ححI عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى ءىرى وقيعالار مەن جاھاندىق وزگەرىستەرگە تولى، جەكەلەگەن حالىقتار مەن ەلدەردىڭ تاعدىرىندا بەتبۇرىس بولۋدا. قازاقستاندا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ قالىپتاسۋىنا 30 جىلدان اسسادا  كۇن تارتىبىنە قازاق حالقى تاريحىنىڭ كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرى شەشىلگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە 2022 جىلدىڭ باسىنداعى وتكەن قاڭتار وقيعاسى قاراپايىم حالىق ساناسىنا جاڭاشا وي سالعانداي بولدى. قازاقستان تاريحىنداعى وسىنداي پروبلەمالاردىڭ ءبىرى وتكەننىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى تۋرالى، ونىڭ ىشىندە حالىق جادىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان اتاقتى حاندار، بەلگىلى بيلەر مەن باتىرلار تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەر ءالى دە بولسا ءبىر ىزدىلىككە كەلە قويعان جوق. بۇگىنگى ماسەلەگە ارقاۋ بولاتىن ول ابىلاي حاننىڭ قوعامدىق ساياسي قىزمەتىنىڭ سان قىرلىلىعى تۋرالى.

ابىلاي حان ءومىر كەشكەن كەزەڭ قازاق دالاسى ءۇشىن اسا كۇردەلى ساياسي پروتسەسستى باستان كەشىرىپ جاتتى. XVIII عاسىردىڭ 30-40-شى جىلدارى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ جاڭا جاندانۋى سۇلتان، كەيىنىرەك ابىلاي حاننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحىنداعى اسا كورنەكتى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى ابىلاي حان اقىلدى ساياساتكەر، ساۋاتتى ديپلومات، دارىندى قولباسشى بولعان. ونىڭ نەگىزگى مىندەتى قازاق حاندىعىن ساقتاپ قانا قويماي  ونى نىعايتۋ بولدى.

ابىلاي حان - 1771 – 1781 جىلدار ارالىعىندا بيلىك قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ 18-ءشى حانى. قازاق ورداسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ۇلى حانداردىڭ ءبىرى. ارعى تەگى اق وردانىڭ نەگىزىن قالاعان وردا ەجەن حاننان باستاۋ الادى. ابىلاي ونىمەن قوسا ۇرىس حان، باراق حان، از-جانىبەك حان سياقتى بيلەۋشىلەردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. ابىلاي حان قازاق تاريحىنداعى بىرەگەي تۇلعا كەنەسارى حاننىڭ اتاسى[1].  ابىلاي حاننىڭ شىن ەسىمى-ءابىلمانسۇر. ول-كوركەم ءۋالي سۇلتاننىڭ ۇلى، ابىلاي حان قانىشەردىڭ نەمەرەسى، باراق حاننىڭ 9-شى ۇرپاعى. ابىلاي حاننىڭ ارعى اتاسى قازاق ورداسىنىڭ اتاقتى نەگىزىن قالاۋشى ءاز-جانىبەكتەن شىققان، ول ءوز كەزەگىندە شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حاننىڭ ۇرپاعى. ءابىلمانسۇردىڭ اكەسى جوڭعاريا بيلەۋشىسى تسەۆان رابداننىڭ شاپقىنشىلىعى كەزىندە جاۋلاردىڭ قولىنان ۇرىستا قازا تاپقان. كوپتەگەن قايعى-قاسىرەتتەر مەن قيىندىقتاردى باستان كەشىرگەن بولاشاق حان 12 جاسىنان باستاپ قاراپايىم ورتادا ءوستى، بۇل وعان كەيىنىرەك شىنىمەن بۇكىلحالىقتىق كوشباسشى بولۋعا كومەكتەستى.

ابىلاي تۋرالى جازباشا تاريحي دەرەكتەر بىزدەرگە تۇسىنىكتى ورىس تىلىندە ءجيى كەزدەسەدى. وعان دالەل رەسەيدە رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ۋاقىتتا شىعارىلعان بارلىق ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتەردىڭ بارىنە دەرلىك ابىلاي حان تۋرالى مالىمەتتەر بار. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋدە قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشى عالىمى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «ابىلاي»-اتتى ماقالاسى ۇلكەن ماڭىزعا يە. XIX عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ باسىندا جازىلعان ول ابىلاي حانعا ارنالعان العاشقى عىلىمي جۇمىس بولىپ تابىلادى. ول تۋرالى كوپتەگەن قىزىقتى مالىمەتتەر، اتاپ ايتقاندا، 50-ءشى جىلدارى جينالعان XVIII عاسىرداعى باتىرلار تۋرالى تاريحي ماتەريالداردا كەزدەسەدى. قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ شەجىرەسى تۋرالى ءوزى قۇراستىرعان كەستەلەر دە اسا قۇندى. شوقان ءۋاليحانوۆ ابىلايداي شەكسىز بيلىككە يە بولعان ءبىر دە ءبىر قازاق حانىنىڭ بولماعانىن، ونىڭ مەملەكەت بيلىگىن ورتالىقتاندىرىپ، نىعايتۋ باعىتىنداعى ارەكەتتەرىن، «حاننىڭ بيلىگىن القالى كەڭەس ارقىلى شەكتەپ وتىراتىن رۋباسىلار مەن سۇلتانداردىڭ وركوكىرەك ۇستەمدىگىن» شەكتەگەندىگىن جازدى[2].

سونىمەن قاتار، كورشىلەس اسپان استى ەلىنىڭ، ياعني قىتاي دەرەكتەرىندە دە  كوپتەپ ماتەريالداردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ابىلاي حان تۋرالى قازاقستاننىڭ وزىندە جانە ودان تىس جەرلەردە ءتىل بىلەتىن زەرتتەۋشىلەر كوپتەپ كوتەرىپ ءجۇر، بىراق ول ارينە، باسقا ماسەلە.

ابىلاي تۋرالى ايتقاندا ونىڭ كوقىرلى قىزمەتىن مۇمكىندىگىنشە تولىقتاي اشۋ ءۇشىن قازاقستاندىق ءتىپتى تۇركى تىلدەس ادەبيەتتەرگە شولۋ قازىرگى تاڭدا الەم مويىنداعان «اۋىزشا» تاريحتى تالداۋسىز بولماس ەدى. ال ابىلاي حان تۋرالى حالىق اۋىز پوەزياسىنىڭ وراسان زور ءماسسيۆىن  دە ەستەن شىعارماعان ءجون. ابىلايدىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ ابىلاي حان تۋرالى جىرلارىنىڭ نەگىزىندە دە قاراستىرۋعا بولادى. م.ءجۇسىپ(1858-1931) شىعارمالارىندا حانعا قاتىستى ماسەلەلەرگە تەرەڭ توقتالعان. اقىننىڭ «ابىلايدىڭ تۇتقىن بولۋىنا» قاتىستى مالىمەتتەر، «ابىلايدىڭ ءبىر جورىعى»، «جانىبەك باتىردىڭ ءتۇسىن ابىلايدىڭ جورۋى» سىندى دايەكتەرمەن مىلىمەتتەر وتە قىزىقتى. اقىن ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭنىڭ ۋاقىت شىندىعىن، ءداستۇر جالعاستىعىن جيناقتاپ، سارالاپ قانا قويماي، ونى كوركەمدىك تۇرعىدان تولىقتىرىپ، تاريحي دەرەكتەرمەن تولىقتىرىپ وتىرعان[3]. ساۋاتىن ەرتە اشىپ، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن جەتىك بىلگەن، شىعىس تاريحىنان، فيلوسوفياسىنان، əدەبيەتىنەن مول ماعلۇماتى بولعان، شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگىن شىعىس تاقىرىبىنا ارناپ، نəزيرالىق əدىسپەن جازعان اقىن ءشəدى جəڭگىرۇلىنىڭ  (1865-1931ج.ج.) «تاريحات»، «تاريحناما» دەپ ءəرتۇرلى اتالىپ جۇرگەن داستانى حح عاسىردىڭ 70-جىلدارى تابىلعان قولجازبا كۇيىندە-اق عالىمدار نازارىنا ىلىكتى. بىراق، حاندارعا دەگەن كەڭەستىك تەرىس كوزقاراس زەرتتەۋشىلەردى، əسىرەسە ابىلايعا بايلانىستى تۇسىن اينالىپ وتۋگە ءمəجبۇر ەتكەنى بايقالادى. ونىڭ بەرگى جاعىندا، ءتىپتى تəۋەلسىزدىك العان جىلدارى شىققان وقۋلىقتار مەن زەرتتەۋلەردە دە داستاننىڭ بۇل ابىلاي حان جىرلانعان تۇسى جاي اتالىپ وتۋمەن عانا شەكتەلىپ كەلەدى[4].

ەلىمىزدە كەڭ تاراعان تاريحي اندەردەن، اڭىزدار مەن پوەمالاردان بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك، بەيبىتشىلىك پەن بەرەكە تۋرالى جارقىن ءۇمىتتى حالىق ۇلى حاننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرعانى كورىنىپ تۇر. اۋىزشا حالىق پوەزياسىندا ابىلاي ءادىل دە دانا بيلەۋشى، باتىل جاۋىنگەر جانە قولباسشى رەتىندە كورىنەدى. نە ءبىر تار جول، تايعاق كەشۋدى باستان كەشكەن ۇلتتىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ تاعدىرىنىڭ تارعىل جولى مەن داڭعىل جولى  قاتار سۋرەتتەلە وتىرىپ، قاراشا حالقىنىڭ قامىن جەگەن نار تۇلعانىڭ يگىلىكتى ىستەرى، قارىمدى قادامى، پاراسات پەن باعامى تەرەڭ اشىلعان. شوقان شىڭعىسۇلى: «قازاقتاردىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىندە ابىلاي ايرىقشا قاسيەتى بار كيەلى، كەرەمەت قۇدىرەت يەسى بولىپ سانالادى. ابىلاي ءداۋىرى، قازاقتاردىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى. ونىڭ جورىقتارى جانە باتىرلارىنىڭ كوزسىز ەرلىگى مەن قاھارماندىعى جىر-داستانداردىڭ ارقاۋىنا اينالعان»، - دەپ اتاپ كورسەتتى[5].

حح عاسىردىڭ اياعىندا قازاق تاريحىنداعى ساياسي كەزەڭدەر مەن كۇرەسكەر تۇلعالاردىڭ پورترەتتەرى ونىڭ ىشىندە ابىلاي حان بەينەسى پوەزيا تىلىندە  دە جاقسى جاسالدى. ول تۋرالى بىردە:

«اسپاننان قۇلاتقانداي قاعىپ ايدى،
قانسىراپ كەنەسارى باعى تايدى.
يساتاي، ماحامبەتتى اڭىز ەتىپ،
ساعىندى قالىڭ قازاق ابىلايدى»، - دەسە ەكىنشى بىردە:

«ابىلاي حاننىڭ «اق ءۇيى» –
تاريحتىڭ تارلان بەلەسى.
ايتىلىپ ءجۇردى تىم ءجيى،
ساعىنتىپ ەلدى توبەسى»، -دەيدى كاكىمبەك سالىقوۆ.

ودان كەيىنگى ەلدىڭ قيىن-قىستاۋ تاريح كەزەڭدەرىن وتارشىلىقتى  بىلايشا سۋرەتتەيدى:

«شىقپادى ءتۇزۋ ءتۇتىن تۇڭدىكتەن دە،
بەرەكە تايدى حاندىق بيلىكتەن دە.
ورىستىڭ بەكىنىستەرى قاپتاپ كەتتى،
قۇرساۋلاپ قيلى زامان كيلىككەندە»، - دەپ جازادى اقىن [6].

سونداي-اق، قازىرگى اۋىز ەكى تىلدەگى ماقال-مəتەلەردە، ناقىل سوزدەردە ابىلاي حان تۋرالى، ناقتى ايتىلعاندارى كەزدەسەدى. سولاردىڭ ىشىندە اسا قۇرمەتپەن جəنە ءجيى ايتىلاتىنى ابىلاي حان تۋرالى. «حاننىڭ ءبəرى ابىلاي ەمەس، باتىردىڭ ءبəرى اعىباي ەمەس»، – دەيدى حالىق ناقىلى. ءسوز جوق، اعىباي باتىر – كەنەسارى زامانىندا اتى شىققان ەر. بىراق ماقالداعى باستى ايتىلماعى – ابىلايدىڭ قازاق تاريحىنداعى ەرەكشە ورنى، ال اعىباي ەسىمى ابىلايعا ۇيقاستىرىپ ايتۋ ءۇشىن الىنعان بولۋى كەرەك. ويتكەنى اعىبايدان دا باسقا اتاقتى باتىرلار بولعانى راس. بۇل ماقالدا ابىلايدىڭ حاندىق ءدəۋىرىن جəنە ونىڭ سول كەزدەگى بيلىگىن، جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرىن باسقا حانداردان بيىك قويادى. ياعني، ابىلايدى قادىرلەپ-قۇرمەتتەۋ سەزىمى جاتىر. ال كەلەسى ءبىر «ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىنا شاباسىڭ با؟»، - دەگەن ءبىر قاراعاندا اشۋمەن ايتىلعان، دورەكىلەۋ كورىنەتىن قاناتتى ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسى بار، سوندىقتان بولار ەل اۋزىندا ءəلى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ ءجۇر. بۇگىنگى كەدەگى باتا سوزدەردەگى ابىلاي حان بەينەسىنىڭ كورىنىستەرى ءالى دە كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى: «ابىلايدىڭ ارۋاعى قولداسىن»، - دەگەن ءجيى ايتىلادى.

ابىلا حان تۇسىنداعى ۇلى دالانى مەكەندەگەن بارلىق ءۇش ءجۇز قازاقتارىنىڭ بىتىراڭقى كۇي كەشۋى سىرتقى جاۋلارى ءۇشىن ءتيىمسىز ەدى. قازاقتاردىڭ ءبىر مەملەكەتكە بىرىگۋى رەسەيدەگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جوسپارىنا كىرمەگەن بولاتىن. «ءبولۋ جانە جەڭۋ»، - قاعيداتىنا سۇيەنە وتىرىپ، ول حانداردى ءبىر-بىرىمەن كۇرەسۋگە يتەرمەلەپ، ازاماتتىق قاقتىعىستى قوزدىرۋعا تىرىستى. سوندىقتان ەكاتەرينا II ابىلايدى بارلىق ءۇش ءجۇزدىڭ حانى دەپ تانۋدان باس تارتتى.  ش.ءۋاليحانوۆتىڭ كۋالىگى بويىنشا، ابىلاي حان بولىپ سايلانعاننان كەيىن «انت قابىلداۋ» ءۇشىن ورىس شەكاراسىنا بارعىسى كەلمەدى، ول ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىمەن «اسپان ۇلىنىڭ» حالىق سايلاۋى مەن گراموتاسىمەن بۇرىننان بەكىتىلگەنىن ايتتى. ابىلاي حاننىڭ ىقپالىن تۇپكىلىكتى جوعالتادى دەپ الاڭداعان پاتشا ۇكىمەتى ونى ورتا ءجۇزدىڭ حانى رەتىندە انت قابىلداۋعا كوندىرۋ ءۇشىن بارلىق شارالاردى قولدانادى. سەزىمتال ساياساتكەر رەتىندە ابىلاي حان ءوز حالقى ءۇشىن رەسەي يمپەرياسىمەن قاراما-قايشىلىقتىڭ ىقتيمال سالدارىن ءتۇسىندى. اسىرەسە قازاقستان ءۇشىن سولتۇستىك كورشىمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستاردى دامىتۋ ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى. گراموتانى سالتاناتتى تۇردە تاپسىرۋ ءۇشىن ابىلاي حاندى پاتشايىمدار ورىنبورعا نەمەسە پەتروپاۆلعا شاقىرىلادى، بىراق ول ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن بۇل قالالارعا كەلۋدەن باس تارتادى. سودان كەيىن رەسەي ۇكىمەتى گراموتانى تاپسىرۋ جانە ابىلاي حانعا حاندىق قادىر-قاسيەت بەلگىلەرىن (قىلىشتار، توندار جانە التىنمەن تىگىلگەن باس كيىمدەر) قويۋ ءۇشىن حان ورداسىنا ارنايى ەلشىلىك جىبەرەدى. ورىس بيلىگىنىڭ مۇنداي تاباندىلىعى «پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ەركىنەن تىس حان بولۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ويلاردى قوزدىرماۋ» ارقىلى ءتۇسىندىرىلدى.

ونىڭ جەكە تۇلعالىق قاسيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى بيلىككە كەلۋىنە اسەرى بولدى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. 1771 جىلى ابىلمامبەت حان قايتىس بولىپ حاننىڭ تىكەلەي مۇراگەرلەرى بولعانىنا قاراماستان، جالپىۇلتتىق قازاق حانى رەتىندە حالىق ءبىراۋىزدان ابىلايدى سايلايدى. بۇل ۇلى حاننىڭ كورنەكتى ەڭبەگىن جالپىعا بىردەي مويىنداۋدىڭ كورىنىسى بولدى. رەسەي پاتشايىمى ەكاتەرينا II-گە ءوزىنىڭ قازاق حانى بولىپ سايلانعانى تۋرالى حابارلاي وتىرىپ، ول: «ولاردىڭ ء(ابىلحايىر جانە ابىلمامبەت حاندارى) قايتىس بولۋىمەن بارلىق وردالاردىڭ، ياعني ۇلكەن، ورتا جانە كىشى حاندار مەن سۇلتاندار وتكەن 1771 جىلى تۇسىندا تۇركىستاندا قاسيەتتى قوجا احمەت ياساۋيدە تاشكەنتتىڭ ۇلكەن جانە كىشى قالالارى مەن بىرگە احمەت ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز بويىنشا، دۇعا وقىپ، مەنى ءۇش وردانىڭ حانى دەپ اتادى، وعان اتاق بەرىلدى»، - دەپ جازدى.

ابىلاي كورشىلەس ۇلكەن ەكى ەل رەسەي دە، قىتاي دا مويىنداعان حان بولدى. ول قازاق حالقىن ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاردى، ونىڭ ەلدى جوڭعار جانە تسين جاۋلاپ الۋشىلارىنان ازات ەتۋ ءۇشىن كۇرەسىن باسقاردى. ونىڭ جەكە باتىلدىعى مەن باتىرىعى، جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگى جانە قارسىلاستارىنىڭ ايقىن جوعارى كۇشتەرىن جەڭۋى وعان جەڭىلمەيتىن داڭققا يە بولدى جانە ءوز ءداۋىرىنىڭ ەڭ اتاقتى قولباسشىلارىمەن تەڭ قويىلدى. ونىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ دەربەستىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى. ونىڭ ەسىمى كوزى تىرىسىندە اڭىزعا اينالعان «الاشپەن» تەڭ دارەجەدە جاۋىنگەرلىك ۇرانعا اينالعانى كەزدەيسوق ەمەس.

ابىلاي حان ۇلتتىق تاريحقا ەڭ الدىمەن ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە بىرىكتىرگەن دانا مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە ەندى. ابىلايدىڭ جەكە باسىنىڭ ەرەكشەلىگى ونىڭ مۇراگەرلىك جانە باسىپ الۋ بويىنشا ەمەس، ءوزىنىڭ جەكە  باسىنىڭ قارىمدى قابىلەتتەرىنىڭ ارقاسىندا حان بولۋىندا. تابيعي اقىل، اسكەري باتىلدىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق تالانت، شەشەندىك ونەر جانە باسقا دا جەكە قاسيەتتەر وعان تەك قانا العا جىلجۋعا مۇمكىندىك بەردى. ول جەتى تىلدە، ونىڭ ىشىندە قىتاي تىلىندە دە بىلەتىن جانە سويلەي الاتىن بولعان. بىراق ابىلاي، ەگەر ول سونشالىقتى اسىل بولسا دا، ەڭ باستىسى، بۇقار جىراۋ، تولە بي، قازبەك، ايتەكە، قاناي، بوگەنباي، قابانباي، مالايسارى، ولجاباي، جانىبەك جانە باسقا دا اتاقتى جانە ىقپالدى بيلەۋشىلەر مەن دانا كەڭەسشىلەردىڭ قولداۋىنسىز  حان تيتۋلىنا سەنە الماس ەدى. ول ونىڭ اقىلدىلىعىنىڭ بەلگىسى ەدى. سونىمەن قاتار، ورتا ءجۇزدىڭ ەڭ مىقتى رۋلارى-اتىعاي مەن قاراۋىلدىڭ سۇلتانى بولعانى دا ماڭىزدى ءرول اتقاردى.

ابىلاي ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتى رەتىندە قازاق مەملەكەتتىلىگىن ساقتاۋ جانە نىعايتۋدى الدىنا قويا ءبىلدى. ونىڭ دانا باسشىلىعىمەن قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىمەن ەكى ءجۇز جىلعا جۋىق سوعىسى قازاقتاردىڭ تولىق جەڭىسىمەن اياقتالدى. قۋاتتى جانە اسكەري جوڭعار مەملەكەتى جەر بەتىنەن جويىلدى. ابىلاي وڭتۇستىكتەگى قازاق قالالارىن قايتارىپ الا الدى.

ابىلايدىڭ مەملەكەت ىشىندەگى ىستەرى دە وتە ءساتتى ءارى تابىستى بولدى. ابىلاي حاننىڭ بيلىگىن كەڭەسپەن شەكتەي وتىرعان اتا-بابالار مەن سۇلتانداردىڭ مىقتى ەرىك-جىگەرىن، بيلەردىڭ بەدەلىن تولىعىمەن مەملەكەتتى نىعايتۋعا جۇمىلدىرا الدى. ول ءوز ەركىمەن ولارمەن ەسەپتەۋگە ءماجبۇر بولدى. حان اينالاسىنىڭ ەڭ ىقپالدى ساياسي قايراتكەرلەرى قازبەك بي مەن بۇقار جىراۋ بولدى. ابىلايدىڭ مەملەكەت قايراتكەرى، ءارى باسشىسى رەتىندەگى ستراتەگيالىق مىندەتى قازاق حاندىعىن نىعايتۋ جانە ودان ءارى تاۋەلسىز تۇردە دامىتۋ بولدى. جاعدايدىڭ كۇردەلىلىگىن سەزىنە وتىرىپ، ول وسى ماسەلەنى تولىقتاي شەشۋگە تىرىستى. ونىڭ حالىق بىرىككەننەن كەيىنگى كەلەسى قادامى كورشى مەملەكەتتەرمەن ءوزارا ءتيىمدى، قاۋىپسىز ديپلوماتيا قۇرۋدى كۇن تارتىبىنە قويۋى بولدى.

ابىلاي العا قويعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قولباسشى-جاۋىنگەرلىك ديپلوماتيالىق قاسيەتتەرى مەن باتىلدىعىن كورسەتە الدى. ابىلاي حاننىڭ كەزىندە ۇزاق ۋاقىت ىشىندە العاش رەت قازاقتار مەن قالماقتار اراسىندا بەيبىتشىلىك تۋرالى كەلىسىمگە قول جەتكىزىلدى. ابىلاي حان بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جانە قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز دامۋى ءۇشىن «ارىستان مەن ايداھار اراسىندا» ايگىلى ساياسات جۇرگىزىپ، رەسەي مەن قىتايمەن بەيبىتشىلىك تۋرالى ديپلوماتيالىق كەلىسىمدەر جاساستى. شارتتار جاساي وتىرىپ، بۇل مىقتى مەملەكەتتەر قازاق حالقىنىڭ  جانە حانىنىڭ كۇشىمەن تىكەلەي ەسەپتەسۋگە ءماجبۇر بولدى.

ورتالىق ازيانىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى بەلگىلى جاپون عالىمى ساكۋش تورۋ: «تسين پاتشالىعى ۇكىمەتى شەكارا ءوڭىرىنىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن، قازاق حاندارىن وزىنە سالەمگە كەلىپ تۇراتىن ساياسات قولداندى. ابىلايدىڭ قويعان تالاپتارىنىڭ بارلىعىن قابىلدادى»، - [7] دەگەن تۇجىرىمى ونىڭ اسا بىلگىر ساياساتكەر ەكەنىنىڭ  نەگىزسىز ەمەستىگىنىڭ دالەلى.

ۇلى ستراتەگ رەتىندە ورىس جانە قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ ايلا-امالدارىن ناقتى كورسەتتى. ولاردىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، ابىلاي سەپاراتيستىك پيعىلداعى سۇلتاندار مەن قارسىلاستارىنا دا توتەپ بەرە الدى. ەلدى باسقارۋ ءوز وكىلدەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى جانە سالىق جيناۋ، سىرتقى قاتىناستار، اسكەري قول باسشىلار، جەكە كۇزەت جانە باسقالار سياقتى مەملەكەتتىك بيلىك قۇرىلىمدارىن قۇردى. الايدا وسى وكتەم قۇرىلىمنىڭ ءبارى دە ابىلاي حاننىڭ ۇلكەن بەدەلىندە، حالىقتىڭ جوڭعار جانە تسين باسقىنشىلىعىنىڭ قاۋىپتىلىگىن ۇعىنۋىندا ساقتالدى. ابىلاي حاننىڭ قىتاي تسين يمپرياسىنا قولدانعان ديپلوماتيالىق ساياساتى وتە تابىستى بولدى.

سىرتقى ساياساتتا ابىلاي قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋعا ۇمتىلدى، بارلىق شەكتەس مەملەكەتتەر - رەسەي، قىتاي، بۇحار جانە حيۋا حاندىقتارىمەن ءجيى جانە تۇراقتى ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستار ورناتتى. بۇل قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋىندا ابىلايدىڭ شەبەر  ساياساتكەر جانە بىلىكتى ديپلومات رەتىندەگى ايرىقشا دارىنى ايقىن كورىندى. ابىلايدىڭ سىرتقى ساياسي قىزمەتىنىڭ باستى قورىتىندىسى قازاق حاندىعىنىڭ بارلىق شەكتەس مەملەكەتتەردىڭ حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ تولىققاندى سۋبەكتىسى رەتىندە تانىلۋى بولدى.

ابىلاي ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن نىعايتىپ، تۇراقتى اسكەر ۇستادى. بۇل از بولدى، بىراق تا جاساقتار ەسەبىنەن تولىقتىرىلۋدى ويلاستىردى. ابىلايدىڭ اسكەرى مانەۆرلىك جانە قاتاڭ تارتىپتىلىگىمەن ەرەكشەلەندى. ونىڭ نەگىزىن جاۋىنگەرلىك اتتى اسكەر قۇرادى.

وسىلايشا، ابىلاي حان ۇلى دالا توسىندەگى ەمىن ەركىن جۇرگەن ۇلتىمىزدىڭ العاشقى مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەتاسىن  قالاۋعا تابيعي دارىنىمەن كۇش جىگەرىن ايامادى.

ابىلاي حاننىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە نەگىزگى ءۇش ارمانى بولعان دەسەدى. ۇلى دالا توسىندە قالا سالۋ، تۋعان ۇلتىن جەرمەن جۇمىس جاساۋعا، ياعني وتىرىقشىلىققا ۇيرەتۋ جانە ەڭ باستىسى بار قازاقتىڭ باسىن قوسۋ. سونىڭ ەڭ باستىسىن ورىندادى، قالعانى ۇرپاعىنا امانات بولىپ قالدى.

بۇگىنگى تاڭدا ابىلاي حاننان باستالاتىن مەملەكەتشىل ۇلى تۇلعالارعا قۇرمەت كورسەتە وتىرىپ، ءبىز وتكەننەن ساباق الامىز. تاريحي پروتسەسستەردى اناليز جاساۋ ارقىلى تالداۋ قازىرگى زامانعى جاعدايدىڭ سيپاتىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. ءارى بىزدەردى رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك تۋرالى، بولاشاعىمىز تۋرالى ويلاۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

وسىعان وراي،  بيلىك قۇرعان كەزەڭى ەل اۋزىندا «ابىلايدىڭ التىن ءداۋىرى» اتانىپ كەتكەن ابىلاي حاننىڭ ەلدىك مۇرات جولىنداعى ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ىلكىمدىلىگى تۋرالى دەرەكتەر اڭىز اڭگىمەلەر مەن ارحيۆ قۇجاتتارىندا عانا ەمەس، تاريحي تاقىرىپتاعى ادەبي-كوركەم تۋىندىلاردا دا كوپ كەزدەسەتىنىن جوعارىدا ايتىپ مىسالدار كەلتىردىك. ەندى ونىڭ قولدانبالى جاعىنا كەلەر بولساق، كوكشەتاۋ مەن بۋراباي وڭىرىندە ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، «جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرعان» قايراتكەر تۇلعانىڭ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكى جەر القابى بار ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى. ولاردى حالىق ەرتەدەن-اق «ابىلايدىڭ ۇلكەن الاڭى» جانە «ابىلايدىڭ كىشى الاڭى» دەپ اتايدى.

تاريحي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك اتالعان الاڭداردا ۇلى حاننىڭ ورداسى ورنالاسقان. كەيىننەن ابىلايدىڭ قۇرمەتىنە ورناتىلعان ستەللادان 120 مەتر الشاقتاعى كوكشە تاۋىنىڭ ەتەگىندە قازاقتار ءۇشىن قاسيەتتى ورىن – ارۋاقتى حاننىڭ تابيعي تاس تاعى بار. گرانيتتەن ارنايى قاشاپ جاساعانداي تابيعي تاقتى ەل بۇگىنگى تاڭدا «حان تاعى» دەپ اتايدى. ءدال وسى جەردە ۇلت تاعدىرىن شەشكەن بىرەگەي شەشىمدەر قابىلدانعانى بەلگىلى.

الگى تاقتىڭ تۇسىنان تۇتاس الاڭ الاقانداعىداي كورىنىپ، ادامنىڭ داۋىسى ايقىن ەستىلەدى ەكەن. دەمەك، حاننىڭ بۇل جەردى تاعىلىمى تەرەڭ تاريحي شەشىمدەرىن جاريا ەتۋ ءۇشىن ارنايى تاڭداپ العانى ايدان انىق.

ءدال وسى تابيعاتى اسا تارتىمدى تاۋ باۋرايىندا حح عاسىردىڭ باسىندا ساكەن سەيفۋللين «كوكشەتاۋ» پوەماسىن جازعان. قازاق پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى ساناتىنداعى سۇڭقار اقىن كەربەز كوكشەنىڭ كەلىستى كەلبەتىنە سۇيسىنە وتىرىپ، ەل اۋزىنداعى اڭىزدارعا وزەك بولعان جايتتاردى كوركەم تۋىندىسىنا ەرەكشە بىتىمدە ەنگىزە بىلگەنى بەلگىلى. وكىنىشكە وراي بۇل ەڭبەك سول كەزدەگى يدەولوگيانىڭ سۇرانىسىنا تولىق جاۋاپ بەردى. تاريحي مازمۇنداعى بۇل پوەمانىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى – ابىلاي حان ەدى[8].

كوكشەتاۋ توڭىرەگىندە ابىلاي حان داۋىرىنەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەتكەن جەرلەر مەن وزەن-كولدەر اتاۋلارى دا جەتكىلىكتى. «حاننىڭ قىزىل اعاشى»، «حانكول»، «تورە قىزىل اعاشى»، «قىمىزىناي»، «ورازبۇلاق»، «اتالىقتىڭ اۋىلى»، «قارا قىستاق»، «جۇماقاي قىستاۋ»، «تەكەكول»، «جايناقكول» جانە باسقالارى – وسىناۋ تۇجىرىمنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى.

سونىمەن قاتار، XVIII عاسىرداعى قازاق تاريحىنىڭ ۇلى تۇلعاسىنىڭ قۇرمەتىنە جاساقتالعان، ارنايى ەكسپوزيتسيا زالى بار «ابىلاي حان ورداسى» ارحيتەكتۋرالىق تاريحي كەشەنى قازىرگى تاڭدا مىڭداعان ادامداردىڭ زيارات ەتۋ ورنىنا اينالعان. ولاردىڭ اراسىنان الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەن كەلگەن تۋريستەردى دە ءجيى كەزدەستىرۋگە بولاتىنى تۋرالى- جازىلىپ تا ءجۇر[9].  

بۇعان بىزدەردىڭ تاريحي ساباقتاستىقتى ساقتاي وتىرىپ، ەلىنىڭ ەركىندىگىن اڭساعان تاريحي دارا تۇلعاعا دەگەن قۇرمەت پەن قوشەمەتتىڭ بەلگىسى دەپ قاراۋ كەرەك. ابىلاي بابامىز ايقانداي: «بىلەككە سەنگەن زاماندا دۇشپانعا جەردى بەرمەدىك» - دەمەكشى، بۇگىن «بىلىمگە سەنگەن زاماندا كوشتەن قالىپ قويمايىق» اعايىن. ابىلاي حان ۇرپاعىنا قالدىرعان ەكى اماناتتى ورىنداۋ قازاق بالاسىنىڭ قاسيەتتى بورىشى بولماق.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ايبىن. ەنتسيكلوپەديا. / باس رەد. ب.ءو.جاقىپ. - الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011. - 880 بەت.ISBN 9965-893-73-ح
2. https://massaget.kz/blogs/13854/
3. «قازاقتا ابىلايداي حان بولىپتى…» //قازاق ادەبيەتى 30.10.2015
4. ءشəدى جəڭگىرۇلى «تاريحات»، «تاريحناما»
5. https://massaget.kz/blogs/13854/
6. سالىقوۆ ك.تاڭدامالى، الماتى، 2002
7. ساكۋش تورۋ. XVIII-ءحىح عاسىرداعى شىعىس تۇركىستان قوعامدىق تاريحىن زەرتتەۋ. - كيوتو. -1963. Zhangying قىتايشا اۋدارماسى. -ءۇرىمجى: شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. – 1994. 345-ب. - 408 ب.
8. ساكەن سەيفۋللين «كوكشەتاۋ» الماتى 1929
9. احات قۇرمانسەيىت ابىلاي حان الاڭى //ورتالىق قازاقستان گازەتى 01.08.2019

سيمتيكوۆ جومارت قۇدايبەرگەنۇلى،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋىشىسى

Abai.kz