قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەلەڭ-الاڭىندا باستالعان الىس-جاقىن شەت ەلدەردەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تاريحي وتانى – قازاقستانعا كوشى قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. ارينە، سوڭعى جىلداردا پاندەمياعا بايلانىستى قاۋىرت كوشتىڭ قاتارى سەيىلگەنى راس. الايدا ءۇشىنشى ەلدى اينالىپ كەلىپ جاتقاندار بار. بۇنىڭ ءوزى كوشتىڭ توقتامايتىنىن كورسەتەدى.

ءححى عاسىر باستالىسىمەن ءوزىنىڭ كۇردەلى بولاتىنىن بايقاتتى. سوعان نەگىزدەلىپ مەن «جاڭا عاسىر جانە قازاقستانداعى ورالماندار ماسەلەسى» («قازاق ەلى» گازەتى، 2003 ج.، № 16) دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازىپ، ۇستەگى عاسىردا بولۋى ىقتيمال احۋالدارعا بولجام جاساعان ەدىم. قازىر بايقاساق، سول بولجامدار قاتە بولماعان سياقتى، الەمدىك احۋال ءتىپتى دە كۇردەدىلەسە دە ءتۇستى. ول ماقالامدا «جاڭا عاسىردا حالىقارالىق تەرروريزم، ەكسترەميزم جانە جاھاندانۋ اعىمى ايقىندىلا ءتۇستى. وعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ) بەدەلىنىڭ تومەندەۋى مەن حالىقارالىق زاڭداردى اياققا باسۋ قۇبىلىسى قوسىلدى. ... مۇنىڭ ۇلگىسىن الىپ دەرجاۆا اقش-تىڭ ءوزى كورسەتتى. ەندىگى جەردە ونى نومەرى ەكىنشى، ءۇشىنشى الىپ دەرجاۆالار قايتالاماۋىنا ەشكىم دە كەپىلدىك بەرە المايدى. مىنە، وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ شاپقىنشىلىققا ۇشىراماۋىنا بۇۇ ارا تۇسەدى، ءوزارا قول قويعان كەپىلدىك كەلىسىمدەر وعان قالقان بولادى دەۋ – تىم اقكوڭىلدىك بولاتىن سياقتى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قورعايتىن، الەۋمەتتىك دامۋىن ىلگەرلەتەتىن كۇش – قازاقستان حالقى، اسىرەسە، نەگىزگى ۇلت بولىپ وتىرعان قازاق حالقى ەكەنىن جەتە ءتۇىنۋىمىز كەرەك» دەپ جازىپپىن. قازىرگى تاڭداعى سول بولجامدار ۋكراينادا بولىپ جاتىر. كەزىندە ۋكرايناعا يادرولىق قارۋدى ۇستاپ وتىرعان دەرجاۆالاردىڭ ءبارى (ىشىندە رەسەيدىڭ ءوزى دە) انتسۋ ءىشىپ، سەنى سىرتقى اگرەسسيادان قورعايمىز دەپ كەپىلدىك كەلىسىمگە قول قويعان بولاتىن. قازىرشى؟ دەمەك، سول تەوريالىق بولجام پراكتيكادا دالەلدەنىپ وتىر. ول بولجام تەك ۋكرايناعا عانا ءتان ەمەس، جالپىلىق سيپات الاتىن اقيقات. كەز كەلگەن تەوريانىڭ دۇرىستىعى قوعامدىق پراكتيكادا دالەلدەنگەندە عانا ول عىلىم بولىپ سانالادى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2022 جىلى 16 ناۋىرىزدا جاريالاعان «جاڭا قازاقستان: جاڭعىرۋ مەن جاڭعىرۋ جولى» اتتى جولداۋى – قازاقستاننىڭ جاڭىرۋ كەزەڭىنە قادام باسقانىنىڭ مالىمدەمەسى. ال جاڭعىرۋدىڭ ماقساتى جونىندە «ءبىزدىڭ مۇراتىمىز – جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ. جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز – ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى بەينەسى» دەيدى پرەزيدەنت. سونداي-اق ول جاڭا قازاقستاننىڭ بەينەسىن قالىپتاستىرۋدا ءبىزدىڭ ۇستانار «ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز – تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ نەگىزىن نىعايتىپ، ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ جولىندا ۇيىستىرۋ» دەپ اتاپ كورسەتتى. ەلىمىزدە ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىسىمەن، تورتكىل دۇنيەدەن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تاريحي وتانى - قازاقستانعا كوشىپ كەلۋىمەن جالعاسقان-دى. سوعان بايلانىستى قازاقستاندا سىرتقى جانە ىشكى كوشى-قون ساياساتى مەن زاڭى قالىپتاسقان جانە ۇتىمدى جۇمىس جاساپ كەلەدى. اسىرەسە شەت ەلدەردەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ  ەلگە ورالۋ كوشى-قونى وتە ناتيجەلى بولدى دەۋگە نەگىز بار. سوندىقتان ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ العاشقى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس، قالمايدى دا. دۇنيەجۇزىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارازىمىز» دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. سوڭعى جولداۋىنداعى ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋدى نىعايتىۋدى دارىپتەۋى سول ۇستانىمنىڭ ناقتىلانۋى دەپ تۇسىنەمىن.

مەملەكەت باسشىسى قازىرگى حالىقارالىق جاعدايدى «بۇگىندە جەر جۇزىندە گەوساياساتتىڭ دۇلەي داۋىلى سوعىپ تۇر» دەپ سيپاتادى. ايتسا ايتقانداي، الەمدە تەرىس داۋىل گۋلەپ تۇر، كەرتارتپالىق ءورشىپ تۇر. بۇۇ-نىڭ حارتياسى مەن زاڭدارى، حالىقارالىق، مەملەكەتارالىق كەلىسىمشارتتار ساقتالمايتىن، اتقارىلمايتىن بولىپ بارادى. بۇل جاعداي ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا سىن-قاتەر اكەلەدى دەپ سانايمىز. سوندىقتان ەندىگى جەردە بۇكىل ەل بولىپ جۇمىلىپ، بۇكىل ۇلت بىرىگىپ قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىن نىعايتىپ، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قازاقستاننىڭ دەموگرافياسى ءوسىپ، ازاماتتار ساپاسى بيىكتەي ءتۇسۋى قاجەت. قازاقستانعا قۇيىلاتىن دەموگرافيالىق رەسۋرس قاينارى شەت ەلدەردەگى ەتنيكالىق قازاقتار.

قازىرگى تاڭدا شەت ەلدەردەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ اسسيميلياتسيالانۋى تەزدەپ بارادى. اسىرەسە قىتايداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق بولمىسى قولدان جويىلىپ بارادى. سوندىقتان ولار ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋ ءۇشىن جانە ءوسىپ-ءونۋى ءۇشىن تەك تاريحي وتانى – قازاقستانعا كوشىپ كەلۋگە ءتيىس. ەندەشە قازاقستان ۇكىمەتى قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن بولاشاعىنا جاۋاپكەرلىكپەن قاراي وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن الەۋمەتتىك دامۋىن ەسكەرە وتىرىپ، دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردى ەلگە ورالتۋ ءىسىن قازاقستاننىڭ جاڭا داۋىرىندە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋگە ءتيىستى دەپ سانايمىز.

ەلىمىزدە ىشكى جانە سىرتقى كوش-قوندى ورنرنالاستىرۋ ءپرينتسيپى انىقتالعان. كوشتىڭ باسىم باعىتى - سولتۇستىكتەگى بەس وبلىسقا ويىسقان. بۇل ستراتەگيالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋ تۇرعىدان وتە دۇرىس قابىلدانعان ساياسات. دەسەدە ونى جاڭا جاعدايعا بايلانىستى ءالى دە جەتىلدىرە ءتۇسۋ كەرەك دەپ سانايمىز. وسىعان بايلانىستى ۇكىمەتكە مىناداي ۇسىنىس ايتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن:

1) شەت ەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستاردى سولتۇستىك وبلىستارعا توپتاپ قونىستاندىرىلسا. از دەگەندە 30-دان استام وتباسىن ءبىر اۋىل-سەلوعا ورنالاستىرىپ، ولارعا تۇرعىن ءۇي، مال باعاتىن جايىلىم جانە ەگىستىك جەر ماسەلەسىن دەركەزىندە شەشىپ بەرسە. سوندا عانا ولاردىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جاعدايى تەز جاقسارىپ، بارعان جەرلەرىندە تۇراقتاپ تۇرىپ، وركەن جايىپ كەتەر ەدى.

2) قولدانىستاعى «جەر كودەكسىنە» وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلسە. ويتكەنى سولتۇستىك وبلىستاردا اۋىل بوس قالعانىمەن بوس جاتقان جايىلىم جەر دە، ەگستىك جەر دە جوق. بۇرىنعى اۋىلدىڭ جەرلەرىن قازىر قالادا تۇراعان دوكەيلەر قالاعاندارىنشا مەنشىگىنە الىپ قويعان.  سوندىقتان «جەر كودەكسىن» تولىقتىرىپ، جەكە ادامداردىڭ جايىلىم جانە ەگىستىك جەر يەلەنۋىنىڭ ماكسيمالدى شەگىن انىقتاپ، ارتىق جەرلەردى مەملەكەتكە قايتارىپ الىپ، جاڭا كوشىپ كەلگەندەر مەن جەرىنەن ايىرىلىپ قالعان بۇرىنعى مالشىلار مەن ديحانداردىڭ جان سانى مەن ەڭبەك ۇشىنە نەگىزدەلىپ ءبولىپ بەرىلسە. سوندا عانا  اۋىل-قىستاق جاندانا تۇسەدى.

3) ەلىمىزدەگى انارحيالىق ۋربانيزاتسيانىڭ سالدارىنان اۋىل-قىستاق تۇرعىندارى قاتتى ازايدى دا، قالا كەدەيلەرى وتە كوبەيدى. سوعان بايلانىستى الەۋمەتتىك پروبلەمالار تۋىنداپ، قوعامدىق قاراما-قايشىلىقتار شيلەنىستى. سونىڭ سالدارى «قاڭتار وقيعاسىندا» كورىنگەن جوق پا؟! ارينە، «قاڭتار قاسىرەتىنىڭ» سەبەبى ءبىر ول عانا ەمەس، ول كۇردەلى فاكتورلاردىڭ جيىنتىق جارعىسى. دەگەنمەن ونى قالادا نەمەسە قالا ماڭىندا تۇراتىن كەمباعالداردىڭ نارازىلىعانان بولە قاراۋعا دا بولمايدى. كەزىندە ءبىزدىڭ ۇكىمەت اۋىل تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنا ايتارلىقتاي جاعداي جاسامادى دا، ولار  شۇبىرىپ قالاعا كەلگەندە ولاردى باسپانامەن، جۇمىسپەن قامتيمىن دەپ جوبادان جوبانى جاساي بەردى، قالانى كەڭەيتىپ قۇرلىستى سالا بەردى (مۇمكىن بۇل كەيبىر توپتارعا پايلادى شىعار), بىراق ماسەلە شەشىلمەدى، كەرىسىنشە  كوبەيە ءتۇستى. اۋىل-قىستاق قۇلازىدى، قالادا پروبلەمالار كوبەيدى. قازاقستاننىڭ باسىمدىلىعىنىڭ ءبىرى اگرارلىق سەكتور. قازىر استىق ماسەلەسى الەمدە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ وتىر. سوندىقتان ۇكىمەت قالا مەن قىستاقتى سايكەستى دامىتۋدىڭ كەشەندى جوباسىن جاساپ، جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرسا دەگىمىز كەلەدى.

4) جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسەتىن قانداس تالاپكەرلەرگە كۆوتا سانىن كوبەيتىپ، سولتۇستىك وبلىستارداعى ورتا كاسىپتىك تەحنيكومدار مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا كوبىرەك قابىلداسا. سونداي-اق ولار وقۋ بىتىرگەن سوڭ سول وبلىستاردا جۇمىسقا ورنالاسۋىنا مۇمكىندىك جاسالسا، وبىلىس پەن اۋداندارداعى مامان كادرلارعا سۇرانىس شەشىلەر ەدى.

5) شەكارا اۋداندارعا ەرەكشە جەڭىلدىك ستاتۋس بەرىلسە. قازىر ەلىمىزدىڭ شىعىس جانە سولتۇستىك شەكارا اۋداندارىنىڭ تۇرعىندارى كوپتەپ قالاعا كوشىپ كەتكەندىكتەن ولاردىڭ جۇرتى قاڭعىراپ بوس قالدى. بۇل جاعداي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە جانە الەۋمەتتىك ەكونووميكالىق دامۋعا وتە ءتيىمسىز بولىپ تۇر. بۇل جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك. ول ءۇشىن شەكارا اۋداندارعا ەرەكشە جەڭىلدىك بەرەتىن ساياسات قولدانۋ قاجەت.

اتالمىش «ەرەكشە ساياساتى»: مەملەكەت شەكارا اۋداندارى تۇرعىندارىنا ارناۋى سۋبسيديا تاعايىنداۋ; شەكارا اۋدان، اۋىلداردا قىزمەت ىستەيتىن مەملەكەت قىزىمەتكەرلەرىنە، وقىتۋشى، دارىگەرلەرگە بەرىلەتىن ەڭبەكاقىنى باسقا اۋدانداردان از دەگەندە ەكى ەسە كوبەيتۋ; شەكارا اۋداندارىندا مەكتەپ بىتىرگەن تالاپكەرلەردى ارنايى كۆوتامەن ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلداۋ; شەكارا اۋدانداردىڭ تۇرعىندارىنا جاڭا مودەلدە زامانۋي كورىكتى تۇرعىن ءۇي سالىپ بەرىپ، ءۇي قۇرلىس اقىسىن ون جىلدا قايتاراتىن رەجيم ورناتۋ; شەكارا اۋداندارىنىڭ بۇرىنعى تۇرعىندارىن ءوز اۋىلدارىنا ءناسيحاتتاپ قايتارۋ جانە قانداستاردى ورنالاستىرۋ. وسىنداي ساياسات قولدانعاندا عانا شەكارا اۋدانداردىڭ ىرگەسى بەكەمدەلەدى، الەۋمەتتىك ەكونوميكاسى دامي تۇسەدى. بۇل ساياساتتى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسى دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت.

مۇنداي ساياساتتى قحر تيبەت جانە شىڭجاڭ سياقتى شەتكەرى اۋداندارىندا قولدانىپ كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ولار شەكارا اۋدانداردى تۇرعىندارمەن تولتىرىپ، قاۋىپسىزدىگىن نىعايتىپ، ەكونوميكاسىن دامىتىپ وتىرعانىن كوزىمىز كورىپ وتىر. بايقاساڭىز، شەكارانىڭ ارعى جاعى ادامعا تولى، بەرگى جاعى قاڭعىراپ جۇتاپ جاتىر. «بوس جاتقان جەر جاۋ شاقىرادى» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان بۇل جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، شەكارا اۋداندارىمىزدىڭ الەۋەتىن كوتەرۋ ءۇشىن ەرەكشە ساياسات قابىلداۋ كەرەك دەپ سانايمىز.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ پروفەسسورى

Abai.kz