زايىرلىلىق نەگىزىنەن اراب تىلىندە «زاحيري» (زايىرلى) ياعني اشىق، سىرتقى دەگەن ماعىنالاردا قولدانىلادى. ءدىننىڭ سىرتقى ءمانى، ياعني، شاريعات ۇستانىمىن قامتيتىن تەرمين رەتىندە قابىلدانعان. وعان قاراما قارسى ماندەگى «باتيني» ءسوزى دە ارابتىڭ ىشكى ءمان، سىر دەگەن ماعىناداعى ىشكى تانىمعا نەگىزدەلگەن سوپىلىق تاۋيل ۇستانىمىن بىلدىرەدى. ال ەندى وسى قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندەگى زاحيري ۇعىمىن «زايىرلىلىق» رەتىندە باتىستان كەلگەن، ياعني رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ باستى ۇستانىمى «ءلايتسيزمنىڭ» بالاماسى رەتىندە قولدانىپ كەلەمىز.

لايتسيزم قۇبىلىسى پايدا بولعالى كوپتەگەن قاراما قايشى ماندەگى ماعىنالاردا قولدانىلىپ ءاردايىم پىكىرتالاستارعا جول اشىپ كەلەدى. شىندىعىندا ادامزات قوعامى ۇزدىكسىز دامىپ، وزگەرىپ وتىراتىن ديناميكالىق ۇدەرىستەردەن تۇراتىندىقتان قوعامنىڭ دا قۇرىلىمدىق تۇرعىدان دامۋى مەن وزگەرىسى زاڭدى. قوعامدى ۇستاپ تۇراتىن قۇندىلىقتار جۇيەسى نەگىزىنەن دىنگە بارىپ تىرەلگەندىكتەن، ءدىننىڭ قوعاممەن قاتىستى قىرى دا وزگەرىپ وتىرادى، ال ءدىننىڭ ىشكى ءمانى ياعني سەنىمى مەن دوكترينالىق قىرى وزگەرمەك ەمەس. سوندىقتان دا ۋاقىت ىشىندە قۇقىق تا دىنمەن بىرگە بولىپ، كەيدە ءوزارا بولەكتەنىپ، قوعامنىڭ ۋاقىتتىڭ شارتتارىنا قاراي قۇبىلىپ، ءدىني بۇيرىقتار مەن قۇقىقتىق نورمالار رەتىندە بولەك ءارى بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

زايىرلىلىق نەگىزىنەن اراب تىلىندە «زاحيري» (زايىرلى) ياعني اشىق، سىرتقى دەگەن ماعىنالاردا قولدانىلادى. ءدىننىڭ سىرتقى ءمانى، ياعني، شاريعات ۇستانىمىن قامتيتىن تەرمين رەتىندە قابىلدانعان. وعان قاراما قارسى ماندەگى «باتيني» ءسوزى دە ارابتىڭ ىشكى ءمان، سىر دەگەن ماعىناداعى ىشكى تانىمعا نەگىزدەلگەن سوپىلىق تاۋيل ۇستانىمىن بىلدىرەدى. ال ەندى وسى قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندەگى زاحيري ۇعىمىن «زايىرلىلىق» رەتىندە باتىستان كەلگەن، ياعني رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ باستى ۇستانىمى «ءلايتسيزمنىڭ» بالاماسى رەتىندە قولدانىپ كەلەمىز.

لايتسيزم قۇبىلىسى پايدا بولعالى كوپتەگەن قاراما قايشى ماندەگى ماعىنالاردا قولدانىلىپ ءاردايىم پىكىرتالاستارعا جول اشىپ كەلەدى. شىندىعىندا ادامزات قوعامى ۇزدىكسىز دامىپ، وزگەرىپ وتىراتىن ديناميكالىق ۇدەرىستەردەن تۇراتىندىقتان قوعامنىڭ دا قۇرىلىمدىق تۇرعىدان دامۋى مەن وزگەرىسى زاڭدى. قوعامدى ۇستاپ تۇراتىن قۇندىلىقتار جۇيەسى نەگىزىنەن دىنگە بارىپ تىرەلگەندىكتەن، ءدىننىڭ قوعاممەن قاتىستى قىرى دا وزگەرىپ وتىرادى، ال ءدىننىڭ ىشكى ءمانى ياعني سەنىمى مەن دوكترينالىق قىرى وزگەرمەك ەمەس. سوندىقتان دا ۋاقىت ىشىندە قۇقىق تا دىنمەن بىرگە بولىپ، كەيدە ءوزارا بولەكتەنىپ، قوعامنىڭ ۋاقىتتىڭ شارتتارىنا قاراي قۇبىلىپ، ءدىني بۇيرىقتار مەن قۇقىقتىق نورمالار رەتىندە بولەك ءارى بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

نەگىزىنەن لايتسيزم ۇستانىمى مەملەكەت پەن ءدىننىڭ قارىم قاتىناسىن رەتتەيتىن ۇستانىم. ادامزات تاريحىندا مەملەكەت ءوزىنىڭ قۋاتىن دىننەن الىپ، ءدىندى قورعاۋ ماقساتىندا وتە قاتاڭ شارالار قولدانعان، سونىمەن قاتار مەملەكەت ءدىندى ءوز باقىلاۋىندا قىسىپ ۇستاپ، ەڭ سوراقىسى ءدىنسىز قوعام ورناتقان كەزەڭدەر دە بولعان.

راس لايتسيزم ۇستانىمى باتىس وركەنيەتى نەگىزىندە پايدا بولدى. شىركەۋ بارعان سايىن سالتانات قۇرىپ مەملەكەتتى اللانىڭ اتىنان بيلەپ توستەپ، ورتا عاسىرلاردا قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعانى سونشا، كاتوليك شىركەۋىنسىز ويلاۋدىڭ ءوزى كۇنا بولدى. بۇگىن تەوكراتيانىڭ ەڭ جوعارعى شىڭى رەتىندە تاريحتا قالدى. تاريحي ۇدەرىستە مەملەكەتتىڭ بيلىكتى ءوز قولىنا الۋى وتە ۇزاق ءارى قيىن قىستاۋ جولداردان ءوتتى. باتىستا لايتسيزم ۇستانىمىنىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە ءدىن مەن مەملەكەت اياسىنىڭ اجىراتىلۋى يدەياسى العاش رەنەسسەانس پەن رەفورمالار قوزعالىستارى كەزەڭىندە باستالدى. مارتين ليۋتەردىڭ پروتەستانتتىق ارەكەتى پاپانىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق سانانى وياتىپ، لايتسيزمگە جول اشتى.

XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ امەريكا مەن فرانتسيادا ەتەك العان رەۆوليۋتسيالار ناتيجەسىندە مەملەكەت قۇرىلىمى، مەملەكەت پەن ءدىن بايلانىسىنىڭ جاڭا جۇيەگە اۋىسۋىنا ىقپال ەتتى. باسقا قىرىنان الىپ قاراعاندا سول عاسىردىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق ەرىك پەن سانا قوعامداعى ءدىننىڭ ءرولى مەن ىقپالىن شەكتەپ، ازاماتتىق قوعام ورناتۋعا بەت الدى. ياعني مەملەكەتتىڭ بيلىگى زايىرلى بولىپ جاڭا مەملەكەت تۇسىنىگى قالىپتاستى. مەملەكەتكە ەندى قۇرۋشى حالىقتىڭ تەك قانا وسى دۇنيەدەگى قاجەتتىلىكتەرىمەن عانا اينالىساتىن مەكەمە رەتىندە انىقتاما بەرىلدى. شىركەۋ دە قۇدايلىق بيلىكتىڭ ۇستەمدىگىن ەمەس ەندى ءوزىنىڭ بولاشاعىن قالاي قۇرۋ كەرەك ەكەندىگى تۋرالى جاڭا ەرەجەلەر قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى.

سونىمەن بۇگىنگى زايىرلىلىق ءسوزى تەرمين رەتىندە ءلايتسيزمنىڭ ورنىنا قولدانىلىپ كەلەدى. ال لايتسيزم ءسوزى "laique" لاتىن (laicus) تۇبىرىنەن ەنگەن فرانتسۋز سوزىنەن الىنعان. تالداپ قاراساڭىز سوزدىك ماعىناسى ءدىني ەمەس ادام، زات، وي، مەكەمە، جۇيە، ۇستانىم ماعىنالارىنا كەلەدى. كاتوليكتەردە ءدىن ادامى ەمەس، اسكەت، پاپا ەمەس حريستياندارعا زايىرلى ياعني، لايتسيست دەيدى. وسى سوزدەن الىپ بۇگىنگى ءلايتسيزمنىڭ انىقتاماسى بەرىلىپ كەلەدى. سوندىقتان وسى انىقتاما نەگىزىندە زايىرلى قۇقىق دەگەندە نەگىزى دىنگە سۇيەنبەگەن قۇقىق، ال زايىرلى مەملەكەت دەگەندە ءدىني سەنىم اقيدالارعا نەىزدەلمەگەن مەملەكەتتى ۇعىنامىز. بۇرىننان باتىستا شىركەۋ ادامدارىنا كلەريكالدار ال ولاردان باسقا حريستياندارعا دا زايىرلى ياعني، لايتسيست دەنىلگەندىگى بەلگىلى. ياعني، باتىستا حريستيان الەمىندە ادامداردىڭ ءوزى وسىلاي ەكى جىككە «كاستا» سياقتى ءبولىنىپ كەلگەن. ال يسلام الەمىندە مۇنداي ءدىن ادامى نەمەسە ءدىن ادامى ەمەس دەگەن جىك بولماعان. كەز كەلگەن مۇسىلمان يمام بولۋعا، كەرەك كەزدە جانازا شىعارۋعا قۇقىلى ءارى مىندەتتى بولعان.

ءلايتسيزمنىڭ تەرميندىك ماعىناسىن تالداپ قاراساق جالپىعا بىردەي قابىلدانعان ورتاق ماعىنا شىعارۋ قيىن. سوعان قاراماستان لايتسيزمگە ءتۇرلى انىقتامالار بەرىلگەن. ءلايتسيزمنىڭ مازمۇنىندا ءدىن جانە دۇنيە، قوعامدىق جۇمىستاردىڭ ءوزارا اجىراتىلۋى، ءبىر بىرىنە ارالاسپاۋى، ادامداردىڭ  ءدىنى نەمەسە اتەيست بولۋىنا قاراپ باعالانباۋى، تومەندەتىلمەۋى، ەركىن قۇلشىلىقتارىن ورىنداۋى نەمەسە ورىنداۋعا ءماجبۇر بولماۋىن قاراستىرعان. سونىمەن ءلايتسيزمدى حاق جانە قۇقىق ەركىنىڭ ءدىني ەمەس ۇستانىمدارعا نەگىزدەلگەن ساياسي ۇيىم فورماسى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. ساياسي بيلىكتىڭ قۋاتىن دىننەن الماۋى، كونستيتۋتسياسىن دىنگە نەگىزدەمەۋى، بەلگىلى ءبىر ءدىندى قولداماۋى، بارلىق ءدىن وكىلدەرىنە تەڭ قۇقىق بەرۋى، ءدىن جانە مەملەكەت ىستەرىنىڭ اجىراتىلۋى سياقتى فۋنكتسيالاردى قامتىعان. بىراق وسى انىقتامالاردى سول قالپىندا ورىنداپ وتىرعان ءبىر دە ءبىر باتىس مەملەكەتتەرى جوق. كەيبىر ساياسي پارتيالارى دىننەن قۋات الىپ بيلىك باسىنا كەلسە، بەلگىلى ءبىر ءدىندى نەگىزگى ءدىن رەتىندە تانىپ وتىر. ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىندە دە ءدىن نەگىزگى باعدارلاما رەتىندە باعالانىپ وتىر. ال ەندى قازاقستان دا زايىرلىلىق ۇستانىمىن ءوزىنىڭ مەملەكەتىنىڭ مازمۇنىن قۇرايتىن مادەنيەتتىڭ تاريحى مەن قۇندىلىقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن، سول ارقىلى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن زاڭىن جەتىلدىرگىسى كەلسە، بارلىق ەۆروپا ۇيىمدارى ورە تۇرەگەلەدى. ولار كەرەك دەسەڭىز ىشىمىزدەن قارسى جاقتاستار تاۋىپ قوعامدىق تىنىشتىقتى بۇزعىسى كەلەدى. ءوز ىشىمىزدەن «احمادي» وكىلدەرىن تاۋىپ الىپ، ماجىلىستەردە ولارعا ءسوز بەرىپ، زاڭداعى «حانافي» مازحابىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ ءوزىن سىناپ وتىر. دەمەك لايتسيزم ۇستانىمى دا بۇگىن الەمدە ساياسي ويىنعا اينالىپ كەتتى دەگەن ءسوز.

لايتسيزم نەگىزىنەن اقىلدىڭ بارشا ادامزاتتى تۇتاستىققا، بىرلىككە شاقىرۋشى قۋاتىنا ماڭىزدى ورىن بەرەدى. سوندىقتان لايتسيزم راتسيونالدى ۇستانىم. زايىرلىلىق تەك قانا قۇلشىلىق پەن سەنىم بوستاندىعى نەمەسە مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ءوزارا اجىراتىلۋى عانا ەمەس. زايىرلىلىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى جەكە تۇلعانى دىندەردىڭ جانە يدەلوگيالاردىڭ قىسىمىنان قۇتقارۋ ەكەندىگىن ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قازاقستانداعى ءدىني ەكسترەميستىك باعىتتار، «سالافيلەر» مەن حريستيان ميسسيونەرلەرگە ءوز ازاماتتارىن بەرىپ قويۋ، باقىلاۋسىز قالدىرۋ مەملەكەتتىڭ قاىپسىزدىگىنە قانشالىقتى زيان ەكەندىگىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. قازىرگى قوعامداعى «سالافيلەردىڭ» بارلىق ءىس ارەكەتتەرى قوعام قاۋىپسىزدىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. ال ميسسيونەرلىك وشاقتارى جىك شىعارعالى قاشان. زايىرلىلىق مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق، راتسيونالدى ۇستانىمدارعا نەگىزدەلۋىن بىلدىرەدى. زايىرلىلىق اسىرەسە باتىستاعىداي كاتوليك الەمىندەگىدەي ءدىن مەن مەملەكەتتىڭ ەمەس، ءدىن  مەن شىركەۋدىڭ ءوزارا اجىراۋىن بىلدىرەدى. ال يسلامدا جوعارىدا ايتقانداي «ءدىن ادامى» نەمەسە «ءدىن ادامى ەمەس» دەگەن بولەكتەنۋ نەمەسە  ستاتۋس، «كاستا» بولماعان. ولاي بولسا، رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى مەملەكەتتەردەگى «زايىرلىلىق» ۇستانىمىن اسىرەسە، يسلام وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنە ەتەنە جاقىن نەمەسە سول مادەنيەت نەگىزىندە قۇرىلعان مەملەكەتتەر وزىندىك كوممەنتاري جاساۋ ارقىلى بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى يسلامدا مەشىت باتىستاعىداي شىركەۋ سياقتى بولا المايدى. ويتكەنى شىركەۋ كاتوليكتەردە رۋحاني بيلىك رەتىندە ءدىننىڭ رەسمي وكىلى. ال باتىستاعى زايىرلىلىق وسى وكىلدىكتەن تىرشىلىكتىڭ بارلىق كەڭىستىگىن، ساياساتتى، قۇقىقتى، مورالدى، ەكونوميكانى شىركەۋدىڭ جانە ءىنجىلدىڭ كوزقاراسى مەن قىسىمىنان قۇتقارۋ ءۇشىن تاڭدالىپ الىنعان. ال يسلامدا مەشىتتىڭ شىركەۋ سياقتى اللانىڭ اتىنان بيلىك جۇرگىزەتىن ميسسياسى جوق. سوندىقتان باتىس پەن شىعىس نەمەسە حريستياندىق پەن يسلام اراسىنداعى باستى ەرەكشەلىكتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ زايىرلىلىق ۇستانىمىن ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىكتىڭ باياندىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن وزىندىك تەكستە قايتا تۇجىرىمداۋعا قۇقىلىمىز دەگەن ويدامىن.

لايتسيزم تەوكراتيالىق مەملەكەت جۇيەسىنە قارسى، ەشقاشان دىنگە قارسى ەمەس. زايىرلىلىق ءبىلىم مەن عىلىمعا، ەركىن ويعا سۇيەنگەن ۇستانىم. سوندىقتان دىنگە قارسى بولۋ نەمەسە دىنگە سوعىس اشۋ دەگەن ماعىناعا كەلمەيدى. لايتسيزم تەك قانا مەملەكەت تىرشىلىگىنە ءتان ارەكەت، ءىس شارا ۇستانىمى. جەكە تۇلعانىڭ جەكە ىسىنە، سەنىمىنە، وت باسىمەن قايشىلىققا تۇسپەيدى دە دىندارلىعىنا دا ارالاسپايدى. ءلايتسيزمدى دىنسىزدىك دەپ ۇعىنۋ ونى دۇرىس تۇسىنبەۋ دەگەن ءسوز. ال ەندى قازاقستانداعى كەيبىر جاعىمسىز وقيعالاردى باق بەتتەرىنەن وقىعاندا ەرىكسىز ناليسىڭ. ءبىر سايتتا اسكەرلەر اراسىنان قۇلشىلىعىن ورىنداپ جاتقاندارعا قىسىم كورسەتىپ جاتقاندارىن جازىپتى. سوندا جەكە تۇلعانىڭ دىندارلىعىنا قىسىم كورسەتىلدى دەگەن ءسوز. قاراپايىم اقىلمەن تارازىلاپ كورسەڭىز، يمانسىز ادام قۇدايىن تانىمايتىن اسكەر ەلدى قالاي قورعايدى.

ال باتىستا كوپتەگەن لايتسيزم انىقتامالارىنىڭ ىشىندە ەشقانداي دا دىنسىزدىك، ءدىن دۇشپاندىعى نەمەسە دىنگە قارسىلىق سياقتى تۇسىنىك جوق. انىقتامالاردىڭ نەگىزىنەن كوپ بولۋى ءلايتسيزمدى ءار قىرىنان تۇسىندىرۋگە بايلانىستى بولىپ وتىر. مىسالى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ءلايتسيزمدى قاساڭ يدەولوگيا رەتىندە تانىتقاندار دا بار. ياعني دوكترينا رەتىندە ءاربىر ادامنىڭ زايىرلى بولۋىن، ءدىننىڭ ادام ومىرىنەن الىنىپ تاستالۋىن ناسيحاتتايدى دەلىنگەن. تاعى ءبىر انىقتامادا، لايتسيزم دەپ، قوعامدا مەملەكەتتىڭ كۇشىمەن ءدىندى تىزگىندەۋ رەتىندە تانىتقان. سوندىقتان ءلايتسيزمدى ميليتان سوعىسقۇمار قىرىمەن تانىلعان اتەيزمگە دە اۋىسىپ كەتەتىن تۇستارى بار ويلاۋ جۇيەسى رەتىندە دە تانىتقاندار بار. وسى جەردە قوعامدى  تۇبەگەيلى، بيلىكتى باسىبايلى قۇدايسىزداندىرۋ ءلايتسيزمنىڭ ۇستانىمدىق مىندەتىنە كىرمەيتىندىگىن ەسكەرتە كەتەيىك. بىراق باتىستا لايتسيزم اتىمەن وسىلاي ارەكەت ەتكىسى كەلەتىندەردىڭ بار ەكەندىگىن دە جاسىرماي جازىپ جۇرگەندەر دە بار.

سوندىقتان زايىرلىلىق دەگەندە ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى فۋنكتسيالارىن وزىندىك تەكستپەن قوعامعا ءتۇسىندىرۋ قاجەتتىلىگى بار دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ ۇستىنە وتكەن جىلى قابىلداعان جاڭا زاڭىمىزدا وسى «...زايىرلى ەل» دەگەن تىركەستىڭ ىشكى مازمۇنى مەن ۇستانىمدىق فۋنكتسيالارىنا تۇسىندىرمەلەر جاسالۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ول تۇسىندىرمەلەر دە مادەني، تاريحي سانا مەن ءدىني، وركەنيەتتىك تاجىريبەمىزدى ەسكەرىپ جاسالۋى ءتيىس. سەبەبى ءدىن قۇبىلىسى كيەلى، مورالدىق تۇجىرىمى بار، ءدىني عۇرىپتىق قىرىمەن قوسا، اكسيولوگيالىق سەنىم مەن قۇلشىلىقتار ينستيتۋتى. ادامنىڭ رۋحىمەن وجدانىمەن تارازىلانىپ قابىلداناتىن قۇدايلىق زاڭ. بىراق ءدىن تەك قانا جەكە ادامدى عانا ەمەس تۇتاستاي قوعامدى، مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋشى كۇش. ءدىننىڭ الەۋمەتتىك ءمانى زور. ءاربىر قوعام وتباسىنان، وتباسى جەكە ادامداردان تۇراتىن بولسا، سولاردىڭ ءاربىرى جەكە وجدانى، وزىنە الەمگە، مەملەكەتكە تاعى سول سياقتى جاراتۋشىعا قارسى جاۋاپكەرشىلىگى بار تىرشىلىك يەسى. وعان قوسا ءدىن قوعامدىق ءتارتىپ پەن جۇيەگە، جەكە ادامعا، قاۋىمداسىپ جاسايتىن امالدار بۇيىرادى. ال ءدىندار تۇلعا ءۇشىن ءدىننىڭ بۇيرىقتارىن ورىنداۋ، تىيىمدارىنان قاشۋ، قۇلشىلىق پەن ءمىناجاتتارىن جۇزەگە اسىرۋ وجدانىنىڭ تىلەگى، جاۋاپكەرشىلىگى بولىپ تابىلادى. ولاي بولماعان جاعدايدا ءدىني تۇرعىدان كۇنا جاساعانى. وسى نارسە ونىڭ وجدانىندا پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستى تۋعىزادى. بىراق سول ادام ءوز قوعامىنىڭ ىشىندە تەك ءدىندار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مەملەكەتتىڭ ازاماتى. سوندىقتان مەملەكەتتىڭ زاڭى مەن ءتارتىبىن مويىنداپ، كونستيتۋتسياسىن قابىلداپ، قۇرمەتتەۋ ونىڭ ازاماتتىق بورىشى، مىندەتى. بۇل تۇرعىدان ءدىندار تۇلعا ەكى مىندەت اراسىندا قالىپ وتىر. ءبىرى ءدىني مىندەتى، ەكىنشىسى قوعام الدىنداعى مادەني مىندەتى. سوندىقتان دا قوعامنىڭ جەتىستىگى مەن جەكە ادامنىڭ وجدانىندا تىنىشتىق ورناتۋ ءۇشىن جاڭا مەملەكەت قۇقىعى زايىرلىلىق ۇستانىمىن تاڭداپ الدى. مىنە وسى جەردە زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ فۋنكتسياسى كومەككە كەلۋى ءتيىس.

زايىرلى مەملەكەتتە ءدىن ەركىندىگى دەگەنىمىز -

بيلىك جولى ارقىلى نەمەسە جەكە ازاماتتار تاراپىنان، زاڭ ارقىلى نەمەسە باسقا جولدار ارقىلى قىسىم كورمەي;

قورقىتۋ ساياساتىنا ۇشىراماي قالاعان دىنىنە سەنۋ;

ونىڭ اقيدالارىن ەركىن ورىنداۋ;

سەنگەن ءدىنىنىڭ قۇلشىلىعى مەن ءمىناجاتىن سول ءدىننىڭ نەگىزى، ەرەجە قاعيداسى جانە تىلىندە جۇزەگە اسىرۋ;

سول ءدىن تۋرالى ويلارى مەن ءبىلىمىن اۋىزشا نەمەسە جازباشا جايۋ;

سول ءدىندى ەركىن ۇيرەنىپ، باسقاسىنا ەركىن وقىتۋ;

مەملەكەت تاراپىنان بەلگىلەنگەن زاڭعا ساي ارەكەت ەتۋ شارتىمەن جەكە نەمەسە قوعامدىق جاعدايلاردا ءوزىنىڭ سەنگەن ءدىنىنىڭ جولىمەن ءجۇرۋ مۇمكىندىگى دەگەن ءسوز. رەسپۋبليكالىق جۇيەدە زاڭ شارتتارىن ورىنداپ ءدىننىڭ تىيىمدارىن جۇزەگە اسىرا الماسا، نەمەسە زاڭ تالاپتارىن بۇزبايمىن دەپ ءدىننىڭ شارتتارىن ورىنداي الماسا، كەز كەلگەن ازامات ءدىن الدىندا كۇنا جاساعان بولىپ ەسەپتەلمەيدى. سەبەبى ول ءدىندار ادام ازامات رەتىندە وسىنى ىستەۋگە ءماجبۇر دەگەن ءسوز. ال ماجبۇرلىك يسلامدا كۇنا ەمەس.

ال ەندى زايىرلىلىق ۇستانىمى بار، بىراق ونى نەگىزگە المايتىن مەملەكەتتەردە ءدىني فاناتيزم نەمەسە ساياسي لاڭكەستىك بيلىككە ۇستەمدىك ەتەدى. ءدىني فاناتيزم نادان ءدىنداردىڭ ءوزىنىڭ ءدىني اقيدالارىن ابسوليۋتتىك اقيقات رەتىندە قابىلداپ، باسقا ءدىني تانىمداعىلاردىڭ جولىنا «شيرك» رەتىندە ۇكىم شىعارىپ، ساياسي بيلىكتى ءوز ىقپالىنا الىپ كۇن كورسەتپەيتىن ناعىز ءدىن دۇشپانى، مازحاب ەرەكشەلىكتەرىن قۇرمەتتەمەيتىن، اللانىڭ اتىنان سويلەۋگە بەيىم، قاعيداشىل، قاۋعا ساقال بۇگىنگىنىڭ سالافيلەرى سياقتى بولادى. ونىڭ مىسالىن الىستان ىزدەمەي اق ءوزىمىزدىڭ قازاقستاننان كورۋگە بولادى. مىسالى سونداي كۇشتەردىڭ سوپىلاردى زىندانعا جاپتىرۋىنىڭ ارتىندا وسى قۇبىلىس جاتىر. ال ساياسي فاناتيزم بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ ساياسات، قوعام  تۋرالى ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسى مەن ويلارىن ابسوليۋتتىك اقيقات دەپ باسقالاردى كوزگە ىلمەيتىن ناداندىقتىڭ دۇشپاندىعى. سوندىقتان ءدىن ەركىندىگىن ءدىني جانە ساياسي فاناتيزمگە قارسى قورعاۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى زايىرلىلىق ۇستانىمى جانە ونىڭ كوپقىرلى فۋنكتسيالارى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. زايىرلىلىق نەگىزىنەن ولشەم، تەپەتەڭدىك جۇيەسى. زايىرلىلىقتىڭ وسى فۋنكتسياسى بويىنشا بيلىك بارلىق ءدىني تانىمدار مەن ءدىني جاماعاتقا ءبىر كوزبەن قاراۋ مۇمكىندىگىن ەشقانداي توپقا بەرىپ قويماۋى كەرەك. ولاي بولسا ابىرويدان ايرىلادى. سوپىلار مەن قوعامداعى سالافيلەردى تابيعي ديالەكتيكا رەتىندە قاداعالاپ وتىرسا بيلىك تە قوعام دا ۇتىلماس ەدى. ەسەسىنە ءدىني ءبىلىم، عىلىم، تانىم مەن ءدىني سانا تەرەڭدەي تۇسكەن بولار ەدى.

زايىرلى ەلدە مەملەكەت دىنگە ارالاسپايدى دەگەن ءسوز، ءدىننىڭ يمان، قۇلشىلىق، ءدىني وقۋ جانە وقىتۋ ىستەرىنە كەدەرگى بولمايدى، سونىمەن قاتار بەلگىلى ءبىر ءدىننىڭ جەتەگىندە دە كەتپەيدى دەگەنگە سايادى. ولاي بولماسا، قازاقستان سياقتى حالقىنىڭ 70 پايىزى مۇسىلمان ەلدە حالقىنىڭ ءدىني قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا كومەكتەسپەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. دەموكراتيالىق ۇكىمەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتۋ بولسا، سول حالىقتىڭ ءدىني قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرىپ، ولاردى قامتاماسىز ەتۋ دە ۇكىمەتتىڭ باستى مىندەتى بولۋعا ءتيىس. وسىنى جەتە تۇسىنگەن باتىستىق ەل انگليانى الىپ قاراساڭىز، شىركەۋ شىعىندارىنىڭ جارتىسى مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلادى ال شىركەۋ بارلىق سالىقتان بوساتىلعان. شىركەۋ بارلىق ءىس ارەكەتتەرىندە ەركىن. مەملەكەت مەكتەپتەرىندە ءدىن ساباقتارى رەسمي ستاندارتتار شەڭبەرىندە وقىتىلادى. ال بىزدە ستاندارتتان تىس جاي فاكۋلتاتيۆ رەتىندە 9 سىنىپ وقۋشىلارىنا وندا دا پوزيتيۆيستىك تەندەنتسيا بويىنشا وقىتىلىپ جاتىر.

ال گەرمانيادا شىركەۋ مەملەكەت ارقىلى سالىق سالۋ قۇقىنا يە.  ياعني سول ەلدىڭ ازاماتتارى جاپپاي شىركەۋ سالىعىن تولەيدى جانە شىركەۋ سول سالىق نەگىزىندە تىرشىلىگىن جالعاستىرادى.

يسپانيادا ءدىن قىزمەتكەرلەرى تۇرعىن ءۇي سالىعىنان بوساتىلعان، قاتوليك ءدىن قىزمەتكەرلەرى مەملەكەتتەن جاردەم اقى الادى. كوپشىلىگى كاتوليك بولعاندىعى سەبەپتى ەرەكشە ستاتۋس بەرىلىپ، زاڭدىق نەگىزدە جەڭىلدىكتەردەن پايدالانىپ وتىر. تەك كاتوليكتەر عانا بارلىق مەكتەپتەردە، اۋرۋحانالاردا، ەلدى مەكەندەردە ۋاعىز جۇرگىزۋ قۇقىنا يە. مەكتەپتەردە ءدىني ءبىلىم بەرۋ شىركەۋ تاراپىنان ۇيىمداستىرىلادى.

فرانتسيا دا ءوزىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە مەملەكەت ءدىني قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋدە كومەك كورەستۋدە. مەكتەپتەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، اۋرۋحانالاردا، تۇرمەدە، اسكەردە ارنايى ورتالىق اشىلىپ، ءدىن ادامدارىنىڭ قىزمەت كورسەتۋىن مەملەكەت ءوزى ۇيىمداستىرىپ وتىر. ال قازاقستاندا اسكەردە قۇدايعا قۇلشىلىق جاساعان نەمەسە جاساعىسى كەلگەندەردى رەۆيزيالاپ، قۋدالاپ جاتىر. بۇل  «باس ال دەسە شاش الۋمەن» تەڭ جاعداي بولىپ تۇر وكىنىشكە وراي.

سونىمەن لايتسيزم ولشەم، تەپە تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن جۇيە. بۇل جۇيەدە ءدىن مەن مەملەكەت ءوزارا اۆتونومدى ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. بىراق قازاقستاندا عىلىمي تۇرعىدان راتسيونالدى دەڭگەيدە زايىرلىلىقتىڭ انىقتاماسى جاسالىنباسا، زاڭ جانە قۇقىق كىتاپتارىنا ەنگەن جاڭا تەرمين رەتىندە ۇلكەن قايشىلىقتى پىكىرتالاس تۋدىرۋى مۇمككىن. ول ءۇشىن بۇل ۇستانىمعا مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ باياندىلىعىن نەگىزگە الاتىن جاڭا فۋنكتسيالار ۇستەپ، قايتا تۇجىرىمداۋ شارت دەگەن ويدامىن.

دوساي كەنجەتاي،

تەولوگيا جانە فيلوسوفيا

عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور.

تۇركىستان قالاسى

«Abai.kz»