تاريحتاعى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ومىرىندە زيالىلار قىزمەتى (بايلار مەن ءدىني تۇلعالاردىڭ دا) ءاردايىم جوعارى بولعان. ولار باستارىن بايگەگە تىگىپ، قانداي قيىنشىلىق بولسا دا مويىماستان ەلدى ساقتاۋدا، ۇلكەن مىندەتتەردى (تاريح، ۇرپاق الدىنداعى) وزدەرىنە جۇكتەپ وتىرعان ەدى. اسىرەسە، 1928 جىلى مال-مۇلكى تاركىلەنگەن بايلاردىڭ كوبىسى بولىس، بي، سوت قىزمەتتەرىن اتقارۋدا ەل بولاشاعى ءۇشىن پاتشا بيلىگىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كەلىسىمگە دە بارا بىلگەندىگىن كورەمىز. كەلىسىمگە كەلۋدە زيالىلارىمىز كوپ جاعدايدا پايدانى ەل مۇددەسىنە وراي شەشىپ وتىرعان.

وڭىرلەردەگى الاش وردا قىزمەتىن زەرتتەۋ بارىسىندا بايلاردىڭ ءرولىن ەسكەرۋ قاجەت. ماسەلەن، 1929-31 جىلدارى ىرعىز، تورعاي وڭىرلەرىندە (ەلدىڭ باسقا دا وڭىرلەرىندە) ورىن العان كوتەرىلىستەردە الاش وردا وتريادتارىنىڭ وكىلدەرى كوپ بولعان. كوزى اشىق ادامداردىڭ ازاتتىق ءۇشىن الاش ميليتسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەندىگى بايقالادى. اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز، ويىل اۋداندارىندا الاش وردا ميليتسياسى قۇرامىندا بولعان كىسىلەر كەيىن مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇرگەن كەزىندە ۇستالىپ كەتكەن. ولاردىڭ قاتارىندا (الاش ميليتسياسىنىڭ) ءدىن وكىلدەرى دە كوپ بولعان.

كەڭەس ۇكىمەتى بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋدەن بۇرىن الاش وردانىڭ بولىمشەلەرى بولعان اۋداندارداعى مەشىت-مەدرەسەلەردى جابا باستاعان. 1929-30 جىلدارى ورىن العان كوتەرىلىستەرگە قاساقانا جەردىڭ، رۋدىڭ اتاۋى بەرىلدى. ماسەلەن، اقتوبە وبلىسىندا ورىن العان (كەڭەس بيلىگىنىڭ قىسىمىنا قارسى) كوتەرىلىستەر «باتباققارا»، «ىرعىز»، «توقا»، «تابىن»، «نازار»، «اداي» كوتەرىلىسى دەگەن اتاۋمەن قالعان. شىن مانىندە بۇلار زيالىلار قاتىسقان ۇلتتىق سيپاتتاعى كوتەرىلىس بولعان. وسى كوتەرىلىستەرگە قاتىسقان ادامداردى قۋعىنداۋداعى بولشەۆيكتەردىڭ ارەكەتىنە قاتىستى مۇستافا شوقاي بىلاي دەگەن: «تۇركىستاندا قاندى تەررور ءجۇرىپ جاتىر. كەڭەس، ونىڭ ىشىندە تۇركىستان كەڭەس گازەتتەرى پارتيادان شىعارىلعاندار، قاماۋعا الىنعاندار، جەر اۋدارىلعاندار جانە ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەندەر تۋرالى ماتەريالدارعا تولى. سوت ۇكىمدەرىنە، قارالاۋ ماتەريالدارىنا قاراساڭىز، ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىنى – ايىپتالۋشىنىڭ ءوز كىناسى ەمەس، ونىڭ باياعىدا ءولىپ قالعان اتاسىنىڭ باي، ساۋداگەر، عۇلاما، ياعني كەزىندە ءىس باسىندا بولعانى نەمەسە ايىپتالۋشىنىڭ ءوزىنىڭ كونە مەدرەسەلەردە وقىعانى ءتارىزدى نارسەلەر» [1. 433 ب.]. كەڭەس بيلىگى ۇلت زيالىلارىن جويۋدا ءتۇرلى ايلا تاسىلدەرمەن قاتار ءتۇرلى جالانى دا ويلاپ تاۋىپ وتىرعاندىعىن بايقايمىز.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىندا جانە مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسىپ، نىعايۋىندا دا حانداردىڭ قىزمەتىنىڭ ەرەكشە ورىنعا يە ەكەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. قازاق حاندىعى قۇرىلعان ۋاقىتتان باستاپ  مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق يدەياسى قالىپتاستى. جانىبەك حاننىڭ قازاق قوعامىنداعى بيلەردىڭ ينستيتۋتىن قالىپتاستىرۋ ساياساتىنان ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق بولمىسىن قالىپتاستىرۋعا، سول ارقىلى ەلدىڭ مادەنيەتىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان ۇلتتىڭ يدەيانى كورەمىز. وسى قازاق حاندارىنىڭ تۇسىندا تۇركىلىك مادەنيەتتەگى قالالاردىڭ دا ءىزى ساقتالدى. تۇركىلەردىڭ ۇلتتىق يدەياسى، «جەرۇيىق» ۇعىمىمەن زەردەلەنىپ، «الاش» يدەياسىمەن جالعاسىپ وتىردى. كەز - كەلگەن مەملەكەتتىڭ بارلىق يگىلىكتەرىن بىرىكتىرىپ، كەيىنگى ۋاقىتقا (ۇرپاققا) تابىستاپ وتىراتىن تۇعىرىنىڭ (رۋحاني جانە الەۋمەتتىك نەگىزدەگى) بولاتىندىعى انىق. قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىندا ونىڭ ىشكى الەۋمەتتىك قۇرىلىمى تۇلعالاردىڭ قىزمەتى ارقىلى جالعاسسا، ال وسى قوعامعا ءتان بارلىق قوعامدىق سانانىڭ فورمالارى الدىمەنەن تاريحي ساناعا، ءتىل مەن دىنگە، مادەنيەت پەن بيلەر دانالىعىنا جانە ۇلتتىڭ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ تاسىلدەرىنە كەلىپ تىرەلەدى. سول سەبەپتەن، قازاق قوعامىندا (تاريحي ومىرىندە) باي مەن كەدەي دەگەن تۇسىنىكتەر حاندار بيلىگى تاراپىنان ساياسيلانعان جوق. بي، اقىن، جىراۋ، باتىر، حالىققا ءدىننىڭ ءبىلىمىن ۇيرەتەتىن يمامنىڭ قىزمەتى ەل مۇددەسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى، كەمەلدىلىگىمەن شىنايى باعالانىپ، حالىقتىڭ زەردەسى ارقىلى تانىلىپ وتىرعان. كەز - كەلگەن زيالى ادام بىلىمىمەن قوسا داۋلەتتىڭ دە يەسى بولا الادى، بولۋى ءتيىس. ەلدىڭ تۇتاستىعى الدىمەنەن ۇلت زيالىلارىنىڭ الەۋمەتتىك تانىمىنداعى ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ ءىسىنىڭ ورتاقتىعىمەن تەرەڭدەيدى. سوندىقتان دا، داۋلەت كەز - كەلگەن ادامنىڭ بايلىق يەسى اتانۋىمەن قانا شەكتەلمەي، جەر مەن ەلدى جاۋدان قورعاپ وتىرۋدا ۇرپاقتىڭ ومىرلىك ۇستانىمىنىڭ نەگىزىنە اينالىپ وتىرعان.

1930 جىلى وڭىرلەردەگى پارتيا وتىرىستارىندا قازاق بايلارىن تاپ رەتىندە تەگىستەي جويۋ ماسەلەسى قايتا-قايتا قوزعالعان. بۇنداي دەرەكتەر مۇراعاتتاعى پارتيا وتىرىستارىنىڭ حاتتامالارىندا ءجيى كەزدەسەدى. بايلاردىڭ ءوزىن بىرنەشە تۇرگە ءبولىپ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندەگى الدىڭعى قاتارىن تولىعىمەن جويۋ كوزدەلسە، قالعاندارىن قۋدالاۋ، قوعامنان شەتتەتۋ كوزدەلدى. سول كەزدەگى پارتيانىڭ جابىق تۇردە وتكەن وتىرىستارىنىڭ حاتتامالارىندا: «كازاكستانە رازدەلياەتسيا نا دۆە كاتەگوري باەۆ: مەلكيە ۆسترەچايۋششيە ۆ كاجدوم اۋلە ي كرۋپنىە يمەيۋشيە تىسياچنىە ستادا – پوتومكي حانوۆ ي سۋلتانوۆ... مى بۋدەم بوروتسيا س وبەم گرۋپپامي باەۆ، نو سيلنايا بوربا ترەبۋەتسيا پروتيۆ كرۋپنىح باەۆ. نەوبحوديمو پريمەنيات ك نيم رەۆوليۋتسيوننىە مەرى...» - دەپ جازىلعان[2. 32-پ.]. بۇنىمەن قوسا گولوششەكين 1930 جىلى 5 قاڭتاردا اقتوبە وكرۋگتىك كوميتەتىنە ارنايى حات جولداعان. بۇندا دا ءىرى بايلاردى جويۋعا قاتىستى شارالار (سەرىكتىك، ارتەل، كولحوزداردى قۇرۋداعى ماقسات) ايتىلعان: «سۆيازي رەورگانيزاتسيەي سيستەمى س/ح كوپەراتسي زپت پەرەۆودا پروستەيشيح كووپەراتيۆنىح وبەدينەني تيپ پوسەلكوۆوگو پرويزۆودستۆەننوگو وبەدينەنيا جەستكو پروۆوديت  يزولياتسيۋ، بايستۆا زپت كۋلاچەستۆا  كاتەگوريچەسكي ۆوسپرەتيۆ دوستۋپ يح پروستەيشيە كووپەراتيۆنى وبەدينەنيا .... ياۆلياەتسيا پەرۆوي ستۋپەنيۋ كولحوزۋ» [3.2-پ.].

مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى  - حالىق. بايلار تاريحتا حالىقتىڭ ارقاسىندا ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ينستيتۋتقا اينالىپ وتىرعان. بۇنىڭ سەبەبى ۋاقىتتىڭ تالابىنا ساي حالىقتىڭ ارەكەت ەتۋىندە جاتىر. حاندار بيلىگى جويىلعاننان كەيىن پاتشا زامانىنان باستاپ (ەلدىڭ ءوز بيلىگى وزىنەن كەتكەن سوڭ) بارلىق تالاپ، مىندەتتىڭ حالىقتىڭ وزىنە جۇكتەلگەنى بەلگىلى. وسى سەبەپتەن 1930 جىلداردا كەڭەس ۇكىمەتى قازاق قوعامىنداعى بايلاردىڭ ينستيتۋتىن تامىرىمەن جويۋ ءۇشىن (ولاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ، كوپەراتسيا، سەرىكتىك، ۇجىمداستىرۋ، كولحوز قۇرۋ سياقتى ۋاقىتشا،  تۇراقسىز شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءتارتىبىن كۇشتەپ ەنگىزۋدە) ونى ۇشكە بولگەن: ءبىرىنشىسى: كەدەي، باتراكتار، سرەدنياكتار، ەكىنشىسى: باي-كۋلاكتار، ءۇشىنشىسى: ناعىز بايلار. بولشەۆيكتەر تاراپىنان ءبىرىنشى توپتاعى ادامداردى دارىپتەپ، ولاردى بارلىق سالادا پايدالانۋ كوزدەلىندى. باي-كۋلاكتارگا دا كەڭەس ۇكىمەتىنە مويىنسۇنعان جاعدايدا كەڭەستىك قوعامدا ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. ال، قازاقتىڭ ءىرى بايلارى ءوز ەرىكتەرىمەن مال-مۇلىكتەرىن ۇكىمەتكە تاپسىرسا دا ولارعا ەشقانداي مۇمكىندىك بەرىلگەن جوق. اشتىقتىڭ كەزىندە دە بالا شاعاسىمەن ازىق-تۇلىكتەي بەرىلەتىن كومەكتەن شەتتەتىلدى. بۇنىمەن قوسا سول كەزدەگى پارتيانىڭ جيىلىستارىندا ناعىز قازاق بايلارىن داۋەلەتى، بەدەلىمەن قوسا، حاندار مەن بيلەردىڭ ۇرپاعى دەگەن كوزقاراستا قوعامنان الاستاتۋ كەرەكتىگى ايتىلعان. قۇجاتتاردا بىلاي جازىلعان: «پراۆيتەلستۆو كازاكستانا رازدات كونفيسكاتسي سكوت كرۋپنىح باەۆ ۆ پەرۆۋيۋ وچرەد باتراكام ي رابوتنيكام نە يمەيۋشيم ني ودنوگو لوشادى ني ودنوگو كوروۆى. باتراك، بەدنياك رابوتنيك اۋلا پورا پروسىپاتسيا، پودنيماتسيا. ەست پوسلوۆيتسا «چيۋ كوشمى، توگو ي سيلنى سۋستاۆى». ۆرەميا تۆوە. تى بولشە ۆسەح پولوجيل ۋپورنوگو ترۋدا ۆ ۋحودە بايسكوگو سكوتا، تى دنەم ەگو پاس، پويل، ا نوچيۋ نەسپاۆشي كاراۋليل. پولۋچي سۆويۋ دوليۋ! پراۆيتەلستۆو كازاكستانا وتداەت كونفيسكوۆاننىي سكوت تەبە. نە بويسيا، نە پودداۆايسيا، پوستارايسيا ۆ سۆوە ۆرەميا پولۋچيت سۆويۋ دوليۋ [2. 24-پ.]. وسى جەردە ەسكەرۋدى قاجەت ەتەتىن نارسە، وبلىستىق مۇراعاتتاردا كەزدەسەتىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بايلاردىڭ مال مۇلكىن تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋعا قاتىستى پارتيا وتىرىستارى مەن وگپۋ، نكۆد حاتتامالارىنداعى دەرەكتەر (باي مەن كەدەيگە قاتىستى) ەكى ءتۇرلى كوزقاراستا، پىكىردە كەلەدى. پارتيا وتىرىستارىندا كەدەي، باتراكتاردىڭ سانى قوعامدا كوپ دەپ تۇجىرىمدالعان. ال وگپۋ، نكۆد-نىڭ جابىق تۇردە وتكىزگەن وتىرىستارىندا (سول كەزدە قۇپيا دەپ ەسەپتەلگەن قۇجاتتاردا) بايلاردىڭ بەدەلىنىڭ كۇشتى ەكەندىگى، سول سەبەپتەن ولاردى قوعامنان (حالىقتان) ءبولۋدىڭ قيىن بولىپ جاتقاندىعى جازىلعان، ولارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن باسقا دا ءتۇرلى قاتاڭ شەشىمدەر قابىلدانعان. مال-مۇلكىن تاركىلەۋدە ارنايى كوممۋنيست جاساقتارىن قۇرىپ، قولدارىنا قارۋ بەرگەن. ماسەلەن 1928 جىلى اقتوبە وبلىسىندا مال-مۇلكى تاركىلەنىپ قارقارالىعا جەر اۋدارىلعان بايلاردىڭ جەكە ىستەرىندە ولاردىڭ ەڭ كوپ دەگەندە 5 جۇمىسشى ۇستاعاندىعى كورسەتىلگەن. بۇل ادامداردىڭ (جۇمىسشىلاردىڭ) بارلىعى دا بايلاردىڭ تۋىسى، ەڭ جاقىن ادامدارى بولعان. وسى دەرەكتەرگە قاراپ، قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق قوعامىندا حالىقتىڭ بارلىعىندا مال باسىنىڭ بولعاندىعىن كورۋگە بولادى. ال «كەدەي»، «باتراك»، «بەدنياك» دەگەن تەڭەۋ قازاق قوعامىن بولشەكتەپ، ىشكى قۇرىلىمىن جويۋ ءۇشىن قاساقانا ەنگىزىلگەن «ۇعىمدار» ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. بولشەكتەۋ ساياساتىنىڭ قازاق قوعامىنا قايشى كەلەتىندىگىن الاش زيالىلارى دا جازدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «كاسىبى مال باققان، الەۋمەتى رۋ باسىعا باعىنعان جۇرتتا تاپ جىگى، بايلار، كەدەيلەر تابى دەگەن نارسە انىق بولمايدى» دەگەن ەدى[4. 404 ب.].

1930 جىلى ساۋىردەگى اقتوبە وكرۋگتىك كوميتەتىنىڭ جابىق تۇردە وتكىزىلگەن وتىرىسىندا ىرعىز اۋدانىندا «كەدەي» قوعامىن قۇرۋ مەن ۇجىمداستىرۋعا قاتىستى جۇمىستاردىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەي جاتقاندىعى، سونداي - اق بايلار مەن ءدىني قايراتكەرلەردىڭ حالىق اراسىنداعى ىقپالىنىڭ باسىمدىلىعى، ءالى دە سەيىلمەي وتىرعاندىعى قاتتى سىنعا الىنعان. دەرەكتەرگە كەزەك بەرسەك: «يرگيزە اۋىلنىە ياچەيكي پوتەريالي سۆوە پوليتيچەسكيە ليتسو. نەسومتيريا نا رەشەنيە تسك وت 10 ي 15 مارتا، ستاتي توۆ. ستالينا، ديرەكتيۆ كرايكوما ي رەشەني وكرۋجكوما، نە وسوزنال سۆويح وشيبوك ي دولجنىح مەر يح يسپراۆلەنيۋ نەپرينيال...

وكرۋجكوم پريزيۆاەت ۆسەح كوممۋنستوۆ رويوننۋيۋ پارتينۋيۋ ورگانيزاتسيۋ نا رازياسنەنيە پوليتيكي پارتي ي سوۆەتسكوي ۆلاستي  پو رابوتە ۆ اۋلە ي نا وسنوۆە تاكوگو رازياسنەنيا دوبيتسيا موبيليزاتسي وبشەستۆەننوگو منەنيا شيروكيح سلوەۆ ترۋدياششيحسيا  ماسس اۋلا نا پرەودولەنيە ستوياشيح پەرەد رايونوم حوزيايستۆەننىح ترۋدنوستەي ۆ رازرەشەني پروبلەم رەكونسترۋكتسي جيۆوتنوۆودستۆە...»[3. 43 پ.]. بايلاردى قۋدالاۋ، ەلدىڭ تۇرمىسىن قىسپاققا الۋدىڭ اقىرى اشتىققا اكەلىپ سوقتىرعاندىعىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ماسەلەن، 1936 جىلى جەلتوقساندا اقتوبە وبكومىنا بايانداما تۇرىندە جولدانعان حاتتا دا ىرعىز اۋدانى بويىنشا 6160 قوجالىقتىڭ ىشىندە 40-50 پايىز سەرىكتىكتىڭ استىق دايىنداۋدا ءونىم الا الماي وتىرعاندىعى جازىلعان.  ولاردىڭ ىشىندە تەڭ جارتىسىنا جۋىعى، ياعني 2400 قوجالىقتا ء(ار قوجالىقتا) 1 سيىردان ۇستاپ وتىرعانى، 1000-عا جۋىق قوجالىقتا تۇك مال قالماعاندىعى كورسەتىلگەن: «ۆ سەركتيكاح نۋرينسكوي چاستي يرگيزسكوگو رايونا سليشكوم تياجەلوە پولوجەنيە، بولشينستۆو حوزيايستۆ نە يمەيۋت دليا زيموۆكي ني ودنوي يزبۋشكي...  بولشينستۆو چلەنوۆ سەركتيكا نە يمەيۋت نە تولكو ودەجدى، نو نەت ي نيكاكيح پوستەلنىح پرينادلەجنوستەي، سپيات نا زەملە – بەز پوستەلي... ۆ ودنوم سەركتيكە «چوجەر»  ۆۆيدۋ وتسۋتستۆيا ودەجدى دەتي ۆ شكولۋ نە حوديات (ۆ ودنوم تولكو اۋلە 16 دەتەي). ناسەلەنيە پوگولوۆنو زانياتو وحوتوي نا پۋشنينۋ، پو تە كوتورىە نە يمەيۋت لوشادەي پەشكوم دالەكو حوديت نە موگۋت، پليۋس ك ەتومۋ وتسۋتستۆيە ودەجدۋ»[5. 31 پ.]. 1929-31 جىلدارى كوتەرىلىستەر بولعان اۋدانداردا 1936 جىلدارى دا اشتىقتىڭ سەيىلمەگەنى بايقالادى.

1931-33 جىلدارى اشتىقتىڭ ورىن الۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - بايلاردىڭ مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، ەلدىڭ بەتكە ۇستايتىن، تاجىريبەلى كىسىلەرىنىڭ جاپپاي قۋعىندالۋىندا. 1930 جىلدىڭ وزىندە اقتوبە وبلىسىنىڭ كەيبىر اۋداندارىندا قىستا بايلانىس بولماي اشتىققا ۇشىراعان اۋىلدار سانى از بولماعان. وسىنىڭ بارلىعىن بايىپپەن قارايتىن بولساق، اشارشىلىقتىڭ ورىن الۋىنا قاتىستى ءالى دە جان-جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە كوپ ەكەندىگى انىق. ال، 1933 جىلى 25 ناۋرىزدا وگپۋ-دىڭ اقتوبە وبلىستىق ءبولىمىنىڭ جابىق تۇردە وتكىزگەن وتىرىسىندا، وبلىستا ويىل، تورعاي، باتباققارا، تەمىر، شالقار، تابىن جانە باسقا دا اۋداندارىندا اشتىققا ۇشىراپ جاتقان ادامداردى ازىق - تۇلىكپەن تەگىستەي قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن بولماي وتىرعاندىعى ايتىلعان: «پرودزاترۋدنەنيامي وسوبەننو وسترو پوراجەنى نيجەسلەدۋيۋششيە رايونى اكتيۋبينسكوي وبلاستي: ۋيلسكي، تۋرگايسكي، باتباككارينسكي، تەمرسكي، تابىنسكي، چەلكارسكي ي چاستيچنو وستالنىە رايونى  وبلاستي.

دالەكو نە پولنىە داننىە سوبراننىە ناشيم رايوتدەلەنيامي ي راياپپاراتامي نو ۆ وتدەلنىم پوراجەننىم ۋچاستكام  پرودزاترۋدنەنيامي  حاراكتەريزۋرۋەت چرەزۆىچاينو تياجەلوە پولوجەنيە ۆ وتمەچەننىح رايوناح» [6. 4 پ.]. ەت، استىق دايىنداۋ دەگەن جەلەۋمەن ەگىننىڭ شىعۋى قيىن ايماقتارعا حالىققا كۇشتەپ استىق ەككىزگەن. قاراپايىم اۋىل ادامدارى (ولاردى سول كەزدەگى بيلىك شارۋالار دەپ اتاعان – س.ءۇ.) استىقتى سەبۋدە ءونىم الا المادى، ەلگە ۇلكەن سالماق ءتۇستى، بۇعان قاراماستان تەحنيكاسى جوق، بارلىق اۋىلدارعا بولىنگەن 150-90 گەكتار جەرگە قولداپ تارى، بيداي سەبۋ جۇكتەلدى. ال حالىقتىڭ وسىنداي اۋقىمدى جەردى اتپەن نەمەسە وگىز سوقامەن جىرتىپ، مول ءونىم الۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە ەگىننىڭ شىقپاۋىندا تابيعاتقا تاۋەلدى سەبەپتەر تاعى بار. شاعىن اۋىلداردىڭ وزىنە حالىقتان تارتىپ الىنعان مالدىڭ كوبى سىرتقا كەتىپ، قالعانىن 14-15 ادامنان قۇرالعان سەرىكتىكتەر ۇستاي الماعان. قىزىلدار بيلىگى ەت دايىنداۋ مەن استىق وندىرۋگە قاتىستى ناۋقانداردىڭ وڭ ناتيجە بەرمەۋىن تاعى دا بايلاردان كوردى. حالىقتىڭ اشتىقتان باسقا جاققا قونىس ادارۋىنا سولاردى كىنالى قىلىپ كورسەتۋگە تىرىستى. بولشەۆيكتەردىڭ بايلاردىڭ سوڭىنا تۇسكەنى سونشالىقتى، ءتىپتى 1933 جىلى قاراقالپاقستانعا اۋا كوشكەن قازاقتاردىڭ ىشىندە 350-گە جۋىق ادام قۋعىندالىپ، ۇستالعان. بۇلاردى «بۇرىنعى بايلار»، حالىقتى باسقا جاققا قونىس اۋدارۋعا باستاۋشى ادامدار» دەپ اتايدى: «زا ۆرەميا 1 15/1 – پو ء1/ىىى – 33 گ. ناشەي وپەراتيۆنوي گرۋپپوي يزياتو ۆ كاراكالپاكي رۋكوۆودەيتەلەي وتكوچەۆوك، باەۆ 55 چەلوۆەك. كرومە توگو ۆىياۆلەنو 291 چەلوۆەك، كوتوروە سۆويمي ك-ر دەيستۆيامي پرەپياتستۆۋيۋت ۋسپەشنومۋ پروۆەدەنيۋ رابوتۋ پو ۆوزۆراشەنيۋ ۆ كازاحستان...» [6.11-پ.].

اشتىقتىڭ سالدارى ادام شىعىنىمەن قوسا ەل ىشىندە ءتۇرلى اۋىر وقيعالاردىڭ ورىن الۋىنا اكەلىپ سوقتىرعاندىعىن كورەمىز. مالى تارتىپ الىنعان كەيبىر كىسىلەر شولاق بەلسەندىلەردىڭ قولدان جاساپ وتىرعان قاتەلىگىنە شىدامادى. مال سويۋعا رۇقسات بەرىلمەدى. ەڭ سوڭىندا ەت تاپسىرۋ ناۋقانىندا بەلگىلەنگەن جوسپاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن قاراپايىم ادامداردان دا مال الىنا باستادى. بايلاردىڭ ءتىزىمى قايتا جاساقتالىپ مال باسى بار ادامدار قارا تىزىمگە ىلىكتى. وسىنداي جاعداي بۇرىنعى بايلار تۇگىلى كەڭەس ۇكىمەتىنە سەنگەن ادامداردىڭ دا پىكىرنى وزگەرتە باستادى. ءىرى بايلاردى قۋعىنداۋمەن قاتار «باي»، «اتقا مىنەر» دەگەن تەڭەۋ كەز - كەلگەن باس كوتەرگەن ادامعا جالا بولىپ جابىلدى. ماسەلەن شالقار اۋدانىندا №23 اۋىل تۇرعىنى جۇبانيازوۆ قىدىرعالي دەگەن كىسى (بۇل كىسى ءدىني ادام بولعان) قاراقالپاقستانعا قونىس اۋدارعان قازاقتارعا ايتقان اقىل-كەڭەسى ءۇشىن قۋدالانعان. ول 1932 جىلى 17 قىركۇيەكتەگى كەدەيلەرگە ازىق تۇلىكتەي كومەكتەسۋ جونىندەگى قاۋلىنى بەكەرگە شىعارىپ، قازاقتارعا ازىرگە سول جاقتا بولۋىن نەمەسە تۇركىمەنستانعا قونىس اۋدارۋ كەرەكتىگىن ايتقان. وسىنداي جاناشىر سوزدەرى ءۇشىن بايلار مەن ءدىني ادامدار «باندا، باندالىق توپ جەتەكشىسى» اتانعاندىعىن كورەمىز. مولدا جۇبانيازوۆ قىدىرعاليعا قاتىستى وگپۋ مالىمەتتەرىندە بىلاي دەلىنگەن: «ۆ سۆيازي س وپۋبليكوۆانيەم پوستانوۆلەنيا وت 17 سەنتيابريا 1932 گ. سرەدي بەدنوتى ۆوزنيكلو ۆوزۆراششەنچەسكوە دۆيجەنيە ۆ تسەلياح پرەپياتستۆوۆانيا ەتومۋ مۋللا 23 اۋلا چەلكارسكوگو ر-نا جۋبانيازوۆ كىدىرگالي كاك سام، تاك ي چەرەز پوسرەدستۆو باەۆ پوۆەل رابوتۋ پروتيۆ ۆوزۆراشەنيا. ۆ سۆوي اگيتاتسي وني زاياۆليالي: «دەكرەت وت 17 سەنتيابريا ي پرودپوموشش ەتو لاۆۋشكا يز كوتوروي ۆام پوتوم نە ۆىبراتسيا رازورەنيەناچيناەتسيا ۆنوۆ كاك تولكو ناسەلەنيە نەمنوگو وكرەپنەت، دوستاتوچنو ي توگو كرابەجا ي يزدەۆاتەلستۆا كوتوروە ۆى پەرەنەسلي، موبيليزۋيتە سيلى نا پرودولجەنيە وتكوچەۆكي ۆ تۋركۋمەنستان، دليا سوەدينەنيا س نارودوم كوتورىي ناس گوستەپريمنو پريمەت» [6. 11 پ.].

حالىقتىڭ عاسىرلار قويناۋىنان جالعاسىن تاپقان ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ءومىر ءسۇرۋ قالپى قاساقانا ەسكەرىلمەگەن. بۇنىڭ ادىلەتسىز ەكەنىن ايتقان ادامدار بىردەن حالىق جاۋى دەپ تانىلدى. 1933 جىلى قىركۇيەكتەگى وگپۋ-دىڭ اقتوبە وبلىستىق ءبولىمىنىڭ ارنايى جازبالارىندا اۋىل ادامدارىنىڭ دا كولحوزداستىرۋعا قارسى پىكىرلەرى قارالعان. قاراپايىم ادامدارىڭ «ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى قيىنداپ بارادى، ءبىز دە قاراقالپاقستانعا قونىس اۋدارۋدى ويلاپ ءجۇرمىز، ول جاقتا ايتەۋىر نان تاۋىپ، ءومىر سۇرۋگە بولادى دەيدى»، «كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زاڭدارى حالىقتى الداۋعا باعىتتالعان، كەدەيلەردىڭ زاڭى دەيدى، بىراق سول كەدەيلەردىڭ ءوزى اشتىقتان ءولىپ جاتىرعان جوقپا؟» دەگەن سوزدەرى ءۇشىن ايىپتالعاندىعىن كورەمىز [7. 2 پ.]

ساۋاتسىز ادامداردىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرى ۇلتتىڭ تاعدىرىنا ۇلكەن قاۋىپ توندىرگەندىكتەن، بۇرىنعى بايلار اشتىقتا باي-كەدەي، بولشەۆيك باسقا دەپ قاراماي ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ كەرەكتىگىن ورتاسىنا ءتۇسىندىردى. كولحوزداعى ادامدارعا ىقپالى ءجۇردى ء(بىرىن-ءبىرى بۇرىننان بىلەتىن بولعاندىقتان). بۇرىنعى بايلاردىڭ كوپشىلىگى وسىلايشا اۋىل ادامدارىن اشتىقتان امان الىپ قالۋعا تىرىسقان. ال، وسى حالىقتى اشارشىلىقتان امان الىپ قالۋعا تىرىسقان كىسىلەردىڭ بارلىعى كەيىن قۋدالاندى. اتىلىپ كەتكەندەرى دە بار. ولاردىڭ اۋىلداستارى دا سولارمەن بىرگە رەپرەسسياعا ىلىگىپ وتىرعان. ماسەلەن، سول كەزدە اقتوبە وبلىسىنىڭ اۋداندارىندا اشتىقتان السىرەپ، ءولىپ جاتقان ادامدارعا كومەكتەسىپ، ازعانا مولشەردە تارى مەن ۇن تاراتتىرعان، كەيىن «باندى»، «شايكا» دەگەن جالامەن قۋدالانعان ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن ايتساق: باتباققارا اۋدانىندا ابدراحمانوۆ قۇنانباي، ەرگاليەۆ جارماگامبەت، الماگانبەتوۆ مۇساعالي،  توكبۋلاتوۆ ا.، مۋكاشەۆ  قاسىم، نۋرماگامبەتوۆ ومار، ەرگاليەۆ كابىلانبەك، گاليەۆ سەيتبەك، شىنبەرگەنوۆ، تورعاي اۋدانى بويىنشا بويبوسىنوۆ قانقوجا، وسپانوۆ ەرگازى، كۋرمالاەۆ جۋلەن، تەكەباەۆ ت.، ابيلكاسىموۆ الان. ارال اۋدانى بويىنشا كۋلجانوۆ، جۋبانازاروۆ، ازيزوۆ جانە ت.ب. كىسىلەر «استىقتى جىمقىردى»، «ۇستىنەن پايدا كوردى»، «بايلارعا كومەكتەستى»، «بايلاردىڭ جاعىندا بولدى»، - دەگەن ايىپتاۋلارعا ىلىككەن. [6. 18 پ.].

ەسىمى اتالعان كىسىلەردىڭ ىشىندە كولحوزداردا قويماعا جاۋاپتى، اۋىلدىق كەڭەستە جاسايتىن ادامدار دا بولعان. بۇلار دا اشتىقتان قينالىپ جاتقان اۋىلداستارىنا قول ۇشىن بەرگەنى ءۇشىن ايىپتالعان. ايىپتاۋلار اشارشىلىقتان كەيىن دە جالعاسىپ وتىرعان. 1937 جىلدارى ستاليندىك رەپرەسسياعا ىلىككەن ادامداردىڭ كوبىسى وسى اشارشىلىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ قاتەلىگىن كوزبەن كورگەن ادامدار ەدى. باي، بايدىڭ ۇرپاعى دەگەن ۇعىم كەيىن جالا بولىپ جابىلدى.  وزدەرى باي بولماسا دا اكەسى، ودان بۇرىنعا اتا-باباسى باي بولعان كىسىلەر دە رەپرەسسيا قۇربانى بولدى. ەگەر مال سانىمەن ولشەنەتىن بولسا حاندار زامانىندا ءاربىر قازاقتىڭ باي بولۋعا قۇقى بار. سەبەبى، تاريحي ءومىر، تەرريتوريانى قورعاۋ، ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسى كەز - كەلگەن ادامعا ۇلت شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ قۇقىن مىندەتتەپ وتىرعان. ال، كەڭەس بيلىگى تۇسىندا بۇل ەسكەرىلمەي، اشتىقتىڭ كەزىندە دە ولار بۇرىن باي، ءدىني ادام بولعانى ءۇشىن قوعامنان شەتتەتىلدى. قۋدالانعاندىقتان ولاردىڭ كوبى امالسىزدان باسقا ەلگە كەتكەن. اينالاسىنداعى ادامدار ءوز ەرىكتەرىمەن ولارعا ەرگەن.

مۇراعات دەرەكتەرىندە جازىقسىز قۋدالانعان ادامدار كوپ. 1930 جىلدىڭ وزىندە ويىل، تابىن، تەمىر، اقتوبە، اقبۇلاق اۋداندارىندا كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى جاسىرىن ۇلتتىق سيپاتتاعى ۇيىم قۇردى دەپ قۋدالاۋعا 144 ادام ىلىككەن. ولاردىڭ ىشىندە 107 باي، 10 ءدىني ادام دەپ كورسەتىلگەن. قالعاندارى اۋىلسوۆەت جانە ت.ب. سالانىڭ وكىلدەرى. بۇلارعا كەڭەس بيلىگىنىڭ ەكونوميكالىق كۇشىن السىرەتىپ، اۋداندارداعى حالىقتىڭ قونىس اۋدارۋىن كۇشەيتتى دەگەن جالا جابىلعان: «وسنوۆنىمي زاداچامي ورگانيزاتسيا پوستاۆيلا، پۋتەم پودرىۆا ەكونوميچەسكوي موشي رايونوۆ ۋسيليت وتكوچەۆوچنوە دۆيەنيە ي ۆ دالنەيشەم ورگانيزوۆات بانددۆيجەنيە پروتيۆ سوۆۆلاستي. سلەدستۆيە پو دەلۋ ۆەدەتسيا وو وبلوتدەلا»[6. 10 پ.].

كەڭەس ۇكىمەتى جۇرگىزگەن سولاقاي ساياسات قازاقتىڭ بايلارى وسىرگەن اسىل تۇقىمدى مالداردى دا جويىپ جىبەردى. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاقتىڭ بايلارى اسىل تۇقىمدى جىلقى، قوي وسىرگەن. حالىقتا دا اسىل تۇقىمدى مال بولعان. سول كەزدەگى بايدىڭ ۇرپاقتارى ۇيىرگە سالاتىن ايعىردى قۇلىن كەزىنەن بال بەرىپ، باپتاپ وسىرگەن ەدى دەيدى. قازاقتىڭ كوشپەلى تۇرمىستاعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ جەردىڭ قۇنارىن، ەكولوگيالىق احۋالدى ءبىر قالىپتا ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن دە ساقتالعانىن ەسكەرۋ كەرەك. ال، كەڭەس بيلىگى قۇرعان سوۆحوز، كولحوزدار، كەيىنگى تىڭ يگەرۋ جەردىڭ توزۋىنا اكەلدى. قازىر كەيبىر ايماقتاردا وسى  جەردىڭ توزۋىنا قاتىستى ۇلكەن ماسەلەلەر تۋىنداۋ ۇستىندە.

كەز كەلگەن ەلدىڭ مادەنيەتىنىڭ، ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى ەڭ الدىمەنەن ونىڭ بولمىسى مەن شارۋاشىلىق تاجىريبەلەرىنە بايلانىستى. سول سەبەپتەن قازاق قوعامىندا بيلەر مەن جىراۋلار، بايلاردىڭ ءداستۇرى تامىرىن تەرەڭگە جايعان. ۇلت ەكونوميكاسىن كوتەرىپ، شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدەگى ءتارتىپتى ساقتاپ، ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرعان دا وسى بايلار ەدى. بايلار بىرىنشىدەن، ۇلت شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋمەن قاتار، زامان اعىمىن تۇسىنگەن ادامدار ەدى.  قازاق بايلارى سول زاماننىڭ وزىندە زامان اعىمىنا ساي ساۋدا، تاۋار، اقشا اينالىمىنىڭ جۇيەلى تۇردە بولۋى كەرەكتىگىن بىلگەن. سول ءۇشىن ولار بولىس، سوت قىزمەتىندە ءجۇرىپ شارۋاشىلىققا يە بولۋىمەن قاتار، اۋىلدارداعى ءبىلىم بەرەتىن مەدرەسەلەردىڭ دە قىزمەتىن كۇشەيتىپ، ساۋدانىڭ دامۋىنا اسەر ەتىپ،  ۇلكەن جارمەنكەلەر ۇيىمداستىرعان.

كەشەگى ستاليندىك ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان بايلاردىڭ تاعىلىمىنان بايقايتىنىمىز، قوعامدا كاپيتاليستىك قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن الدىمەنەن ۇلتتىڭ شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى كاسىپتى تۇرلەندىرۋ قاجەت. بۇنى قازىرگى تىلمەن ايتقاندا تەحنولوگيا دەيمىز. اسىل تۇقىمدى مال سانىن كوبەيتۋ، مالدى اسىلداندىرۋ، ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن شىعارۋ جانە تاعىدا باسقا مىندەتتەر سول كەزدىڭ وزىندە قازاق قوعامىنىڭ الدىندا تۇرعان. وكىنىشكە وراي بۇلاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ، ودان كەيىنگى بولشەۆيكتەردىڭ ساياساتى ۇلكەن كەدەرگى، بوگەت بولعان. وسى كەدەرگىلەردى جويا الماسا دا الاش زيالىلارى، قازاقتىڭ سول كەزدەگى بايلارى تۇبىندە كەڭەستىك قوعامنىڭ ىشتەي ۇگىتىلىپ، ءتۇبى جاڭا ءارى دۇرىس باعىتتاعى ەكونوميكانىڭ كۇش الاتىندىعىن جەتىك بىلگەن. وسى سەبەپتەن مۇستافا شوقاي قازاق قوعامىنداعى ۇلت زيالىلارىن قۋدالاۋدىڭ ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيتىندىگىن ايتا وتىرىپ بىلاي دەپ جازىپ كەتكەن: «لەنيننىڭ ءوزى ورىس پاتشالىق ءتۇزىمى شەنەۋنيگىنىڭ ۇلى ەدى. ستالين گرۋزياداعى رۋحاني سەميناريادا وقىدى. ونى اكە-شەشەسى ورتودوكس كليساسىنىڭ پوپى بولۋعا دايىنداعان.. وسىنشاما قامالىپ، اتىلىپ جاتقان تۇركىستاندىقتار اراسىندا سول لەنيننىڭ اتاسىنداي پاتشادان جەر الىپ، ءىلتيپاتىنا بولەنگەن بىردە-ءبىر ادام جوق....» [1. 434 ب.].

پاتشا زامانىندا قازاق بايلارى ەلدىڭ تىرەگى بولعاندىقتان دا حالىق ولاردىڭ اينالاسىنا شوعىرلاندى. پاتشا زامانىندا دا سىرتقا كەتەتىن مال شىعىنى كوپ بولسا دا، ەلدىڭ تۇرمىسى مەن شارۋاشىلىعىن بارىنشا ساقتاۋ ءۇشىن وزدەرى باي بولدى. ولاردان باي بولۋدى سول كەزدەگى ۋاقىت، ساياسات، ەل مۇددەسى تالاپ ەتتى. ياعني، حاندار مەن بيلەر ءداستۇرى كەتكەن سوڭ ەلدىڭ ىشكى تۇتاستىعى مەن تۇرمىسىن بايلار وسىلايشا ساقتاپ وتىرعان. ىشكى تۇتاستىق دەگەندە ۇلتتىڭ بىرلىگى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. وسى بىرلىكتى ساقتاۋدا كەشەگى «باندى» اتانعان قازاقتىڭ بايلارى شىنىمەن دە كەمەل، تاجىريبەسى مول ىزگى ادام بولىپ شىعادى. ولاردىڭ يەلىك ەتكەنى ۇلتىنىڭ، اتا-باباسىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى -  اتامەكەن بولاتىن.

ادەبيەت.

1. شوقاي م. تاڭدامالى. – الماتى: قاينار. – ت.1. – 1998. – 512 بەت.
2. اقتوبە ومم. - 63-ق.; 2-ت.، 7-ءىس. -23-32-پپ.
3. پروتوكولى زاكرىتىح زاسەداني بيۋرو ي سەكرەتارياتا اكيۋبينسكوگو وكرۋجنوگو كوميتەتا ۆكپ(ب) // اقتوبە ومم.- 9-ق.; 1-ت.، 446-ءىس.-1-43 پپ.
4. جۇماباەۆ م. شىعارمالارى: ولەڭدەر، پوەمالار، قارا سوزدەر. – الماتى: جازۋشى، 1989. – 448 بەت.
5. دوكلادنىە زاپيسكي و سوستوياني پوليتيكو – ماسسوۆوي رابوتى، سوستويانيە پارتيننىح ي كومسومولسكيح ورگانيزاتسي // اقتوبە ومم.- 13-ق.;5-ت.، 550-ءىس.- 30- 32-پپ.
6. سپەتسسۆودكي و سوستوياني وبشەستۆەننوگو پيتانيا ي رابوچەگو سنابجەنيا // اقتوبە ومم.- 13-ق.; 21-ت.، 282-ءىس.- 4 – 11 پپ.
7. سپەتس-زاپيسكا و سوستوياني وتكوچەۆوچنويۋ دۆيجەنيە ۆ وبلاستي // اقتوبە ومم.- 13-ق.; 2-ت.، 458-ءىس.-1-26 پپ.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz