اۋليەاتا وڭىرىندەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ 1930-1931 جىلدارى جاپپاي كوتەرىلىسكە شىعۋ سەبەبى جانە اۋداندىق دەڭگەيدەگى كەڭەس بيلىگىنىڭ قۇلاۋى

قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ، موينىنان بوداندىقتىڭ قامىتى شەشىلمەگەن كەزەڭدەردە قوعامداعى بارلىق سالالار تەك قانا ۇستەم قۇرعان يمپەريانىڭ ىقپالىندا بولىپ، ەلىمىز وتارشىلدىقتىڭ زاردابىن كوپ تارتىپ، باسىن تاۋعا دا، جارعا دا سوعىپ، تالاي تاريحي ادىلەتسىزدىككە ۇشىراپ كەلدى. اسىرەسە، حح عاسىر باسىندا رەسەيدە بيلىك باسىنا كەلگەن بولشەۆيكتەر مەن كوممۋنيستەردىڭ بۇيرىقشىل، ءامىرشىل-اكىمشىل سوتسياليزم، بيۋروكراتتىق جۇيەسىنىڭ اسەرىنەن قازاق حالقى بۇرىن سوڭدى بولماعان ناۋبەت پەن زوبالاڭعا ۇشىرادى. وزگەسىن ايتپاعان دا، سول كەزەڭدەردە ۇلتىمىز قوعامداعى بارلىق اقيقاتتان ەداۋىر الشاق ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. بۇل دەگەنىمىز ناعىز دەموكراتيانىڭ قالىپتاسۋىن، قوعامداعى ماسەلەلەردىڭ اشىق جاريالانۋىن جانە اقيقاتتىڭ ايتىلۋىن تەجەپ كەلدى دەگەن ءسوز.

ەندى، مىنە، بۇگىندە ەلىمىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزىپ، ەل تىزگىنىن ءوز قولىمىزعا العان داۋىردە كوپتەگەن تاريحي شىندىقتارعا كوز جەتكىزىپ كەلەمىز. قىسقاسى تاۋەلسىزدىك الۋىمىز – اشىق جاريالىققا جول اشتى. جاريالىق لەبى قوعامنىڭ باسقا سالالارى ءتارىزدى تاريح عىلىمىنا دا جەتتى. ەگەمەندىكتىڭ كوكجيەگىندە وشكەنىمىزدى جاڭعىرتىپ، جوعالعانىمىزدى جيناپ كەلەمىز. قازاق تاريحىنداعى ەڭ اسا اۋىر قيلى قيىن كەزەڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ حح عاسىر شيرەگىندەگى جۇرگىزگەن ايار ساياساتى - «تاركىلەۋ»، «ۇجىمداستىرۋ»، «اشارشىلىق»، «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن» ناۋقاندارى بولاتىن.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2020 جىلعى 24 قاراشاداعى №456 جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، وسى باعىتتا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارلىپ كەلەدى. بۇل جۇمىس اياسىندا ءبىز دە بىلگەن-تەرگەن، وقىپ-توقىپ جيناعان ازدى-كەم دۇنيەمىزدى كوپشىلىككە ۇسىنىپ وتىرمىز.

تارازدىڭ تاريحى باي دەپ ءبىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن دە، كەيىن ايتا بەرەرىمىز انىق. بىراق تا تارازدىڭ ەكى مىڭ جىلدىق تاريحىن تەك اسەمدەپ نەمەسە كوركەمدەپ ايتا بەرگەنمەن، تاريحتىڭ اۋىر كەزەڭدەرىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك-اق. تارازدىڭ تاماشا تاريحى مەن قاتار ايانىشتى تاريحى دا بار. وكىنىشتىسى، اۋليەاتانىڭ ياعني، تارازدىڭ باي تاريحىن ماقتاپ، ماداقتاپ ايتىلعان ەڭبەكتەر مەن سوزدەردىڭ كولەڭكەسىندە ءوڭىردىڭ ايانىشتى تاريحى كومەسكەلەنىپ كەلەدى. سوندىقتان دا حح عاسىر شيرەگىندە جارىماعان جارلىلاردان قۇرالعان كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنىڭ سالدارىنان بارلىق قازاقستاننىڭ تۇكىپىر-تۇكپىرىندە ورىن العان زوبالاڭنىڭ اۋليەاتا ءوڭىرىن دە اينالىپ وتپەگەنىن ەسكە سالعىم كەلەدى.

كەيدە ەلىمىزدىڭ وزگە ايماقتارىنا قاراعاندا «اۋليەاتا ءوڭىرى قاتتى اشتىققا ۇشىراماعان» دەگەن پىكىرلەردى كەيبىر تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ اۋزىنان ەستىپ جاتامىز. الايدا ءبىز ول عالىمداردىڭ پىكىرلەرى مەن ەڭبەكتەرىنە اسا قۇرمەتپەن قاراي وتىرىپ، كەلىسە المايتىنىمىزدى باسا ايتقانىمىز ءجون. اشارشىلىق ناۋبەتى تۇركىستان ولكەسى مەن جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ اراسىنداعى اۋليەاتا ايماعىن دا شارپىدى. كوپتەگەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار اشتىقتان كوز جۇمدى جانە باسقا ايماقتارعا بوسىپ كەتتى. بۇعان تاريحي فاكتىلەر جەتەرلىك.

دەگەنمەن دە اۋليەاتا وڭىرىندەگى سۇراپىل اشتىق بارىنەن دە سارىسۋ جانە تالاس اۋداندارىنىڭ تەرريتوريالارىندا ەرەكشە ورىن الدى. نەگە ولاي بولعان؟

سارىسۋ نەگىزىنەن ورتالىق قازاقستانعا ءتيىپ جاتقان اۋدان. شىعىس جاعى مويىنقۇم ارقىلى بەتپاقدالامەن شەكتەسەدى. ال تالاس اۋدانى سول مويىنقۇمعا بارىپ تىرەلىپ جاتقان ايماق. بۇل اۋدانداردا نەگىزگى تىرشىلىك كوزى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى بولعان. حالىق مالمەن كۇن كورىپ وتىرعان. 1928 جىلى ءىرى قازاق بايلارىن كامپىسكەلەگەننەن كەيىن، ياعني ءبارىن سىپىرىپ العان سوڭ، بۇل وڭىرلەردە جاعداي وتە اۋىرلاپ كەتكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اۋليەاتا وڭىرىندەگى وسى قوس اۋدان اشتىقتان ادام ايتقىسىز ازاپ شەككەن. تىپتەن سارىسۋ اۋدانىنداعى جاعداي سول كەزدەرى ت.رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان ەكىنشى حاتىندا كورسەتىلگەن. وعان ەل كوبىنەسە نازار اۋدارا بەرمەيتىن سياقتى. سول حاتقا قاراساڭىزدار ياعني، 1933 جىلى 9 ناۋرىزىندا رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتىندا مىنانداي ماسەلە ايتىلادى: «سارىسۋ اۋدانىنداعى 7000 قوجالىقتان 500-دەي قوجالىق قالعان، وزگەلەر اۋليەاتاعا جانە باسقا اۋداندارعا كوشىپ كەتكەن، ال ءبىرسىپىراسى، ءتىپتى قىرعىزستانعا اۋىپ بارعان. سارىسۋ اۋدانىندا اشارشىلىق وتە قاتتى ءورشىپ تۇر. ادامدار بوسىپ، كوپشىلىگى اۋليەاتا قالاسىنا باردى. قاراشا ايىندا وسى اۋداننان الدەنەشە جۇزدەگەن قازاق تايلى-تاياعى قالماي شۇبىرىپ، ۇزاق جولعا شىققان. وسى جول ۇستىندە ولاردىڭ ءبىرازى قازا تاپقان. قاڭتاردىڭ ەكىنشى بەسكۇندىگىندە عانا 24 ادامنىڭ سۇيەگى تابىلعان. جولشىباي جوسىلعان ادامدارعا جولدا قارۋلانعان بانديتتەر شابۋىل جاساپ، ءوزى اش ادامداردى ودان سايىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. اشتىقتان بوسىپ شاراسى قالماعان ايەلدەر وزدەرىنىڭ كىشكەنتاي بالارىن سۋعا لاقتىرعان. 5-6 قاڭتاردا اۋليەاتانىڭ شايحانالارىندا ءۇسىپ ولگەن 20 بالانىڭ سۇيەكتەرى جيناپ الىنعان جانە سول مەرزىم ارالىعىندا 84 ەرەسەك ادام اشتان ولگەن» دەيدى. («قازاق قالاي اشتىققا ۇشىرادى» جيناعى، 59-ب.) بۇنى تۇرار رىسقۇلوۆ ستالينگە جازىپ وتىر. وسىنداي جانتۇرشىگەرلىك جاعداي قالىپتاستى دەيدى. وسى اشتىق وتە ءورشىپ تۇرعان كەزدە سارىسۋ جانە تالاس وڭىرىنە جالپى ءبىزدىڭ اۋليەاتانىڭ ايماعىنا وراز جاندوسوۆ ۋاكىل بولىپ بارعان. ۋاكىل بولىپ بارعان كەزدە و.جاندوسوۆ سارىسۋ اۋدانىنىڭ حالقىنىڭ ءبىراز بولىگىن سوزاققا كوشىرگەن. قاراتاۋ اسىرىپ سوزاققا كوشىرىپ، ەلدى اشارشىلىقتان امان الىپ قالۋعا ارەكەت جاساعان. سول و.جاندوسوۆتىڭ گولوششەكينگە جازعان حاتى بار. سۇمدىق جانتۇرشىگەرلىك حات. حاتتا جاندوسوۆ بىلاي دەپ بايانداعان: «قارا جولمەنەن سارىسۋ اۋدانىندا №5 اۋىلعا قاراي كەلە جاتىر ەدىم، الدىمنان ايدالادا 12-14 جاستاعى ەكى بالا جولىقتى. ولار ايدالادا جاياۋ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. سودان كولىگىمدى توقتاتىپ: «ءاي بالار قايدا بارا جاتىرسىڭدار؟» دەپ سۇرادىم. سوندا بالالار: «اناۋ سايدا كوكتەمدە يت اتقىشتار كەلىپ يتتەردى اتىپ، سولاردىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الىپ كەتكەن. ەندى ءبىز سول سايعا بارىپ، يتتەردىن ولىمتىگىن جەپ، تاماقتانىپ ءجۇرمىز. بۇل جاز ايى بولسا، ال ەندى يتتەردىڭ ولىمتىگى كوكتەم ايىندا بولعان بولسا، قانشاما ۋاقىت وتكەن سول بۇزىلعان يتتەردىڭ ولىمتىگىن بالالار بارىپ جەپ ءجۇر ەكەن. ودان كەيىن ءبىر اۋىلعا كەلگەنىمدە الدىمنان ءىسىنىپ كەتكەن اياعى اۋىر ءبىر ايەل شىعىپ، ماعان زورعا دەگەندە كۇبىرلەپ سويلەپ، قولىن كوتەرىپ، «اناۋ كەتىپ بارا جاتقان ءيتتى اتىپ بەرشى» دەدى. ونى نە قىلاسىڭ؟ - دەگەنىمدە «ۇيدە بەس بالام اشتان ولەيىن دەپ جاتىر، ءيتتى اتىپ بەرسەڭىز، سولارعا مەن تاماق قىلار ەدىم» (م.قويگەلديەۆ. ت.وماربەكوۆ. «تاريح تاعىلىمى نە دەيدى؟» – الماتى: انا ءتىلى، 1993. 109-ب.)

اۋليەاتا ءوڭىرى تۋرالى و.جاندوسوۆتىڭ تاعى ءبىر حاتى بار. وندا و.جاندوسوۆ مىنا دەرەكتى كەلتىرەدى: «ەلدى ارالاپ تالاس اۋدانىنا بارا جاتقان ساپارىمدا جولدا 14-15 جاسار جالعىز بالا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ءاي قايدا بارا جاتىرسىڭ دەپ سۇراپ ەدىم، «مەن اۋىلعا بارا جاتىرمىن» دەدى. مەن اۋىلىڭ قايدا دەپ ەدىم تالاس اۋدانىڭداعى ءبىر اۋىلدى اتادى. وندا نەمەنەگە بارا جاتىرسىڭ دەدىم. (وندا ءبارى اشارشىلىقتان قىرىلىپ جاتقان كەز عوي.) ول جاقتا تۋىسقاندارىم بار، سولارعا بارا جاتىر ەدىم دەدى. ءوزىڭ قايدان كەلە جاتىرسىڭ دەپ ەدىم، ءوزىم قىرعىستاننان كەلە جاتىرمىن دەدى. نەگە جالعىزسىڭ دەدىم. سوندا ايتتى مەنىڭ اكە-شەشەم قىرعىستاندا اشتان ءولدى. ەندى وزىمنەن كىشى ءىنىمدى جانە وزىمنەن كىشى قارىنداسىمدى قىرعىزدان وتكەن سوڭ ايدالادا تاستاپ كەتتىم. ءىنىسى مەن قارىنداسىن الىپ جۇرە الماعان سوڭ جاپان دالادا تاستاپ كەتىپتى. ءسويتىپ ءوزى اعايىن-تۋىسقاندارىن ىزدەپ كەلە جاتىر ەكەن» دەيدى. مىنە بۇل، اۋليەاتا وڭىرىندەگى اشارشىلىقتان ورىن العان جايعدايدىڭ ءبىرى عانا.

ال، وسى ءبىزدىڭ وڭىرگە سول ۋاقىتتاردا ۋاكىل بولىپ كەلگەن عالىم احمەتوۆتىڭ قازىرگى بايزاق اۋدانىندا اشتىقتان ادام ەتىن جەگەندەردى قالاي ۇستاعانى تۋرالى ەڭبەگىن وقىساڭىز، تۇلا بويىڭىز تۇرشىگەدى.

ەندى وقىرماننان بۇل اشارشىلىققا اۋليەاتا ءوڭىرى قالاي دۋشار بولدى دەگەن سۇراق تۋىنداۋى زاڭدىلىق.

ول ءۇشىن ءسال عانا شەگىنىس جاساپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جەتە ويلاستىرىلماعان ساياسي رەفورماسىنىڭ ياعني، «تاركىلەۋ» مەن «ۇجىمداستىرۋ» ناۋقاندارىنا توقتالا كەتكەنىمىز ءجون بولار: VI بۇكىلقازاقتىق پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ (1927 جىل، قاراشانىڭ 15-23-ءى) قازاق بايلارىن كۇشپەن تاركىلەۋ تۋرالى قورىتىندىعا كەلۋى ەل ىشىندە جاپپاي دۇرلىگۋ تۋعىزدى. قازاق بايلارىن تاركىلەۋ تۋرالى دەكرەتتىڭ ءوزى 1928 جىلى تامىزدىڭ 27-سىندە قابىلداندى. ونىمەن بىرگە بك (ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى «بارلىق ەڭبەكشىلەرگە» دەگەن ۇندەۋ دە قابىلدادى. دەكرەت تە، ۇندەۋ دە 5 قىركۇيەكتە باسپاسوزدە جاريالاندى. بۇلار قازاق بايلارىن تاركىلەۋدىڭ 20 قىركۇيەكتە باستالىپ، 1 قاراشادا اياقتالاتىنىن ەسكەرتتى. (قر وما. – 5 س-ق.، 21 س-ت.، 15-ءىس، 46-پ، 135-ق، 1-ت.، 8-ءىس.).

قازاقستانداعى وتىرىقشىلاندىرۋدىڭ باستاۋشىسى بولعان ف.ي.گولوششەكيننىڭ ءوزى. قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى 1929 جىلى 6 قاراشاداعى ءوزىنىڭ ماجىلىسىندە «قازاق حالقىن وتىرىقشىلاندىرۋ تۋرالى قاراردى بەكىتۋ» ماسەلەسىن ارنايى تالقىلادى. وندا «قازاقتاردىڭ ۇلگى بولارلىق وتىرىقشى شارۋاشىلىق ۇيالارىن» جەدەلدەتە جاساۋ قاجەتتىگى پارتيا جانە كەڭەس ورگاندارىنا ەسكەرتىلدى.

قازاق بايلارىن تاركىلەۋ تۋرالى 1928 جىلى تامىزدىڭ 27-سىندە قابىلدانعان دەكرەتكە بايلانىستى نۇسقاۋلار جەرگىلىكتى كەڭەستىك اكىمشىلىك اپاراتتاعى شولاق بەلسەندىلەردىڭ تاراپىنان بۇرمالانىپ، اسىرا سىلتەۋشىلىككە جول بەرىپ، حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. مىسالى، بايلاردىڭ تەك مال-جانىن عانا ەمەس، «بارلىق كيىم-كەشەكتەرى، ءىش-كيىمدەرى، بارلىق ازىق-تۇلىگى» تاركىلەندى. ىدىس-اياق، ۇساق-تۇيەكتىڭ ءبارى، بالالاردىڭ ءىش-كيىمدەرى تارتىپ الىندى.(قر وما. – 1380-ق.، 1-ت.، 243-ءىس. 1,2,3,5,،59, 8-پ.)

ال ەندى وسىنداي جاعدايدان كەيىن قازاق كەدەيلەرىنىڭ ءوزى جەرگىلىكتى كوممۋنارلاردىڭ وزبىرلىعىن كورە وتىرىپ، ولاردىڭ ىسىنەن ءتۇڭىلىپ، قازاق قوعامىندا تاركىلەنىپ كەتكەن ءىرى بايلاردان كەيىنگى تاپ ورتا شارۋالارمەن بىرلەسە كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى نارازىلىق بىلدىرە باستادى.

ماسەلەن، 1930 جىلدىڭ 11 اقپانىندا سۇلتانبەك شالاقوۆ باستاعان سىرداريا وكرۋگىنىڭ سارىسۋ اۋدانىندا (اۋليەاتانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا 160 شاقىرىم) جەردە بولعان حالىق كوتەرىلىس باستاۋلارىن جانە سەبەپتەرىن 1928 جىلعى ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەۋ ساياساتىنان باستالعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك (قرپم. 141-ق.، 17-ت.، 471-ءىس، 222-پ.). نەگىزىنەن 1928 جىلى قازاق دالاسىندا بۇكىل ءىرى بايلار تولىق تاركىلەنىپ بىتكەن. الايدا ناۋقاننىڭ ورىنداۋ جوسپارىنا بۇل بايلاردىڭ سانى جەتكىلىكسىز بولدى دا، جەرگىلىكتى بەلسەندىلەردىڭ تاراپىنان 1929-1930 جىلدارى ورتا شارۋلارمەن قاتار كەيبىر كەدەيلەردىڭ توبى دا تاركىلەنىپ، جەر اۋدارىلىپ كەتكەن. وسىنداي جاعدايدان كەيىن سارىسۋداعى قازاقتاردىڭ جاپپاي باس كوتەرۋىنە اكەلىپ سوقتى. زەرتتەۋشى-جازۋشى ب.قويشىباەۆ ءوزىنىڭ «تاراز. جامبىل وبلىسى» ەنتسيكلوپەدياسىندا جازعان سارىسۋ كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ماقالاسىندا 1930 جىلعى كوتەرىلىس باستاۋلارىن جانە سەبەپتەرىن 1928 جىلعى ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەۋ ساياساتىنان ورىندى ىزدەستىرەدى. (ب.قويشىباەۆ. سارىسۋ كوتەرىلىسى. // تاراز. جامبىل وبلىسى. ەنتسيكلوپەديا. الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» جاق-ى، 2003.)

بۇل تاريحي وقيعاعا بايلانىستى كوپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ۇعا قۇرمەتتى اكادەميگى مارقۇم تالاس وماربەكوۆ جانە تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىبايەۆپەن بىرلەسە جۇمىس جۇرگىزگەن ەدىك. قوس عالىمنىڭ پىكىرىنشە جامبىل وبلىسىنىڭ اۋماعى دا حح عاسىر شيرەگىندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جەتە ويلاستىرىلماعان ساياسي رەفورماسىنىڭ كوپ زارداپتارىن شەككەن. ءتىپتى كەڭەستىك بيلىك ورگاندارىنىڭ قازاقتىڭ ىشىندەگى ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارىنداعى باسسىزدىعى مەن اسىرا سىلتەۋشىلىگىنە قارسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جاپپاي باس كوتەرىپ، نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، كوتەرىلىسكە شىققاندارىن، ياعني سول ەرەۋىلدەرگە قاتىسقان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كەيىننەن بيلىك تاراپىنان جاپپاي قاتاڭ جازالاۋعا ۇشىراعانىن دا ۇلتىمىزدىڭ قاسىرەتتى تاريحىنان بىلمەمىز.

مىسالى تاريحىمىزدىڭ قيلى دا قۇبىلمالى قيىن كەزەڭدەرىنە ۇڭىلەر بولساق، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورناعان ۋاقىتىنداعى العاشقى ون جىلدىعىنىڭ وزىندە ەلىمىزدىڭ باسىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان زوبالاڭدى باستان كەشتى. ولار ارينە، «تاركىلەۋ»، «كىشى قازان» ساياساتى، «ۇجىمداستىرۋ» ناۋقاندارى.

تاريحي فاكتىلەر قازاقستاندا حالىق كوتەرىلىستەرى بولعان باسقا اۋداندار ءتارىزدى سارىسۋ وڭىرىندە دە بايلاردى كامپەسكەلەۋ ساياساتىنىڭ اسا قاتال بولعانىن كورسەتەدى. 1928 جىلى كۇزدە سارىسۋ اۋدانىنىڭ ءىرى بايلارى ياعني، اۋداندا ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن اعايىندى ارعىنباەۆ كاكۋ جانە وكسىكباي، جانىبەكوۆ تولەبەك، ىقىلاسوۆ ءجۇسىپ، كەڭكوزوۆ اقبەرگەن، اعايىندى قوجاتاەۆ اۋەلبەك جانە يمانبەك، قۇنانوۆ ءالىپ، وتەشيەۆ سىزدىق ءتارىزدى ت.ب. اۋقاتتىلار قوجالىقتارى وسى كامپەسكە ناۋقانىندا تاركىلەندى. نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن عانا كۇن كورىپ وتىرعان اۋدان ءۇشىن ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتى كۇيرەتۋ اسا اۋىر احۋال قالىپتاستىردى. ناۋقاننىڭ سوڭىنا قاراي «تاركىلەۋگە قارسىلىق جاساۋدى ۇيىمداستىرماق بولدى» دەگەن جەلەۋمەن 1928 جىلى جەلتوقساندا دىنشە ءادىلوۆ، اعابەك بايدۋللاەۆ، قاقتىعىس بارسىندا وققا ۇشقان بايسەيىت ءادىلوۆ، 1929 جىلدىڭ باسىندا اسقار، اۋباكىر، جولداسباي، ءابۋالى ادىلوۆتەر، نۇرلان كارىباەۆ، اكپار ىبىراەۆ، مۇحامەديا ارعىنباەۆ، ارتىقباي ءالين ت.ب. ەل ىشىندە بەلگىلى 16 ازامات وگپۋ تاراپىنان ۇستالدى. سوسىن ەل ىشىندە ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ سوڭى ورتاشا داۋلەتتىلەردىڭ مال-مۇلكىن سىپىرىپ الۋعا ۇلاستى. (ت.وماربەكوۆ. 1929-1931 جىلدارداعى حالىق كوتەرىلىستەرى. الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2018. 162-163 ب.، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اشىق دەرەكتەر بازاسى)

وسىنداي جاعدايدان كەيىن 1930 جىلدىڭ قاڭتارىندا سارىسۋ جانە وعان كورشى تالاس اۋداندارىندا كەڭەستىك وزبىر ساياساتقا قارسى حالىقتىق ءىس-ارەكەتتەر بوي كورسەتە باستاعان. سارىسۋداعى نارازى حالىقپەن بولعان قاقتىعىستا سارىسۋ اۋدانى گپۋ-ءدىڭ وكىلى تىنىشتىقباەۆ ولتىرىلگەن. سارىسۋداعى نارازىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وگپۋ-ءدىڭ جەرگىلىكتى وكىلەتتىگى سارىسۋ اۋدانىنىڭ اۋىلدارىنا 50 ادامنان تۇراتىن اتتى اسكەردى جىبەرگەن. سونىمەن قاتار، وسىنداعى كەنتارالدا، ويىقتا جەرگىلىكتى پارتيا، كومسومول وكىلدەرىنەن، كەدەيلەردەن 30 ادامدى بىرىكتىرەتىن كوممۋنيستىك وترياد جاساقتالىپ، نارازى اۋىلدارعا اتتاندىرىلعان.

1930 جىلى 22 ناۋرىزدا تالاس كونتونىندا دميتريەۆكا ەلدى مەكەنىدە ەكى جاقتى قاقتىعىس ورىن العان. مۇندا قوزعالىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ سانى 200 كىسىگە جەتكەن. الىمبەت مولدا باستاعان كوتەرىلىسشىلەر توبى جەر اۋدارىلۋى ءۇشىن قامالعانداردى بوساتۋعا تىرىسقان. بۇل كوتەرىلىستەرگە باسشىلىق جاساعاندار – بۇرىنعى تالاس بولىستىعىنا قاراستى بولعان 8-اۋىل تۇرعىنى – سۋپاساەۆ كەرىمبەل، 12-اۋلىنان كوكەەۆ جانىبەك، 9-اۋىلدان شايكوتيەۆ جولدا، 11-اۋىلدان ەسقوجاەۆ تالاپبەكتەر بولعان.

قاقتىعىس بارىسىندا كوتەرىلىسشىلەر تالاس كانتونىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى شىناليەۆتى ولتىرگەننەن كەيىن ياعني اۋداندىق كەڭەستىك اكىمشىلىكتى قۇلاتقاننان سوڭ وكىمەت تاراپىنان كوتەرىلىستى جويۋ شارالارىنا ساياسي ءمان بەرىلە باستايدى.

اۋليەاتادان 23 ناۋرىزدا الەكساندروۆسكىگە كادرلىق روتانىڭ 27 اتقىشى، قازاق ۇلتتىق ديۆيزيونى جانە ميليتسيا وتريادى كەلىپ، جازالاۋ وپەراتسيالارىن باستاپ كەتەدى. سارىسۋداعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان جانتىرەشمانوۆ، ساراەۆتار ۇستالىپ، اتىلعان. (ن.س.بايقاداموۆ. سىرداريا وكرۋگىندەگى كۇشپەن ۇيىمداستىرۋ جانە شارۋالاردىڭ قارسىلاسۋ قوزعالىسى. 97-98-بب.). (ت.وماربەكوۆ. زوبالاڭ الماتى: سانات، 1994. (كۇشپەن ۇجىمداستىرۋعا قارسىلىق) 128-129-بب.

سارىسۋ-تالاس اۋداندارىنداعى كوتەرىلىس 1931 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا قورداي اۋدانىندا جالعاستى. اكادەميك ت.وماربەكۇلىنىڭ ايتۋىنشا: «ارحيۆتىك قۇجاتتاردا قورداي اۋدانىنداعى ۇجىمداستىرۋعا قارسى قۇرىلعان ءۇش «باندالىق» توپتار تۋرالى جازىلادى: وماربەك، اعىباي، سىپاتاي. سولاردىڭ بىرىندە قاستەكوۆ ورازالى دەگەن ازامات بەلسەندى رەتىندە كورسەتىلەدى»، – دەيدى.

بايقاپ وتىرساڭىزدار سول كەزدەگى تەرگەۋ قۇجاتتارىندا كوتەرىلىسكە قاتىسقان جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ بارىنە «باندىلار» دەگەن ايدار تاققان. ارينە، ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف.ي.گولوششەكيننىڭ 1929 جىلعى «باتپاققارا»، «تاقتا كوپىر» جانە «بوستاندىقتاعى» كوتەرىلىستەردەن كەيىنگى شىققان ارنايى قاۋلىسىنان سوڭ ەلدەگى بۇكىل ەرەۋىلگە تاعىلعان باستى ايىپتاۋى بولاتىن.

اتالعان قاستەك، قورداي اۋداندارىنداعى باندىلارمەن (كوتەرىلىسشىلەرمەن م.ە.) كەڭەس ورگاندارىنىڭ قاقتىعىستارى تومەندەگى رەتپەن كەلتىرىلگەن. بۇل سول تۇستاعى ەڭ ءبىر شىعىنى كوپ كوتەرىلىستەردىڭ ءبىرى بولىپ تاريحتا قالدى.

قوردايداعى كوتىرىلىسشىلەر كومسومول اتىنداعى كولحوزدىڭ كەڭسەسىنە باسا كوكتەپ كىرىپ، اۋىلدىق كەڭەس كەڭسەسىن ورتەگەن، كوپپەراتيۆتەردى تالقانداپ، ونداعى تاۋارلاردى ءوزارا ۇلەستىرىپ العان. مۇنان سوڭ ولار «ۇمتىل» كولحوزىنىڭ مالدارىن ايداپ اكەتكەن.

بۇل «حالىقتىق كوتەرىلىستەرگە» قارسى اۋدان ورتالىعىندا ارنايى جاساق ۇيىمداستىرىلىپ، 17-18 ماۋسىمدا جانە 5 شىلدەدە نارازى توپقا قارسى ارەكەتتەر جاسالادى. №11, 12 جانە 14-اۋىلدار ماڭىندا ارنايى جاساق پەن كوتەرىلىسشىلەر اشىق قاقتىعىسقا تۇسكەن. كەيىننەن نارازى توپتىڭ سانى بۇل جەردە 300-گە جۋىقتاپ، قارۋلى قارسىلىق كورسەتە باستاعان سوڭ، كوممۋنيستىك وتريادتار اتىستان قايمىعىپ، وتار تەمىر جول ستانساسىنا قاراي شەگىنە قاشقان.

كوتەرىلىسشىلەر مەن جازالاۋشىلار اراسىنداعى كەلەسى ۇرىس 1931 جىلدىڭ 19 تامىزىندا بولعان.

دولانقارا دەگەن جەردە 1931 جىلى 21 قىركۇيەكتە بولعان ۇرىستا وگپۋ-ءدىڭ شۋ اۋداندىق باسقارماسىنىڭ باستىعى نۇرعاليەۆ وققا ۇشتى. بۇدان كەيىن جازالاۋشىلاردىڭ ەكپىنى كۇشەيىپ، 1931 جىلى 27 قاراشاسىندا قورداي اۋدانىنىڭ 12-اۋىلىندا كوتەرىلىستىڭ بەلسەندى باسشىسى بولعان ارسەنوۆ پەن سەرىكتەرى قولعا تۇسەدى.

جالپى جازالاۋعا كەلسەك، قورداي اۋدانىندا بولعان كوتەرىلىستەرگە بارلىعى 250 ادام قاتىستى دەگەن كىنامەن تۇتقىندالدى.

قازاقستان وگپۋ-ءنىڭ ەرەكشە ۇشتىگىنىڭ 1931 جىلى 23 قاراشاداعى، 1932 جىلعى 28 قاڭتارداعى جانە 19 اقپانداعى قاۋلىلارىمەن 28 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى، 107 ادام 1 جىلدان 10 جىلعا دەيىنگى ءارتۇرلى مەرزىمدەرگە ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرلەرىنە قامالدى. قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى اۋداندارعا 3 جىلدان 5 جىلعا دەيىنگى مەرزىمدەرگە 11 ادام جەر اۋدارىلدى. الدىن الا تۇتقىندا وتىرۋ مەرزىمى ەسەبىنەن 22 ادام بوساتىلدى. 1 ادام 3 جىل مەرزىمگە ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرىنە شارتتى تۇردە سوتتالعان. (ت.وماربەكوۆ. 20-30 جىلدارداعى قازاقستان قاسرەتى، الماتى: سانات، 1997. 213-215 ب.)

جوعارىدا اتالعان ءۇش اۋدانداعى حالىقتىڭ جاپپاي كوتەرىلۋىنەن تۋىنداعان قاقتىعىستاردا اۋداندىق دەڭگەيدەگى كەڭەستىك بيلىكتىڭ از ۋاقىتقا بولسا دا قۇلاعانىن بايقاۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، سوتتالعان ازاماتتاردىڭ ءتىزىمىن ارحيۆتىك مۇراعاتتاردان ىزدەستىرۋ جۇمىستارىندا بىرنەشەۋىنىڭ  جازالانۋى تۋرالى اقپاراتتارى تابىلعانىمەن، ەداۋىرىنىڭ قۇجاتتارى ءالى كەزدەسپەي كەلەدى. الداعى ۋاقىتتاردا بۇل دەرەكەتەردە انىقتالىپ قالادى دەگەن ۇمەتتەمىز.

جوعارىداعى ايتىلعان تاريحي وقيعالارعا قىسقاشا قورىتىندىلار جاسار بولساق، 1929-1931 جىلدارداعى قازاق شارۋالارىنىڭ نارازىلىقتارى مەن كوتەرىلىستەرى كەڭەس يمپەرياسىنىڭ وكتەمدىگىنە قارسى ۇلت-ازاتتىق سيپاتتاعى قوزعالىس بولدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. سوندىقتان بۇل كەزەڭدەردە الەۋمەتتىك تەڭدىكتى، وزبىرلىققا قارسى ازاماتتىق پوزيتسياسىن ۇستانعان كوتەرىلىس قاتىسۋشىلارىنا تاعىلعان «بۇزاقى»، «كونتررەۆوليۋتسيونەر»، «بانديتيزم» سىندى ايىپتاۋلارىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسىن پايدالانا وتىرىپ، جاڭا قابىلداناتىن زاڭ اياسىندا اقتاۋدى ۇسىنامىز. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسىن پايدالانا وتىرىپ، جوعارىداعى وقيعالارعا قاتىسى بار ازاماتتاردى ارحيۆتىك دەرەكتەردەن قاراستىرىپ، زەرتەپ، زەردەلەپ، جۇمىس جۇرگىزۋدى جەدەلتەۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن وسى وقيعالارعا قاتىسى بار دەگەن ەلىمىزدەگى وزگە وبلىستارداعى ارحيۆتىك مەكمەلەرگە ءىس-ساپارلار ۇيىمداستىرىپ، مۇراعاتتاردا ۇزاق ۋاقىت ياعني، اسىقپاي مۇقيات جۇمىس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك جاسالۋى قاجەت.

ماديار ەرالىۇلى،

شەرحان مۇرتازا اتىنداعى رۋحانيات جانە تاريحتانۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر مەن دەرەككوزدەر

قرپم. 141 – ق. 17-ت.، 471-ءىس، 222-پ.

قرپم. 141-ق.، 1-ت.، 5780-ءىس.، 19-پ.; م.قويگەلديەۆ، ت.وماربەكوۆ تاريح تاعىلىمى نە دەيدى؟-الماتى: انا ءتىلى 1993 ج. 109-ب.

ب.قويشىباەۆ. سارىسۋ كوتەرىلىسى / تاراز. جامبىل وبلىسى. ەنتسيكلوپەديا. الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» جاق-ى، 2003.

ن.س.بايقاداموۆ. سىرداريا وكرۋگىندەگى كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ جانە شارۋالاردىڭ قارسىلاسۋ قوزعالىسى. 96-ب.

ت.وماربەكوۆ. زوبالاڭ. الماتى: سانات، 1994, 128 ب.

ت.وماربەكوۆ. 20-30 جىلدارداعى قازاقستان قاسرەتى، الماتى، 1997 ج.

Abai.kz