әskery qataryndaghy mәdeniyet qyzmetkerine deyin neshe jýzdegen myng adam armiya qatarynan shygharylghanymen, erekshe eki shep súryptaudan, tandaudan ótken osy zamanghy bilimge iye, jýieli әskery bilim alghan jas sarbazdar týrli dengeydegi qolbasshylyq oryndaryna jayghasyp, armiyanyng jauyngerlik quatyn búryn-sondy bolmaghan dengeyge kóterip tastady. Ortalyqtaghy qolbasshylyq qúrylymdarynyng tórtten biri qysqardy. Iri әskery okrugterding qolbasshylyq qúrylymynyng qysqaruy 50% jetti. Al olardyng ortasha jas mólsheri búrynghy 64,9 jastan 56 jasqa deyin qysqardy.

Búrynda aitqanymyzday armiyanyng әskery quaty onyng sanynda emes, sapasynda ekendigin, úiymdyq qúrylym men qaru-jaraghynyng sapasyna baylanysty bolatyndyghyn әskery ónerden әlippelik sauaty bar adamdardyng bәri biledi. Den Syaopinning әsker qysqartuyn qysqartu degennen góri, elekten ótkizu dep týsingen dúrystau bolady. Ol armiya qataryn tolyqtyryp, auyrdyng ýstimen, jenilding astymen jan baghyp jýrgenderding bәrin basy artyq, tipti ziyandy adamdargha balap, armiya qatarynan týgeldey alastady. Jәne soghan sәikes soghys qimyldary ýshin erekshe zәru mamandar men daryndy jas qolbasshylardy әskery qataryna súryptap qabyldady. Mine búl, Den Syaopinning әsker qysqartyp, armiyany súryptau arqyly Qytaydyng qorghanys qabiletin ósiruge baghyttalghan asa manyzdy strategiyasy bolatyn. Dәl sol kezde AQSh pen Kenes Odaghy әskery bәsekeni qalay bәsendetemiz, qorghanys kýshterin qalay qysqartamyz dep saudalasyp jatqanda Den Syaopin kóriniste 1 mln әsker qysqartqan keyip tanytyp, kórer kózge ghalamdyq beybitshilikke ýlken ýles qosqan túlgha bolyp kórine bildi.

Jalghasy bar...

Raqym Ayypúly

Abai.kz