«قازاق ادەبيەتى»، «قازاق رومان-ەپوپەياسى» دەسەك،  ىشتەي «اباي جولى»، «ۇلى اباي» دەگەن جاڭعىرىق پايدا بولادى. ىشكى سەزىم بويىنشا، قازاق ادەبيەتىندە ودان وزگە اقىن، عۇلاما جوق سىڭايلى كۇي كەشەمىز؟ ول نەلىكتەن؟ ابايدىڭ وسىنشالىقتى قازاق ادەبيەتىندە ەرەكشە ورىن الۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

ارينە، قازاق ادەبيەتىندە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي اقىن-جازۋشىلار جەتەرلىك. ارقايسىنىڭ ويىپ تۇرىپ العان ورىندارى ەرەكشە. بارلىعىندا بولماسا دا، ءىلىپ الارلىقتاي وي مەن يدەياسىن جەتكىزە العان، ءسۇيىپ وقيتىن وقىرماندارىن تاۋىپ، ادەبيەتتە وزىندىك دارالىعىن پاش ەتە العان قالامگەرلەر دە جوق ەمەس. دەگەنمەن، تەك قازاق قوعامى ەمەس، كوزى قاراقتى بۇكىل ەل وقىرماندارىن ەلەڭ ەتكىزگەن اباي قۇنانباەۆتى مويىنداماسقا بولماس. سەبەبى، العاش پوەزيانىڭ تەك اۋىز ادەبيەتىندە كەڭ تارالعان ۋاقىتىندا جەكە جانر ساناتىندا ءبولىپ بەرگەنى، قازاق ءتىلىنىڭ، بۇتىندەي ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇش سالعاندىعى، ەل بيلىگىنە ارالاسا وتىرىپ، اڭعال قازاقتى اراشالاپ قالۋعا تىرىسقانى، ولەڭنىڭ جاڭاشا ۇلگىلەرىن جاساپ، ءوزىنىڭ ءستيلى مەن يدەياسىن توتەسىنەن جەتكىزە بىلگەندى جانە ودان وزگە دە ءسانتۇرلى ارەكەتتەرى ەرىكسىز مويىنداتادى.

ءوزىڭىز ويلانىپ كورىڭىزشى، اباي اۋقاتتى وتباسىدان شىققان. بىراق نە ءۇشىن سوعان سەنىپ، قازىرگى كەيبىر تۇلعالار سياقتى ءوز قارا باسى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، «ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا» بوپ جۇرە بەرمەگەن؟ ويتكەنى، اقىندا نامىس، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، قايرات-جىگەر مەن اقىل-وي، سانا سەزىمىنىڭ جوعارىلىعى مەن كوكىرەك كوزىنىڭ وياۋ ەكەندىگى ونداي ارەكەتكە يتەرمەلەمەدى. ۇنەمى «وقىسام-بىلسەم، قالىڭ ۇيقىداعى قازاعىمدى وياتىپ، ادامگەرشىلىك، يماندىلىقتى دارىپتەپ، ءومىر مانىنە جەتەلەسەم» دەگەن اسقاق ارمانمەن توقتاۋسىز قىزمەت اتقاردى. شەتەل كلاسسيكتەرىن، فيلوسوفتاردى وقي وتىرىپ، ەلى ءۇشىن، ارتىندا قالعان ۇرپاعى ءۇشىن پوەزيانى دا، پروزانى دا جازىپ قالدىرىپ كەتتى. «جازعاندارىم بىرەۋگە بولماسا دا، بىرەۋگە وي سالسىن، كوزى اشىلسىن» دەگەن نيەتپەن توقتامادى. ال بۇگىندە ءبىز نە ىستەپ ءجۇرمىز؟ «ابايدىن ءتىلى كۇردەلى»، «ءىش پىستىرارلىق»، «مەنىڭ جاسىم «اباي جولىن» وقۋعا جەتكەن جوق» دەگەن سىلتاۋلارمەن ءوزىمىزدى التىن قازىنادان الىستاتىپ جاتىرمىز. انام ايتاتىن ەدى: «بىلەمىن، «اباي  جولى» كۇردەلى، مەن ونى ءبىرىنشى رەت وقىپ شىققاندا تولىق تۇسىنبەگەنمىن، كەيىن ەكىنشى مارتە قايتالاپ وقىعاندا عانا ىشىنە ۇڭىلە باستاعانىمدى سەزدىم. سول ءۇشىن نيەتىڭ بار بولسا، ءبىر وقىپ قويا سالما. ارەكەتتەن! تۇسىنبەگەن سوزدەرىڭدى ىزدەپ، قارا. قازاقتىڭ سوزدىك قورى باي. سول ءۇشىن ولاردى ءبىلۋ ساعان ارتىق بولمايدى». بۇل سوزدەردى مەن ونىنشى سىنىپتا ەستىگەن ەدىم، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن جادىمدا ساقتالىپ قالدى. سول سەبەپتى، ءومىردىڭ ءمانىن ويلانا باستاعان، باستى ماقساتىن ايقىنداپ، ءتۇزۋ جولدى قالاعان ادام ابايدى وقۋى ءتيىس.

اباي شىعارماشىلىعى نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ اباي بۇرىن-سوڭدى كوتەرىلمەگەن تاقىرىپتاردى اشىق قوزعاعان. بۇرىن-سوڭدى ادەبيەتتە بولماعان جانرلاردى ەنگىزدى. ادامنىڭ سىرتقى بەينەسى ەمەس، ىشكى جان دۇنيەسىنە ۇڭىلەتىن، بولمىستى قالىپتاستىرۋعا كۇش سالاتىن فيلوسوفيالىق ليريكالار تۋعىزدى. ەگەر اباي بولماسا، كەمەلدىلىككە، ادامگەرشىلىك پەن تولىسۋدى دارىپتەيتىن اباي مەكتەبى قالىپتاسپاس پا ەدى؟

دالا فيلوسوفىنىڭ شىعارمالارىن وقي وتىرا مەن مىنا دۇنيەنى ءتۇيدىم. ارينە، اباي بالا كۇنىنەن ادىلەتسىزدىكتى، مانساپقۇمارلىقتى، رەسەيدىڭ وزبىرلىعىن كورىپ وسكەن. سول ءۇشىن دە ۇيقىداعى قازاعىن وياتىپ، ادىلدىككە، پاراساتتىلىققا جەتەلەگىسى كەلدى. ول ءۇشىن ءبارىن اشىق ايتىپ، حالىقتى كوتەرىلىسكە شاقىرۋىنا دا بولاتىن ەدى. نە بولماسا وزگە ەلگە كوشىپ كەتۋدى ءجون كورىپ، جارىلارداي بولىپ وتىرعان جۇرت ىشىنە الاۋىزدىق سالسا بولاتىن ەدى. بىراق اباي ول جولدى تاڭدامادى. ول جاعادان الىپ جۇلىسىپ كەتۋدەن ءمان جوق ەكەندىگىن اڭعارىپ، حالقىنىڭ ءبىلىم الۋ ارقىلى كوزىن اشىپ، بوداندىقتان شىعۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى. ءارى سول ءۇشىن دە بار عۇمىرىن ارنادى. بۇل پىكىرىمە دالەل، اقىننىڭ عاقليالارىنا ۇڭىلەيىك. سولاردىڭ ىشىنەن الاۋىزدىقتى دارىپتەگەن، نە بولماسا سوعىسۋدى قۇپتاعاندىعىن بايقادىڭىز با؟ ارينە جوق. عاسىردىڭ عالامات تۋىندىسى بولعان عاقليانىڭ ارقايسىندا ادامدى بىلىمگە، جان باعۋعا، ءومىر مانىنە، ماقال-ماتەلدەردىڭ تۇپكى ويىنا، ەسەپ بەرۋ سىندى جاقسى ارەكەتتەرگە شاقىراتىنى كورىنىس بەرەدى.

«ابايعا ايتقىزساڭىز: «اۋەلى مال تاپ» - دەيدى. ويتپەسە: «قارنى اش كىسىنىڭ كوڭىلىندە اقىل، بويىندا ار، عىلىمعا قۇمارلىق قايدان تۇرسىن؟ مال تاپسا، قارىن تويادى. ونان سوڭ ءبىلىم، ونەر كەرەك ەكەن...»

ونەر-ءبىلىمدى قايدان ىزدەگەن ءجون؟

ابايعا ايتقىزساڭىز: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا – ءبارى ورىستا تۇر... ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى. ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى» («ابايتانۋ». تاڭدامالى ەڭبەكتەرى. ءى توم ، 2015 .- 10-11-بەتتەر).

بۇل ۇزىندىدە بايقايتىنىمىز: بۇل سوزدەردىڭ تۇپكى تەرەڭىندە ورىسشا وقۋدى ۇگىتتەپ تۇرعان جوق، ءوزىنىڭ كوزىن اشىپ، سونداي ەرەكشە فيلوسوفيالىق ويعا جەتەلەگەن ورىس تىلىندەگى ءبىلىمدى الىپ، قاراكوز قازاقتىڭ بىلىممەن تەڭەسۋىن قالاعان. قازىرگى كۇنى دە «بىلەككە ەمەس، بىلىمگە سەنگەن زامان» دەگەن تىركەستەردى قولدانىپ جاتامىز عوي. ال سول اقىلدى عۇلاما اقىن ءوز زامانىندا-اق اشىپ كورسەتىپ بەرگەن. سەبەبى، ءوز دۇشپانىڭا كۇشىڭدى كورسەتكەندىك – السىزدىك.

بايقاعانىمىزداي، ابايدىڭ ويى مەن يدەياسىنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ ارقىلى ءومىر ءمانىن، ءتۇزۋ، ادال جولدى تابۋعا تيگىزەر اسەرى مول. اباي جىرىن جاتتاعان دۇرىس. اباي قارا سوزدەرىن ۇعىنىپ وقىپ، كوڭىلگە توقىعان ءجون. ءارى كوڭىلگە توقىعان ءبىلىمدى ءوز ومىرىمىزدە قولدانا وتىرىپ، تىرلىگىمىزدە ءبىر كىرپىش بولىپ قالانسا ودان وزگە ارتىعى جوق. ونىڭ ۇيرەتكەن تاعىلىمى مەن كوكسەگەن مۇراتتاردى شىن قاستەرلەي بىلگەنىمىزدىڭ، ادىلەت پەن پاراسات ۇستازى الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ، وتەي العانىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر ارەكەتى وسى بولماق.

ءار ءىستىڭ ءوز ناتيجەسى بولادى. بول سياقتى اقىننىڭ جازىپ قالدىرىپ كەتكەن بۇل قۇندى جازبالارى دا ءوز ناتيجەسىن بەرىپ كەلەدى. ءىستىڭ ناتيجەسىنەن ءۇمىت ۇزبەۋ جايلى: «ءۇمىتىن ۇزبەك – قايراتسىزدىق. دۇنيەدە ەشنارسەدەن بايان جوق ەكەنى راس، جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟ قارى قالىڭ قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى قالىڭ، كولى مول جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى»، - دەگەن ەكەن اباي اتامىز.

جىبەك قۇدايبەرگەنوۆا

Abai.kz